Η Άννα Αντρέεβα και ο θρύλος του εργοστασίου μεταξιού Κόκκινη Ρόζα

Ένα υπερθέαμα είναι η έκθεση ««Συλλογικά νήματα: Η Anna Andreeva στο εργοστάσιο μεταξιού "Κόκκινη Ρόζα"». Το Ρόζα (για του ψυλλιασμένους) από το Λούξεμπουργκ, και ορίστε η ευκαιρία να γυρίσουμε πίσω σε εκείνα τα επαναστατικά χρόνια που ο Λένιν και οι Μπολσεβίκοι του έδεσαν το ατσάλι και οι κολίγοι έκαναν έφοδο στον ουρανό, ώσπου η Επανάσταση να τελειώσει από μέσα. Έτσι η συντρόφισσα Αντρέεβα από το 1989 και μετά μπόρεσε να ζήσει εκτός από την κομμουνιστική και μια δεύτερη ζωή, αφού η γεννημένη την ίδια χρονιά με την Οκτωβριανή επανάσταση καλλιτέχνιδα έσβησε το 2008 πλήρης ημερών. Η μεγάλη κυρία της Σοβιετικής υφαντουργίας, που η έκθεση ανασταίνει μεγάλο μέρος από τη ζωή και την τέχνη της, γεννήθηκε το 1917 και το παραπάνω περί δυο ζωών έχει να κάνει επίσης και με τον τρόπο που άσκησε την τέχνη της. Σαν ορκισμένη ή και με το έτσι πρέπει μπολσεβίκα καλλιτέχνης, η Άννα Αντρέεβα δημιούργησε σαν φρόνιμη και υπάκουη συντρόφισσα καλή. Ταυτόχρονα όμως άσκησε και μια αντάρτικη ανυπακοή εκείνο τον καιρό, που ανυπακοή σήμαινε και …Ιστορίες από την Κολυμά για τους μυημένους στο βιβλίο – ζοφερό έπος του Σαλάμοφ.

Διαβάζω: «Η έκθεση "Συλλογικά Νήματα" συμβάλλει στο έντονο ενδιαφέρον που παρατηρείται διεθνώς για την τέχνη που έχει ως αντικείμενο την ύφανση και που πρόσφατα βλέπουμε σε διεθνή μουσεία, τονίζοντας αφενός τη φεμινιστική έμφαση στις γυναίκες δημιουργούς, μετατοπίζοντας, όμως, ταυτόχρονα το επίκεντρο από τις χειρωνακτικές πρακτικές σε ένα διαφορετικό μοντέλο παραγωγής υφασμάτων μεγάλης βιομηχανικής κλίμακας που οργανώθηκε ως κολλεκτίβα μέσα στο κομμουνιστικό σύστημα. Παρόλο που εργάστηκε στο σοβιετικό σύστημα ως σχεδιάστρια μόδας, η Αντρέεβα δεν έχει αρχείο του έργου της με την παραδοσιακή έννοια. Το αρχείο του εργοστασίου Κόκκινη Ρόζα καταστράφηκε όταν το εργοστάσιο πουλήθηκε μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Η συλλογή σκίτσων, δειγμάτων υφασμάτων και εφήμερων της οικογένειας είναι εκτεταμένη μεν, αλλά περιορίζεται σε όσα διέσωσε η ίδια η Αντρέεβα και δεν μπορεί να παρέχει πάντα ασφαλή συμφραζόμενα ή χρονολόγηση».

