Γιατί ένας καθηγητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας θα μιλήσει για το «Star Trek» σε συνέδριο για τον λαϊκό πολιτισμό

Πριν από λίγο καιρό διαβάζω για το 5ο Διεθνές Συνέδριο Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, που θα γίνει αυτές τις μέρες στην Αθήνα. Κοιτώντας το πρόγραμμα των εισηγήσεων, παρατηρώ ότι ο καθηγητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ Ευάνθης Χατζηβασιλείου θα μιλήσει για τη σειρά «Star Trek»! Δεν χρειαζόμουν κάτι περισσότερο, εκτός από μια συνέντευξη για να μου εξηγήσει πώς κολλάει ο Λαϊκός Πολιτισμός με μια τηλεοπτική σειρά επιστημονικής φαντασίας. Φυσικά όταν μιλάς με έναν επιστήμονα όπως ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου, τα πράγματα έχουν πολλαπλές και άκρως ενδιαφέρουσες διαστάσεις. 

Κύριε Χατζηβασιλείου, είστε καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σε πρώτο επίπεδο ξαφνιάζει η επιλογή του θέματος που επιλέξατε να παρουσιάσετε. Πώς ταιριάζουν μια τηλεοπτική σειρά pop κουλτούρας (και φυσικά επιστημονικής φαντασίας) με ένα συνέδριο που γίνεται στην Αθήνα με θέμα: «O Λαϊκός Πολιτισμός ως Παγκόσμια Κληρονομιά»;

Σε διεθνές επίπεδο, η μελέτη της ποπ κουλτούρας αποτελεί τμήμα της έρευνας για τις κοινωνικές εξελίξεις, την ιδεολογία, τις πνευματικές στάσεις. Ειδικά μάλιστα στην εποχή της μαζικής κοινωνίας στην οποία ζούμε εμείς. Από την άλλη πλευρά, η επιστημονική φαντασία είναι απολύτως σχετική με αυτά τα θέματα, επειδή δεν μιλά ποτέ για το παρελθόν ή για το μέλλον. Μιλά πάντοτε για την εποχή στην οποία δημιουργείται: για το παρόν της και για τα δικά του διλήμματα.

Επειδή ακριβώς μεταθέτει, φαινομενικά, τη «δράση» σε μια μελλοντική εποχή, είναι και πιο ελεύθερη να εξετάσει τα σύγχρονα προβλήματα με πιο τολμηρό τρόπο. Γι’ αυτό είναι σημαντική πηγή –τουλάχιστον τα υψηλής ποιότητας έργα της– για την εξέλιξη των κοινωνικών αντιλήψεων της εποχής της δικής της δημιουργίας.

Η παρουσίασή μου αφορά τις στάσεις και τις προδιαθέσεις του επιτελείου του «Star Trek» (δηλαδή δημιουργών που απευθύνονται σε ένα νεαρό αλλά οπωσδήποτε ενήλικο κοινό στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1960) απέναντι στην κλασική κληρονομιά – όχι μόνον την ελληνορωμαϊκή της αρχαιότητας, αλλά και αυτήν της πρώιμης νεότερης Ευρώπης. Είναι το ίδιο δίλημμα που ανέφερα πιο πριν: η κλασική κληρονομιά συγκροτεί τους πυλώνες της δυτικής κοινωνίας της δεκαετίας του 1960. Αλλά τι από αυτήν την κληρονομιά να πάρει μαζί της η σύγχρονη, τεχνολογικά προηγμένη κοινωνία και τι να αφήσει; Ασφαλώς, δεν μπορεί κάποιος να έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα του συνόλου της ποπ κουλτούρας (πόσο μάλλον των κοινωνικών αντιλήψεων στην ολότητά τους) από το «Star Trek» μόνον.

Ωστόσο, επειδή πρόκειται για μια σειρά υψηλής ποιότητας (είναι μάλιστα η πιο επιτυχημένη στην ιστορία της τηλεόρασης, με πολλά sequels), αποτελεί μια καλή μελέτη περίπτωσης. Δεν ισχυρίζομαι ότι με αυτή την έρευνα προσφέρω οριστικές απαντήσεις: σε αυτές τις περιπτώσεις, στο τέλος της μελέτης τα ερωτήματα που προκύπτουν, είναι πάντοτε περισσότερα από αυτά που έχουν απαντηθεί.

 

Είναι το «Star Trek» μια φιλελεύθερη οπτική του κόσμου;

Όπως όλες οι πολιτιστικές δημιουργίες, είναι ασφαλώς πολλά πράγματα ταυτόχρονα. Το «Star Trek» δεν ήταν ένα ιδεολογικά ουδέτερο έργο: αντανακλούσε τον αμερικανικό liberalism, όρος που αποδίδει την κληρονομιά του New Deal του Ρούσβελτ και τις πιο τολμηρές πολιτικές των Τζων Κέννεντυ και Λύντον Τζόνσον στη δεκαετία του 1960, με κορύφωση το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων.

Η όλη λογική του «Star Trek» είναι ο αγώνας για ελευθερία και για πρόοδο – αυτό σημαίνει η φράση «to boldly go where no man has gone before». Είναι παράλληλα μια έκκληση για εξερεύνηση, που γίνεται σε δύο κατευθύνσεις. Η μία, η προφανής, είναι προς τα «έξω», δηλαδή προς τον Άλλον, ο οποίος τόσο ανάγλυφα εκπροσωπείται από το απόλυτο άγνωστο του διαστήματος.

