Είτε πρόκειται για παραδοσιακά είτε για σύγχρονα, τα κεραμικά δεν θα πάψουν ποτέ να μας γοητεύουν, γιατί έχουν τη μαγική δύναμη να μας συνδέουν με τις μακρινές εποχές που ζούσαμε έναν πιο φυσικό τρόπο ζωής. Κι αυτό μας φτιάχνει πάντα το κέφι.
Μνήμη ελέφαντα
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι αυτή η ταύτιση που κάνουμε μεταξύ κεραμικών και φυσικού τρόπου ζωής συνδέεται με μια «κεραμική μνήμη» που διαθέτουμε όλοι και η οποία μεταφέρεται υπογείως από γενιά σε γενιά, διατηρώντας ζωντανό κάτι που κατάγεται από το πραγματικά πολύ μακρινό παρελθόν μας. Ωστόσο, είναι πολύ χαρακτηριστικό και συγκινητικό ότι ποτέ –σε κανέναν πολιτισμό– δεν αντιμετωπίσαμε τα κεραμικά μόνο ως χρηστικό είδος. Από την πρώτη κιόλας στιγμή τα διακοσμούσαμε και αυτή η «καλλιτεχνική πλευρά» τους καταγράφει με εξαίσιο τρόπο, και ανά τις χιλιετηρίδες, κάτι πολύ ανθρώπινο: τη χαρά της ζωής.
Λαϊκή και Έντεχνη Κεραμική
Με βάση αυτό το κριτήριο –δηλαδή, το καλλιτεχνικό– σημειώνεται μια πολύ σημαντική καμπή γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα: οι δύο πόλοι της κεραμικής τέχνης –ο λαϊκός και ο «έντεχνος»– διαχωρίζονται πλήρως και γίνονται ευδιάκριτοι. Αυτό συνέβη καταρχάς στην Αγγλία κι από κει εξαπλώθηκε σ’ όλο τον κόσμο. Για το λόγο αυτό η καθαρά καλλιτεχνική κεραμική είναι ευρέως γνωστή και με την αγγλική ονομασία studio pottery – δηλαδή κεραμική που παράγεται στο ατελιέ ενός καλλιτέχνη και όχι στο εργαστήριο ενός τεχνίτη. Συμβαίνει, όμως –κι αυτό ισχύει σε κάθε χωρισμό, ακόμα κι εκείνο δύο ανθρώπων–, η έντεχνη «μονάδα» που προκύπτει να κοιτάζει με μεγάλη περιέργεια και παρατηρητικότητα τη λαϊκή. Επδιώκει να εντοπίσει –και τελικά να αφομοιώσει– όλα εκείνα τα επιμέρους στοιχεία που έχουν τη δύναμη του αυθορμητισμού, πηγαία δροσιά και λιτή σύνθεση. Έτσι, στη διάρκεια του 20ού αιώνα, παρατηρείται ένα ξεκάθαρο ενδιαφέρον για την παραδοσιακή ιαπωνική κεραμική. Δημιουργήθηκε ένα ολόκληρο «γένος» κεραμιστών, οι οποίοι, ξεκινώντας από την εποχή του Μοντέρνου κινήματος, αφοσιώθηκαν στις φόρμες που είναι εντελώς απέριττες, φίνες, αλλά και ταυτόχρονα στιβαρές. Τα κεραμικά τους γοητεύουν με την απλότητά τους, τις ζυγισμένες αναλογίες τους, τις πανέμορφες γήινες υφές τους και τη φιλοδοξία τους να τιθασεύσουν τα υλικά από τα οποία κατασκευάζονται, χωρίς να δείξουν την παραμικρή ασέβεια προς τη φύση αυτών των υλικών. Σ’ αυτό το «γένος» ανήκει η Ιταλίδα κεραμίστρια Rina Menardi, η οποία ξεκίνησε την καριέρα της το 1980. Τα κεραμικά της είναι γαλήνια, δεν έχουν την πρόθεση να επιβληθούν στο χώρο στον οποίο βρίσκονται, είναι απολύτως χρηστικά και πάνω απ’ όλα εξαιρετικά κομψά.