Η Άννα Αντρέεβα ήταν σχεδιάστρια υφασμάτων. Γεννήθηκε από μια ευκατάστατη οικογένεια κοντά στην πόλη Ταμπόβ. Το 1936, σε ηλικία 19 ετών, η Άννα που τότε ονομαζόταν με το πατρικό της όνομα, Πρασόλαβα, γράφτηκε στο Ινστιτούτο Κλωστοϋφαντουργίας της Μόσχας ξεκινώντας σπουδές στον σχεδιασμό υφασμάτων.Το Ινστιτούτο που διάλεξε να φοιτήσει είχε μια πολύ βαριά κληρονομιά, καθότι ήταν διάδοχο της επαναστατικής Κρατικής Σχολής Τέχνης VKhUTEMAS. Ιδρυμένη 3 χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, η Σχολή είχε στόχο να εκπαιδεύσει καλλιτέχνες που στο μέλλον θα εργάζονταν σχεδιάζοντας προϊόντα υψηλής αισθητικής και λειτουργικότητας για ό,τι είχε να κάνει με τη νέα καθημερινή ζωή. Εκεί δίδαξαν οι διάσημοι καλλιτέχνες της Πρωτοπορίας Ροτσένκο, Ποπόβα, Λισίσκι και Στεπάνοβα, πριν η Ουτοπία και η στράτευσή τους στο όραμα της δημιουργίας του Νέου Ανθρώπου γίνει εφιάλτης και οι Πρωτοπόροι εξοντωθούν ή καταδικαστούν σε αφάνεια. Η σχολή έκλεισε το 1930 όταν οι κρατικές πολιτικές τέχνης στράφηκαν ενάντια στην ελεύθερη δημιουργία, αφού το ζητούμενο πλέον για τον Στάλιν και τους αντρειωμένους του ήταν αποκλειστικά και μόνο η στρατευμένη τέχνη, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός και τα συναφή περί καλλιτεχνών που εργάζονται μόνο για την πρόοδο και το δίκιο του εργάτη, που όλως τυχαίως είχε να κάνει με το δίκιο του αγκιτάτορα και της νομενκλατούρας. Έτσι οι σπουδές της κλωστοϋφαντουργίας μεταφέρθηκαν στο Ινστιτούτο της Μόσχας, εκεί όπου διδάσκει ο Αλεξάντερ Φιοντόροφ-Νταβίντοφ, ιστορικός τέχνης και ειδικός σε μουσεία που είχε ασχοληθεί σε βάθος με την Πρωτοπορία. Ως καθηγητής της και ως μέντορας, ο Νταβίντοφ μύησε τη νεαρή Άννα στα μυστικά και την κληρονομιά μεγάλου μέρους αυτών που σήμερα στη Θεσσαλονίκη απαρτίζουν τον θησαυρό της Συλλογής Κωστάκη. Κι έτσι η ηρωίδα μας ξεκίνησε να εργάζεται στην «Κόκκινη Ρόζα» το 1944.

Το εργοστάσιο ήταν μια συντηρητική βιομηχανική μονάδα κατά τη διάρκεια της εποχής που η Ρωσία προσπαθούσε να συνέλθει από τις καταστροφές του Β' Παγκόσμιου πολέμου. Το «καλλιτεχνικό» γραφείο όπου εργαζόταν η Αντρέεβα λειτουργούσε με την υπόθεση ότι οι Σοβιετικοί καταναλωτές ήθελαν κυρίως μοτίβα με άνθη για τα μεταξωτά τους υφάσματα, ορισμένα πουά και κάποια μοτίβα βασισμένα σε εθνογραφικά σχέδια από άλλες σοβιετικές δημοκρατίες. Προσπαθήστε να αντιληφθείτε τη μεταφορά: Όσο πιο σκληρή και γεμάτη κακουχίες ήταν η ζωή που επιφύλασσαν οι μεγάλες πόλεις με το στίβαγμα των εργατών σε τεράστια μπλοκ και απρόσωπα οικοδομικά τετράγωνα, τόσο περισσότερο η μόδα και η διακόσμηση παρέπεμπαν στις εξοχές και την παραδεισένια ύπαιθρο.

