Οικουμενικός Πόλεμος: Από τη Μόσχα του Μαγιακόφσκι στη Νεκρόπολη Ζέιτενλικ της Λαγκαδά

Λίγα λεπτά από τα Συμμαχικά Νεκροταφεία του Ζέιτενλικ, με τους σταυρούς στους αμέτρητους τάφους όσων έχασαν τη ζωή τους στα χαρακώματα του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου, ένα μεγάλο κομμάτι της φρίκης του αναβιώνει στη Μονή Λαζαριστών. Η έκθεση «Οικουμενικός Πόλεμος. Η καλλιτεχνική πρωτοπορία στο μέτωπο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Έργα από τη συλλογή Κωστάκη», με αφορμή τα 111 χρόνια από την έναρξή του, διατρέχει την περίοδο 1914 - 1918, παρατηρώντας τους τρόπους με τους οποίους η Ρωσική αβαντ-γκάρντ αντιμετώπισε, κατέγραψε, επηρεάστηκε και σημαδεύτηκε από τον μεγαλύτερο πόλεμο που είχε γνωρίσει ως τότε η ανθρωπότητα. Η Ρωσία μπήκε στις μάχες εναντίον των Γερμανών υπό την τσαρική διακυβέρνηση των Ρομανώφ, όμως το πέρας του πολέμου υπογράφτηκε από τα Σοβιέτ και τον Λένιν, αφού ήδη από το 1917 οι Κόκκινοι κατέλαβαν τη Μόσχα.

Περιπλανιέμαι στους δυο ορόφους της έκθεσης: σατιρικές εικόνες του 1914, η υπέρλογη γραφή του Αλεξέι Κρουτσόνιχ, το μαύρο του Καζιμίρ Μαλέβιτς (μπορεί ένα από τα κινητήρια αισθήματα του ψυχισμού που τον οδήγησε να το θεωρητικοποιήσει αλλά και να του προσδώσει στοιχεία μανιφέστου να ήταν και το πένθος ή η θλίψη για τους νεκρούς στρατιώτες). Έργα της Λιουμπόβ Ποπόβα και του Ιβάν Κλιούν, φωτογραφίες από την ημέρα της γενικής επιστράτευσης, αποχαιρετισμοί πριν το μέτωπο, η μυστικιστική γραφή του Βελιμίρ Χλέμπνικοφ και του Πάβελ Φιλόνοφ που ξορκίζει τους πολέμους, οι τραγικές φιγούρες των ακρωτηριασμένων στρατιωτών του Σολομόν Νικρίτιν. Είναι εντυπωσιακές οι πρίμιτιφ λαϊκές ξυλογραφίες, τα περίφημα λουμπκί, μέσω των οποίων οι καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας φιλοτέχνησαν για λόγους προπαγάνδας δεκάδες αντιμιλιταριστικά μηνύματα.

Σκοπός της έκθεσης είναι να τονίσει τον αποκαλυπτικό χαρακτήρα εκείνου του πολέμου με πτέρυγες νοσοκομείων, ανάπηρους, αφίσες από διαλέξεις που τα έσοδά τους διατέθηκαν προς ενίσχυση του Δυτικού Μετώπου, στρατιώτες στα χαρακώματα, εργάτες στα εργοστάσια, χάρτες τσέπης, ποιήματα, κολάζ, αντιασφυξιογόνες μάσκες, όλα στους δυο ορόφους παραπέμπουν στις μεγάλες συμφορές εκείνων των μαχών που κατά τον Γιάκοβ Τούγκεντχολντ «υπερβαίνουν τους εφιάλτες του Φρανθίσκο Γκόγια».

Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος στη Ρωσική Αυτοκρατορία, όπως και στον υπόλοιπο κόσμο, διέκοψε απότομα τη ροή της ιστορίας, προκαλώντας ρήγμα στην καλλιτεχνική συνείδηση και κυρίως στη φιλοσοφία και αισθητική των πρωτοπόρων εκπροσώπων όλων των τεχνών. Όπως σημειώνει η Μαρία Τσαντσάνογλου στον κατάλογο της έκθεσης (ένα εικαστικό σχεδιασμένο διαμαντάκι από το Studio Hervik), «Ήδη πριν την έναρξη του πολέμου, οι καλλιτέχνες είχαν καταληφθεί από μια επαναστατική συνείδηση που δεν φοβόταν τη ρήξη με το παρελθόν, καθώς με τη βοήθεια της νέας τεχνολογίας και των εφευρέσεων των μοντέρνων καιρών συνειδητοποιούσαν ότι ο χρόνος δεν είναι μόνο αυτό που γράφει το ρολόι και το ημερολόγιο, η ιστορία δεν αναπτύσσεται ευθύγραμμα και προβλέψιμα και αυτό προσφέρει συναρπαστικές δυνατότητες για τη δημιουργία ενός νέου κόσμου από το μηδέν. Στη βάση αυτή αναπτύχθηκαν ορισμένα από τα πιο ριζοσπαστικά κινήματα στην παγκόσμια ιστορία της τέχνης. Ο πόλεμος πρόσφερε νέο λεκτικό, αισθητικό, ιδεολογικό περιεχόμενο. Η αδιανόητη πράξη του διέκοψε την κανονική διαδικασία της αντίληψης, ωθώντας τους καλλιτέχνες να τον αντιμετωπίσουν με τρόπο που η συνηθισμένη γλώσσα δεν μπορούσε. […] Η προπολεμική πρωτοπορία είχε ήδη διαρρήξει την αισθητική ισορροπία, κυρίως με τη δραστηριότητα των φουτουριστών και κυβοφουτουριστών. Η φουτουριστική όπερα Νίκη επί του ήλιου που ανέβηκε στην Αγία Πετρούπολη το 1913, μιλούσε προφητικά για έναν πόλεμο που ξεπερνά κάθε φαντασία και θα φέρει μια νέα τάξη πραγμάτων στον πλανήτη».

Ως επίμετρο παρουσιάζεται το έργο «Seeing Against Seeing» του φωτογράφου και ερευνητή Αλεξέι Γιουρένεφ, αποτέλεσμα διαλόγου ανάμεσα στο αντιπολεμικό μανιφέστο του Ερνστ Φρίντριχ, War Against War! (1924) με σκληρές φωτογραφίες από τις συνέπειες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, σε διάλογο και ΑΙ επεξεργασία με χιλιάδες πορτρέτα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου - διαχρονικά τεκμήρια του απόλυτου τρόμου.

Επιστρέφω στο Συμμαχικό Νεκροταφείο του Ζέιτενλικ, λίγα μέτρα απόσταση από τη Μονή Λαζαριστών, μιας και όλη η έκθεση είναι αφιερωμένη στη μνήμη του καλλιτέχνη της πρωτοπορίας Βλαντίμιρ Μπουρλιούκ που υπηρέτησε στη Θεσσαλονίκη, κομβικό κέντρο διέλευσης συμμαχικών στρατευμάτων και εφοδίων, τω καιρώ εκείνω. Όπως ανέφερε στην τελευταία επιστολή προς τον αδελφό του, στον ελεύθερο χρόνο του ασχολούνταν με αρχαιολογικές ανασκαφές. Ο Βλάντιμιρ Νταβίντοβιτς Μπουρλιούκ, επιστήθιος φίλος του Μαγιακόφσκι που χάθηκε στο πεδίο της μάχης εδώ στα μέρη μας το 1917, από έκρηξη βόμβας, πιθανότατα είναι θαμμένος στο Ζέιτενλικ της Λαγκαδά, τη μεγαλύτερη στρατιωτική Νεκρόπολη των Βαλκανίων.