Μπήκαμε πρώτοι στο Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού, στο γήπεδο της ΑΕΚ

Κρατάω μια φωτογραφία και την κοιτώ επίμονα. Για ώρα. Δεν πρέπει να αφήσω τον ψυχισμό να λυγίσει και να παραδοθεί στη θλίψη την ανήμπορη. Κοιτάζω τους ανθρώπους πάνω στο φευγιό τους. Κάνω την ερώτηση συνέχεια. 

Αν σου έλεγαν ότι σε λίγη ώρα πρέπει να φύγεις, τι στο καλό είναι πιο σημαντικό να πάρεις μαζί σου; Το δίλημμα είναι μεγάλο. Με ποιο κριτήριο αποφασίζεις; Ο χρόνος δεν ήταν βοηθός, το αντίθετο. Δεν πίεζε τους ανθρώπους ο χρόνος για να μην αργήσουν, πίεζε για να σώσουν τη ζωή τους. Άλλοι πήραν ρούχα. Άλλοι βιβλία. Άλλοι εικόνες. Μάζωξαν μια ζωή σε στιγμές. Εικόνες καθημερινές. Εικόνες της γιορτής. Του γάμου. Φωτογραφίες. Προικιά. Στρωσίδια. Καπέλα. 

Πολλοί πήραν μαζί τους τα κλειδιά. Αμπάρωσαν τα σπίτια τους, κλείδωσαν πόρτες κι αυλόπορτες να είναι ασφαλές το βιος τους. Και πήραν τα κλειδιά μαζί. Για να ’ναι σίγουροι ότι όλα θα είναι ίδια. Για όταν θα γύρναγαν. Να είναι όλα όπως τα άφησαν. Πήραν τα κλειδιά και τελικά άνοιξαν καινούργιες πόρτες. Μιας κι οι παλιές γίναν αλλωνών σε λίγες νύχτες. 

Η Αθλητική Ένωσις Κωνσταντινουπόλεως «γεννήθηκε» στην Αθήνα το 1924. Η πρώτη συνέλευση έλαβε χώρα στις 30 Μαΐου του 1924. Η απόφαση βέβαια είχε παρθεί νωρίτερα στο μαγαζί αθλητικών ειδών του Αιμίλιου Ιωνά και Κωνσταντίνου Δημόπουλου, στη στοά Λουξ, οδό Βερανζέρου 24. Από καιρό τρώγονταν τα μέσα τους. Ησυχία δεν έβρισκαν. Κάτι πρέπει να γίνει, να βγει από μέσα το θεριό που λέγεται πόνος. Να ενωθούν όλοι οι ποδοσφαιριστές. Οι φίλαθλοι, οι Κωνσταντινοπολίτες και όλοι οι πρόσφυγες κάτω από ένα κοινό έμβλημα. Τον δικέφαλο αετό. Ένα σύμβολο υπέρτατης δύναμης, με το ξίφος και την υδρόγειο σφαίρα, άρρηκτα συνδεδεμένο με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, και από δυο χρώματα. Μαύρο, για την οδύνη της τραγωδίας του Ελληνισμού της Ανατολής, και κίτρινο, που δηλώνει την ελπίδα της επιστροφής στη γενέθλια γη.

Κι όταν καρφώνεται μια ιδέα στο μυαλό θα βρει τον δρόμο για να γίνει αλήθεια. Δεν υπάρχει τίποτα πιο δυνατό από μια ενωμένη ομάδα. Κι όταν μάλιστα τη δένουν τέτοιες μνήμες. Ζωής και θανάτου. Οι πρόσφυγες, οι άνθρωποι που ξεριζώθηκαν βίαια από τη γη που γεννήθηκαν, από τη γνώριμη και γεμάτη μνήμες ζωή τους, ήθελαν από κάπου να πιαστούν για να πάνε παρακάτω. Να θρέψουν τις πληγές. Να πιστέψουν σε κάτι καινούργιο. Τι είναι εκείνο που δένει μια ομάδα; Ο λόγος που δημιουργείται. Είναι οι κοινές ιδέες; Οι στόχοι; Ήταν κοινή η φλόγα μέσα τους. Ήταν ο ψυχικός πόνος, η ματαίωση, ο φόβος της αποδιοργάνωσης, ο φόβος της φθοράς. Κι ήταν απλό αυτό που ήθελαν. 