Με τα κεραμικά όμως έχουν ασχοληθεί και όλοι οι μεγάλοι ντιζάινερς. Πώς θα μπορούσαν άλλωστε να μην το κάνουν, όταν έχουν μπροστά τους ένα υλικό σαν τον πηλό, που είναι τόσο εύπλαστο και υπάκουο, αλλά ταυτόχρονα και τόσο απρόβλεπτο. Γιατί είναι γεγονός ότι κανείς δεν μπορεί να ξέρει πώς θα δείχνει ένα κεραμικό πριν αυτό βγει από τον κλίβανο στον οποίο ψήνεται. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι πολλοί σχεδιαστές προχωρούν και σε απρόσμενες χρήσεις του πηλού, όπως για παράδειγμα η Paola Navone, η οποία έχει δημιουργήσει κεραμικά σκαμπό αλλά και τραπέζια. Κατά τα άλλα συναντά κανείς όλο το πιθανό φάσμα μορφών και διακοσμήσεων, ξεκινώντας από την πιο pop εκδοχή τους, όπως την αντιλαμβάνονται οι Karim Rashid και Jaime Hayon για παράδειγμα, ή ο Marcel Wanders, ο οποίος έχει δημιουργήσει εντυπωσιακές συλλογές πλακιδίων τοίχου.Ο Tord Boontje, πάλι, με την εξαιρετική σειρά “Table Stories” που περιλαμβάνει πιάτα, σαλατιέρες και άλλα παρεμφερή, έχει καταφέρει να προσθέσει μια ιαπωνικού τύπου αυστηρότητα και ένα minimal ύφος στην κεραμική του, χρησιμοποιώντας μεν τα γνωστά μοτίβα του με λουλούδια, φυτά, ελαφάκια κ.λπ., αλλά κρύβοντάς τα –σε μερικά απ’ αυτά– κάτω από την εφυάλωση του πηλού, ώστε να διακρίνονται αχνά, σαν φευγαλέα ανάμνηση κάποιου μακρινού ονείρου.
Στην Ελλάδα, η κεραμική παράδοση υπήρξε πάντα μεγάλη και αξιοθαύμαστη. Όπως αναφέρει η Κατερίνα Κορρέ - Ζωγράφου στην εξαιρετική μονογραφία της «Τα κεραμεικά του ελληνικού χώρου», η χρυσή περίοδος της νεότερης ελληνικής κεραμικής ξεκινά περί το 1700 και τελειώνει γύρω στο 1950 – τη δεκαετία που τα ελληνικά νοικοκυριά αρχίζουν να αλλάζουν τα παραδοσιακά οικιακά σκεύη με άλλα που τότε φάνταζαν πιο μοντέρνα και πρακτικά (όπως, για παράδειγμα, τα αλουμινένια, τα εμαγιέ και τα πλαστικά). Όμως, στη διάρκεια αυτών των 2,5 αιώνων, τα κεραμικά «ταξίδευαν» σχεδόν παντού λόγω του εμπορίου και «ένωναν» τις διάφορες περιοχές του τότε ελληνικού κόσμου, στο Αιγαίο, στη Μικρά Ασία, αλλά και αρκετά μακρύτερα, γύρω από τη Μεσόγειο.
Ο παραδοσιακός τους διάκοσμος είναι ένας από τους πιο χαρούμενους παγκοσμίως: γαρίφαλα, υάκινθοι, τουλίπες μπλέκονται σε σφικτές συνθέσεις με λαγουδάκια, καραβάκια, φασιανούς, παγώνια και ό,τι άλλο ο άνθρωπος κοίταζε γύρω του στη φύση και το θεωρούσε όμορφο, οικείο, χαρμόσυνο και απολύτως ενταγμένο στην καθημερινότητά του. Τα κεραμικά εκείνης της εποχής είναι σήμερα περιζήτητα και αποτελούν αντικείμενο σκληρών ανταγωνισμών στους σχετικούς πλειστηριασμούς, επιτυγχάνοντας ασύλληπτα υψηλές τιμές, τις οποίες ανενδοίαστα προσφέρουν οι συλλέκτες που έχουν την ευγενή μανία να τα ποθούν.
Δεν υπήρχαν περιοχές της Ελλάδας που να μην παράγουν τα δικά τους κεραμικά. Ωστόσο, μερικές είχαν κατακτήσει ιδιαίτερη φήμη για την παραγωγή τους – όπως για παράδειγμα η Σίφνος, η Ρόδος, η Αίγινα, η Μυτιλήνη και η Κρήτη. Πρόκειται για περιοχές που και σήμερα η παράδοση διατηρείται εκεί ζωντανή.
Νέο Κύμα
Συγχρόνως, μια πολύ σημαντική φιγούρα για την κεραμική τέχνη στην Ελλάδα, ο Πάνος Βαλσαμάκης (1900-1986), έθεσε τις βάσεις για να αναπτυχθεί και στη χώρα μας η καλλιτεχνική κεραμική. Το έργο του συνέχισε ο γιος του Αλέκος και έτσι, στη δεκαετία του 1970, που τα κεραμικά έγιναν μόδα παγκοσμίως, η studio pottery γνώρισε και εδώ μια σημαντική ακμή. Η Ελένη Βερναρδάκη, που σπούδασε κεραμική σε σχολή καλών τεχνών στο Λονδίνο, είναι ίσως ο πιο αντιπροσωπευτικός εκπρόσωπος εκείνου του ρεύματος. Το 2008 συμπλήρωσε 50 χρόνια καταξιωμένης παρουσίας στον καλλιτεχνικό χώρο και οι δημιουργίες της που έχουν ξεκάθαρο και αναγνωρίσιμο στιλ συνεχίζουν να εντυπωσιάζουν και να γοητεύουν. Το ίδιο ισχύει και για τη δουλειά της Αντωνίας Λεκατσά – μιας grande dame της ελληνικής κεραμικής που προσηλώνεται στη «δωρικότητα» της φόρμας και σε όλα όσα προσθέτει η αφαίρεση.