Τα λαϊκά θέματα ήταν το βασικό στοιχείο του σοβιετικού σχεδιασμού υφασμάτων της μεταπολεμικής εποχής. Στα μυαλά των ινστρουχτόρων η προσήλωση σε αυτά συνιστούσε, σε αντιδιαστολή με τη μόδα της καπιταλιστικής Δύσης, έναν αισθητικό και ιδεολογικό πόλο συνυφασμένο με τον σοβιετικό πατριωτισμό του Ψυχρού Πολέμου. Έτσι στην «Κόκκινη Ρόζα» τα σχέδια παράγονταν μετά από ταξίδια στις Σοβιετικές Δημοκρατίες προς άγραν έμπνευσης, ώστε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε τόπου να γίνουν δημοφιλή μέσω των οσμώσεων, που θα συνένωναν το ανομοιογενές της κάθε περιοχής με το όραμα των Μπολσεβίκων για ένα αδελφοποιημένο προλεραταριάτο. Η Αντρέεβα και οι συνάδελφοί της ανανέωναν διαρκώς την εκπαίδευσή τους με επισκέψεις σε μουσεία σε όλη τη Σοβιετική Ένωση για να σκιτσάρουν λαϊκές φορεσιές και υφάσματα, καθώς και κεραμικές πλάκες, ξυλόγλυπτα αντικείμενα, πασχαλινά αυγά, κοκκάλινα εγχάρακτα γλυπτά και αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες κάθε είδους. Η Άννα γέμισε τετράδια επί τετραδίων με σκίτσα λαϊκής τέχνης. Θα τα δείτε στην έκθεση. Όμως κατά έναν μαγικό τρόπο η Αντρέεβα κατόρθωνε να σπάει τη «γραμμή» ρισκάροντας μέσω αφαίρεσης και εκσυγχρονισμένου σχεδιασμού να μεταπλάσει τα λαχούρια και τα φλοράλ σε κάτι περισσότερο από ανθισμένες μυγδαλιές και ευηδείς πράσινους κήπους. Παρατηρήστε προσεκτικά κάποιες από τις δουλειές της από τη δεκαετία του ’60 και μετά: είναι ευθέως διακριτό το κρυφτούλι που κάνει στον σχεδιασμό της, προκειμένου να ξεφύγει από το στυγνό πλαίσιο που επιβάλλουν οι λογοκριτές. Σε κάθε γεωμετρικό σχέδιο που φτιάχνει τιμώντας αντάρτικα τη μνήμη της Πρωτοπορίας, η Αντρέεβα προσθέτει για ξεκάρφωμα και ένα άνθος. Μάλιστα μετέφερε μια σειρά από κομμένα λουλούδια σε μια τσάντα που κουβαλούσε μαζί της στις συνεδριάσεις του Καλλιτεχνικού Σοβιέτ στο εργοστάσιο, στην περίπτωση που θα χρειαζόταν να αποδείξει σε κάποιον ελεγκτή της ιδεολογικής καθαρότητας ότι ένα δυνητικά αμφιλεγόμενο σχέδιο «όχι, δείτε, είναι απολύτως εντός της γραμμής, ορίστε τα λουλούδια σκορπισμένα επάνω του».

Το εργοστάσιο «Κόκκινη Ρόζα» διευρύνθηκε μαζί με όλη τη σοβιετική βιομηχανία τη δεκαετία του 1960. Έγινε πιο μηχανοποιημένο παράγοντας μεγαλύτερη ποικιλία υφασμάτων, συμπεριλαμβανομένων και συνθετικών, αναπτύσσοντας τις θεματικές του και με πιο μοντέρνα νεανικά σχέδια. Τα γεωμετρικά τριαντάφυλλα ή τα θέματα από τη φύση που η Αντρέεβα τα αναπαριστά σε καμπύλα και γραμμικά μοτίβα χλόης με στροβιλιζόμενες γραμμές, παραπέμπουν απεικονιστικά στο εσωτερικό του φλοιού των δένδρων, αλλά και των λαχανικών. Παρατηρώ το ελαφρώς ψυχεδελικό τους και σκέφτομαι ότι συναφείς εμπνεύσεις ως προς το μοτίβο γεννούσαν και κάποια παιδιά των λουλουδιών στη Δύση εξαιτίας του καψίματος με LSD. Σε αυτήν όμως την έκθεση, τα σχέδια προέρχονται από το εσωτερικό του αγγουριού ή της πιπερόριζας. Το αντάρτικο της Αντρέεβα συνεχίστηκε. Οι κονστρουκτιβιστικές επαναλήψεις, φόρος τιμής στη Λιουμπόφ Ποπόβα και τη Βαρβάρα Στεπάνοβα της Ρωσικής Πρωτοπορίας, που η ανάμνησή τους είχε εξοβελιστεί, παρεισφρέαν στα έργα της, ασχέτως αν η συντρόφισσα δημιουργεί έργα απεικονιστικά που συμβάδιζαν με την εμμονική προσήλωση του σοβιετικού καθεστώτος στην κυβερνητική τεχνολογία. Καταφέρνει με ενσωματωμένες μέσα τους τις τεχνικές της ψευδαίσθησης της Op art να επανασυστήσει τους λαβύρινθους, τους κύκλους, τους ρόμβους και τα πλέγματα, που τόσο μάγεψαν τους Πρωτοπόρους. Θα δείτε ραδιοκύματα και ηλεκτρικές κεραίες σχεδιασμένες από την Αντρέεβα με μαθηματική ακρίβεια και μιλιμετρέ λεπτομέρεια.