Έπρεπε να αγωνιστούν για εκείνα που έχασαν. Να παλέψουν για να διακριθούν. Να αποκτήσουν ξανά τη φωνή που τους κόπηκε βίαια. Ενώθηκαν οι πρόσφυγες που όλα τα έκαναν από την αρχή. Νέες πόλεις. Νέες γειτονιές. Νέα σπίτια. Τίποτα δεν έκαναν τυχαία. Έψαχναν να βρουν τόπους να τους θυμίζουν την παλιά τους ζωή. Και τα σπίτια τους, με τον ίδιο τρόπο τα χτίσανε, και τα φαγητά τους μοσχοβόλησαν τον τόπο, και μάθαινε τις συνταγές στους νέους φίλους. Κι έφεραν τεχνογνωσία και μεράκι και ιδέες στη νέα πατρίδα. 

Έχει φτιαχτεί ένα γραφιστικό και πάνω του έχει όλες τις πόλεις του ξεριζωμού. Οι Έλληνες της Ανατολής. Περπατάω πάνω σε ένα φωτεινό χάρτη. Μεγάλες οθόνες αφής με ταξιδεύουν στο παρελθόν. Μεγάλες προθήκες. Πέντε αντιπροσωπευτικές στολές με καλωσορίζουν. Πόντος. Σμύρνη. Καππαδοκία. Κλείνω τα μάτια. Με κυκλώνουν, ακούω το παιχνιδιάρικο θρόισμα από τα ρούχα τους. Με παίρνουν από το χέρι. Με γέλια, χαρές. Έλα μαζί μας, μου λεν με δυνατή φωνή. Τους ακολουθώ αβίαστα. Και με φιλεύουν μνήμες. Και χαρές. Και με κερνάνε γλυκά, να σοροπιάσει το στόμα λίγο πριν πικραθεί. 

Είκοσι χρόνια πριν ένα ζευγάρι Ελλήνων πήγε στη Σμύρνη για να δει το σπίτι των προγόνων του. Ζουν Τούρκοι τώρα πια εκεί. Έχουν το σπίτι περιποιημένο. 

«Το μόνο που έχουμε κρατήσει από τότε είναι το πιάνο» τους είπαν οι Τούρκοι ιδιοκτήτες του σπιτιού. Ήταν το πιάνο του παππού. Δυο χρόνια μετά τους τηλεφώνησαν ότι πουλάνε το πιάνο. Δεν το σκέφτηκαν δεύτερη στιγμή. Το πιάνο ήρθε στην Ελλάδα. Κι η δεύτερη γενιά προσφύγων το δωρίζει στο μουσείο. Ακουμπώ τα πλήκτρα. Κι οι μουσικές από τις γιορτές, τα γλέντια, από στιγμές της καθημερινής ζωής σφηνώνουν στο μυαλό μου. Με έναν σκοπό. Να μην ξεχάσω. Από πού ήρθα. Ποιος είμαι. Πού πάω. Η συλλογική μας μνήμη να μείνει ζωντανή. 

Το πιάνο είναι ένα από τα πολλά αντικείμενα που είναι έτοιμα να εκτεθούν στο μουσείο της ΑΕΚ. Γυαλίζονται, περιποιούνται, τοποθετούνται μέσα σε προθήκες. Πίσω από κάθε αντικείμενο, κειμήλιο, υπάρχει όμως μια ιστορία, δεμένη και με λύπη αλλά και με χαρά. Είναι οι μνήμες για τις επόμενες γενιές. Όχι μόνο των προσφύγων. Όλων μας. 

Η ιδέα δημιουργίας ενός μουσείου είναι πάντα σαγηνευτική. Στα δικά μου μάτια καλύπτει μια σειρά από κενά όχι μόνο εκπαιδευτικού και μορφωτικού χαρακτήρα. Πλάθει και θρέφει τις πολιτιστικές μας ανάγκες. Διαμορφώνει χαρακτήρα και άποψη. Ειδικά όταν πρέπει να διηγηθείς τις ιστορίες των προσφύγων. Των δικών μας ανθρώπων. Των Ελλήνων του Πόντου, της ανατολικής Θράκης, της Κωνσταντινούπολης, της Ιωνίας, εκεί που ο ελληνικός παλμός χτυπούσε για χιλιάδες χρόνια.