Ποπ πνεύμα
Βρισκόμαστε όμως πια σε φάση καμπής του κλάδου. Πολλά εργαστήρια που μέχρι και πριν από 25 χρόνια ήταν εξαιρετικά δραστήρια, σήμερα δεν υπάρχουν καν. Ωστόσο, εκείνοι οι λίγοι που –σχεδόν σε πείσμα των καιρών– αφοσιώνονται στην καλλιτεχνική κεραμική, το κάνουν με περισσότερη όρεξη, πολλή έμπνευση και με την πρόθεση να προχωρήσουν την τέχνη ένα βήμα μπροστά. Σ’ αυτό τον πυρήνα ανήκουν η Ευτυχία Μπαρζού, που έχει το εργαστήριό της στην Αθήνα, και η Τριανταφυλλιά Κοττάκη, που μαζί με την κόρη της Μάρθα ζουν και εργάζονται στην Αίγινα. Το έργο τους αν τλεί πολλά στοιχεία από τη λαϊκή παράδοση και τα μεταπλάθει μέσα από ένα πολύ σύγχρονο pop πνεύμα, το οποίο εκφράζει απερίφραστα την καλή του διάθεση και την αγάπη του για τις φαντασμαγορίες χρωμάτων.
Η Αίγινα είναι σήμερα μια περιοχή όπου η ελληνική κεραμική τέχνη γνωρίζει μια άνθιση. Κι αυτό γιατί έχουν εγκατασταθεί εκεί –για τους δικούς του λόγους ο καθένας– διάφοροι studio potters, που όλοι μαζί συνιστούν ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον «κύτταρο» κεραμικής παραγωγής, το οποίο αντέχει να «μιλήσει» μια γλώσσα σύγχρονη και διεθνή. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται η Θεοδώρα Χωραφά και η Μαργαρίτα Εκκλησιάρχου. Δεν υπάρχουν κοινά σημεία στο έργο τους, παρ’ όλ’ αυτά υπάρχει μια εκλεκτική συγγένεια που τα συνδέει και είναι η τελειοθηρία.
Συγχρόνως, στο πρόσωπο του Νεκτάριου Γκαρή, ο οποίος έχει εργαστήριο στον Μεσαγρό, αναγνωρίζει κανείς τη ζωντανή παράδοση. Ο ίδιος τονίζει ότι ολόκληρο το γενεαλογικό του δένδρο στηρίζεται στην αγγειοπλαστική. Ωστόσο, διευκρινίζει ταυτόχρονα ότι μάλλον αυτός θα είναι ο τελευταίος που ασχολείται με την τέχνη. Κι αυτό το αποδίδει στο ότι απαιτείται τεράστιος καθημερινός μόχθος για να κάνεις αυτή τη δουλειά, τον οποίο, κατά τη γνώμη του, οι νεότερες γενιές δεν είναι έτοιμες να αναλάβουν. Ας σημειωθεί ότι ο Νεκτάριος Γκαρής διαθέτει ακόμα παραδοσιακό καμίνι με ξύλα και μεταξύ της πολυποίκιλης παραγωγής του ανακαλύπτει κανείς τα άλλοτε κλισέ, αλλά
σήμερα πια γλυκά σαν νοσταλγική ανάμνηση, αιγινήτικα κανάτια.
Μιλώντας όμως για παραδοσιακή κεραμική, αξίζει να σταθεί κανείς στην περίπτωση του Ατσόνιου στη Σίφνο. Από το εργαστήριό του στο Βαθύ βγαίνουν υπέροχα παραδοσιακά κεραμικά, που έχουν ένα μεγάλο ατού: είναι προσαρμοσμένα στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Αυτό είναι πολύ σημαντικό κριτήριο για να επιλέξεις να επαναφέρεις την αισθητική των κεραμικών στην καθημερινή ζωή σου – γιατί στο τέλος ενός ωραίου γεύματος θα μαζέψεις τα όμορφα κεραμικά πιάτα σου κι ανέμελα θα τα βάλεις στο πλυντήριο των πιάτων. Χωρίς ν’ ανησυχείς ότι μπορεί να τους συμβεί εκεί κάτι δυσάρεστο.
13°