Στην «Κόκκινη Ρόζα» παράγονται επίσης μαντήλια και φουλάρια που αναφέρονται σε θέματα ιδεολογικής ζωής. Μαζικές παραγγελίες γίνονται για ιδρύματα και επετείους πόλεων και μαχών, ή διεθνείς εκδηλώσεις όπως το Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Μόσχας και οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Η φάμπρικα στέλνει σουβενίρ σε γυναικεία συνέδρια αλλά και αποτυπώνει το πιο θεαματικό επίτευγμα του Μπλοκ, την πρώτη επανδρωμένη πτήση στο διάστημα με πρωταγωνιστή τον κοσμοναύτη Γιούρι Γκαγκάριν. Από εδώ προέκυψε η εντυπωσιακή ενότητα της δουλειάς της με τίτλο «Σύμπαν», όπως και πολλά spaced aged μοτίβα που φόρεσαν τα κόκκινα σικάτα κορίτσια των μοσχοβίτικων μπαρ, με ευθεία παραπομπή στα αστέρια και την κατάκτηση της Σελήνης. Καλή η προσπάθεια, όμως δυστυχώς την πάτησε πρώτος ο ταξικός εχθρός και πάμε παρακάτω: Κάποια από τα πιο πολυτελή μεταξωτά μαντήλια της φάμπρικας Ρόζα προορίζονταν για επίσημα ή διπλωματικά δώρα, που προσφέρονταν σε ξένους αξιωματούχους από σοβιετικούς πολίτες με το προνόμιο να ταξιδεύουν στο εξωτερικό. Ή σε ξένους επισκέπτες στη Μόσχα όπως η Σοφία Λόρεν, που επισκέφτηκε το τέταρτο Φεστιβάλ Κινηματογράφου το 1965. Τα κασκόλ του εργοστασίου, πάλι, αναφερόταν στον θεσμό του σανατορίου: όμορφα θέρετρα υγείας σε γραφικά βουνά ή παραθαλάσσιες περιοχές όπου οι εργαζόμενοι σε βιομηχανίες υψηλής προτεραιότητας μπορούσαν να απολαύσουν δωρεάν διακοπές, σε αντίθεση με τα Χρουτσόφσκι, όπως λεγόταν τα σπίτια που κατασκευάστηκαν με εντολή του Χρουτσόφ, και η Αντρέεβα τα αποτύπωσε και αυτά στα μαντήλια της.

Είναι απίστευτος ο πλούτος των εκθεμάτων και οι ιστορίες που ξεδιπλώνονται από έργο σε έργο, όπως περιπλανιόμαστε στην έκθεση. Ιστορίες που έχουν να κάνουν τόσο με τη μικροϊστορία της ζωής της Αντρέεβα, όσο και με τη μακροϊστορία της Σοβιετικής Ένωσης. Και είναι τεράστια επιτυχία για τη Θεσσαλονίκη, αφού αυτή είναι η πρώτη παγκοσμίως αναδρομική έκθεση που γίνεται για τη ζωή και το έργο αυτής της μεγάλης κυρίας, που διαμόρφωσε με την αισθητική της τη μόδα και την κοσμική κουλτούρα στα χρόνια του Υπαρκτού Σοσιαλισμού. Σχέδια μελέτες, δείγματα υφασμάτων, μετάξια, φουλάρια, μαντήλια, ζωγραφικοί πίνακες, περιοδικά μόδας της εποχής, αποκόμματα εφημερίδων, αποσπάσματα ταινιών και ντοκιμαντέρ για την Κόκκινη Ρόζα, όπως και σύγχρονες αναπαραγωγές υφασμάτων της Αντρέεβα (μπορείτε να τα αγγίξετε!), συνθέτουν ένα μεγαλειώδες πεδίο γνώσης και περιπλάνησης. Μόνο διθύραμβοι του πρέπουν αυτού του μουσείου, είναι κάτι που θα το λέω και θα το ξαναλέω. Όχι μόνο για τη συγκεκριμένη κα-τα-πλη-κτι-κή έκθεση, αλλά για το σύνολο της παρουσίας του στον χρόνο. Για αυτό και ως επίλογο θα καταθέσω πρόταση: Μακάρι, όταν με το καλό το μετρό της Θεσσαλονίκης θα επεκταθεί προς τα δυτικά, μια στάση του που θα ονομαστεί Συλλογή Κωστάκη θα βγάζει τους επιβάτες ακριβώς στην είσοδό του. Είναι και αυτός ένας τρόπος ώστε ο μέσος Θεσσαλονικιός ή ο ξένος τουρίστας στην πόλη να πάρουν χαμπάρι τις αμύθητες αξίες που υπάρχουν εδώ. Δεν είναι μόνο τα υπέροχα αρχαία και το ανοιχτό υπόγειο μουσείο της οδού Βενιζέλου.

MOMus – Μουσείο Μοντέρνα Τέχνης - Συλλογή Κωστάκη, Μονή Λαζαριστών. Έως 27 Απριλίου