Ο Ηλίας Παπαγεωργίου με τον Παντελή Φελέρη μου δείχνουν ένα-ένα όλα αυτά τα αντικείμενα που δώρισαν οικογένειες προσφύγων, για να αποτελέσουν εκθέματα του μουσείου του Προσφυγικού Ελληνισμού. Τοποθετημένα προσεκτικά πάνω σε μεγάλους πάγκους περιμένουν να εκτεθούν, να ακουστεί η ιστορία τους. Τα κοιτώ με ευλάβεια. Αντικείμενα που μιλούν για τις μέρες μιας ζωής που κόπηκε το νήμα της απότομα. Πράγματα που μιλούν για την κοινωνική τους ζωή. Θρησκευτικές εικόνες, ρούχα, φωτογραφίες. Πιστοποιητικά γέννησης και γάμου. Μέθοδοι εκμάθησης αγγλικών. Λεξικά. Όλα αυτά δείχνουν την πολυμορφία των πόλεων. Σκιαγραφούν την κουλτούρα τους, το πώς ζούσαν, τις επιρροές που είχαν. Κι όλα αυτά μπαίνουν σε προθήκες. Είναι πολύτιμα. Κι όταν τελειώσει η αφήγηση της εκεί ζωής τους, έρχεται η στιγμή που πρέπει να ειπωθεί η ιστορία της καταστροφής. Του διωγμού. Του ταξιδιού. Μιας βουβής πορείας προς τη μητέρα πατρίδα. Είχαν στερέψει από κλάμα τα μάτια τους. Αμίλητοι, αφάγωτοι προχωρούσαν για μέρες ολόκληρες. Πώς να χωρέσει ο πόνος στις προθήκες; 

Οι προθήκες. Είναι κουτιά του μυαλού μου. Που ανοίγω κάθε φορά που θέλω να θυμηθώ ή να απωθήσω γιατί ο πόνος είναι μεγάλος και δεν τον αντέχει ο ψυχισμός. 

Η κα Έφη Μαυροπούλου, έφορος του μουσείου, ενώνεται στην κουβέντα μας. Την ρώτησα για το πώς γεννήθηκε η ιδέα ενός προσφυγικού μουσείου μέσα σε έναν αθλητικό χώρο. Πίσω από την πρωτοβουλία αυτή βρίσκεται ο επιχειρηματίας Δημήτρης Μελισσανίδης, ο οποίος είχε εδώ και χρόνια το όραμα να φτιάξει έναν χώρο που θα συστεγάσει την ιστορία, τον πολιτισμό και τις μνήμες όλου του Προσφυγικού Ελληνισμού. Για πρώτη φορά, η Ελλάδα και μετά από 100 χρόνια Μικρασιατικής καταστροφής αποκτά ένα μουσείο που θα καλύπτει όλες τις περιοχές της Μικράς Ασίας από τον Πόντο, την Κεντρική Ανατολία, τα παράλια και την Ανατολική Θράκη. Ένα μουσείο για όλον τον προσφυγικό Ελληνισμό και κάτι που δεν υπήρχε μέχρι σήμερα. Με τη δημιουργία του γηπέδου της ΑΕΚ του δόθηκε και η ευκαιρία χωροταξικά. Κατά τη διαδικασία δημιουργίας του γηπέδου, λοιπόν, παραχώρησε έναν χώρο 1000 τ.μ. για να στεγαστεί το μουσείο. 

Με ποια διαδικασία οι άνθρωποι έμαθαν για τη δημιουργία του μουσείου και έφεραν τα οικογενειακά τους κειμήλια σε εσάς; 
Απευθύναμε κάλεσμα στον τύπο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και κατά γενική ομολογία υπήρξε πολύ θετική ανταπόκριση. Όπως σας ανέφερα νωρίτερα, είναι κάτι που δεν υπήρχε μέχρι σήμερα, και έτσι, όλοι αυτοί οι απόγονοι προσφύγων είδαν ότι για πρώτη φορά υπάρχει ένας χώρος που μπορούν να εμπιστευτούν και να παραχωρήσουν τα οικογενειακά τους κειμήλια. Για όλους αυτούς τους ανθρώπους είναι κάτι περισσότερο από ένα μουσείο. Είναι ένα σημείο κοινής αναφοράς που μας συνδέει όλους. Κάτι πολύ ενδεικτικό είναι αυτό που μου είπε μια μεγάλη δωρήτρια του Μουσείου, η οποία με βοήθησε να καταλάβω: «Επιτέλους θα ξαναμπούμε στο σπίτι μας». 

Πόσο χρόνο πήρε η συλλογή των εκθεμάτων; 
Τρία χρόνια περίπου, γιατί στο μεταξύ μεσολάβησε η πανδημία και πήγαμε λιγάκι πίσω. 

Η πρώτη γενιά, οι πρόσφυγες, έχουν μέσα στο αίμα τους τις εικόνες από τις χαμένες πατρίδες τους. Οι επόμενες γενιές διατηρούν αυτή την αγάπη;
H αλήθεια είναι ότι η Μικρασιατική ιστορία ήταν πάντα ένα «ξεχασμένο» κομμάτι της ελληνικής ιστορίας. Μιας ιστορίας που ποτέ δε διδαχτήκαμε και όμως, παρ’ όλα αυτά, παραμένει ακόμα ζωντανή και ακμαία. Άλλωστε, η μικρασιατική κουλτούρα είναι πάντα τόσο παρούσα και τόσο ισχυρή σε όλη την κοινωνία και σε όλους μας ανεξαρτήτως καταγωγής και αυτό από μόνο του αποδεικνύει ότι μια μεγάλη πλειοψηφία διατηρεί άσβεστη την αγάπη και τη φλόγα για την κοινή κουλτούρα, την ιστορία και τον πολιτισμό της Μικράς Ασίας. 

Το μουσείο θα μπορούσε να βοηθήσει στη διατήρηση της συλλογικής μνήμης, μέσα από μια σειρά δράσεων. Είναι μέσα στα σχέδιά σας από τη στιγμή που θα λειτουργήσει; 
Φυσικά. Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας, του Πόντου, της Ανατολικής Θράκης, έχει τεράστια ιστορία. Καταρχήν στο μουσείο θα αναφερθούμε μέσω εκθεμάτων και άλλων τεχνολογικών δράσεων στην τελευταία φάση της παρουσίας του Ελληνισμού στις περιοχές αυτές. Θα ακολουθήσει η περίοδος της Γενοκτονίας και των διωγμών, ο Ξεριζωμός και η Ανταλλαγή και θα κλείνει με την εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, τις τρομερές δυσκολίες της εγκατάστασής τους και στη συνέχεια την ενσωμάτωση, την εξέλιξη, την καταξίωση και την ανάδειξη πολλών προσφύγων μέσα στην ελληνική κοινωνία. Πώς δηλαδή από το δράμα περάσαμε στο θαύμα. Γιατί ένα από τα σπουδαιότερα μαθήματα που μας έχουν δώσει οι πρόσφυγες είναι η πίστη τους στην ίδια τη ζωή. Άνθρωποι που κυριολεκτικά έχασαν τα πάντα, ξεκίνησαν πάλι από την αρχή και τα κατάφεραν. Γιατί ό,τι και να γίνει η ζωή συνεχίζεται, κοιτάζουμε μπροστά, με σεβασμό στο παρελθόν και στις ρίζες μας και με τη συνέχεια των απογόνων μας πάμε μακριά. 

Αν δεν ξέρουμε την ιστορία μας δεν μπορούμε να πάμε παρακάτω. 

Υπό ίδρυση, Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού
- Θα στεγάζεται στο Γήπεδο της ΑΕΚ
- Το μουσείο θα είναι αναγνωρισμένο από το Υπουργείο Πολιτισμού και θα εκτείνεται σε 1000 τετραγωνικά μέτρα στο γήπεδο της ΑΕΚ. 
- Μουσειογραφική μελέτη, γραφιστικός και σκηνογραφικός σχεδιασμός, Παντελής Φελέρης, Ηλίας Παπαγεωργίου, Φοίβος Παπαγεωργίου. Αποστόλου Παναγιώτα, συνεργάτης.