Παράλληλα όμως η αναζήτηση γίνεται και προς τα «μέσα», προς τον Εαυτό∙ η αναζήτηση της συνοχής μέσω της αποδοχής της διαφορετικότητας – συνοχής όμως που εδράζεται στιβαρά στην αποδοχή κοινών φιλελεύθερων αξιών, έχει αξιακό κορμό και δεν είναι «στον αέρα» – αποτέλεσε βασικό προσανατολισμό της μεταπολεμικής Δύσης και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Αυτό πράγματι αποδίδεται από το «Star Trek».

Τέλος, το «Star Trek» αποσκοπούσε εξ αρχής να λειτουργήσει και ως δέκτης και ως πομπός: να αντικατοπτρίσει τις λαϊκές προσλήψεις, αλλά και, στο μέτρο του δυνατού, να τις διαμορφώσει στη φιλελεύθερη κατεύθυνση που ανέφερα. Αυτό φαίνεται καθαρά από τη μελέτη των αρχείων της σειράς, και κυρίως του αρχείου του κύριου δημιουργού του «Star Trek», Gene Roddenberry.

H εξερεύνηση ενός κόσμου στο «τελικό σύνορο» του Διαστήματος στις αρχές του 21ου φαίνεται δυσδιάκριτη και ταυτόχρονα εφικτή. Ήδη γίνεται λόγος για εποικήσεις σε άλλους πλανήτες... Μάθαμε τουλάχιστον τίποτε από τον επίγειο βίο μας και τι διδάγματα μπορεί να πάρει κανείς από τη ζωή στα άστρα με το διεθνές και διαφυλετικό πλήρωμα του αστερόπλοιου «Enterprise»;

Τα αν μάθαμε κάτι από το «Star Trek» είναι ένα ερώτημα που, σε τελική ανάλυση, προορίζεται να παραμείνει αναπάντητο. Οι κοινωνίες του ανεπτυγμένου κόσμου της μεταβιομηχανικής εποχής δεν είναι μονολιθικές. Διαμορφώνονται μέσω της διάδρασης πολλών παραγόντων, ρευμάτων και τάσεων. Επίσης, όσο και αν δεν μας αρέσει, πρέπει πάντοτε να θυμόμαστε ότι υπάρχει και ο κίνδυνος του πισωγυρίσματος. Η πρόοδος εδράζεται στη συνειδητότητα και δεν μπορεί να είναι αλλιώς. Αυτό το επιχείρημα πρόβαλε το «Star Trek». Δεν είμαι βέβαιος ότι είναι σωστό να περιμένουμε, από μια τηλεοπτική σειρά, να πετύχει κάτι περισσότερο.

Ποιο ήταν το όραμα και η μυθολογία της δημοφιλούς τηλεοπτικής αμερικανικής σειράς; Θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει τα ήθη και τις αξίες της σημερινής Αμερικής και πόσο ουτοπική φαντάζει στη μετά Τραμπ εποχή και στη ζωή Μετά Κρίσης;

Η πρώτη σειρά του «Star Trek» δημιουργήθηκε το 1966-69 και εκφράζει τους προβληματισμούς της αμερικανικής κοινωνίας εκείνης της εποχής, που δεν είναι απαραίτητα ταυτόσημοι με της δικής μας. Η αμερικανική/δυτική κοινωνία του τότε είχε έναν αντίπαλο (τον σοβιετικό συνασπισμό), είχε περάσει μέσα από τον αγώνα εναντίον του ολοκληρωτισμού στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και προσπαθούσε να βρει τρόπους να διαχειριστεί μια τεχνολογία που ξεπερνούσε πλέον οτιδήποτε διέθετε ο άνθρωπος στο παρελθόν∙ αναζητούσε μια πιο βαθιά κοινωνική συνοχή, αυτό δηλαδή που συμβαδίζει με τον βαθύ εκδημοκρατισμό, κάτι το πολύ έντονο στο «Star Trek». Είναι το προϊόν μιας κοινωνίας που, μαζί με τη βασική αισιοδοξία της, γνωρίζει πάντως ότι βρίσκεται σε σταυροδρόμι.

Πάντως, κατά τη γνώμη μου, καλό είναι να αποφύγουμε να μυθοποιήσουμε το «Star Trek». Έστω και αν υπάρχει ένα συνολικό «franchise» με το όνομα του «Star Trek», οι έξι έως σήμερα σειρές δεν είναι ίδιες ως προς τις ιδεολογικές/πνευματικές τους αναζητήσεις, και δεν θα μπορούσαν να είναι. Οι δύο πρώτες (The Original Series, 1966-69 και The Next Generation, 1987-94) ήταν δημιουργίες του ίδιου επιτελείου υπό τον Roddenberry.

Αλλά το 1991 συντελούνται σημαντικές αλλαγές: αφ’ ενός τελειώνει ο Ψυχρός Πόλεμος που όριζε έως τότε το βασικό κοινωνικό πλαίσιο, και αφ’ ετέρου πεθαίνει ο ίδιος ο Roddenberry, οπότε έρχονται άλλοι άνθρωποι – έστω δικοί του «μαθητές» – στο προσκήνιο και επομένως μοιραία προσδίδουν και άλλα στοιχεία στο έργο, συνομιλώντας με μια κοινωνία που αντιμετωπίζει τα πράγματα διαφορετικά μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Πάντως, δεν θεωρώ ότι η «Αμερική του Τραμπ» αναιρεί τον προβληματισμό που συνδέθηκε με το Star Trek. Δεν έχει παύσει να υπάρχει η εμπροσθοβαρής, φιλελεύθερη Αμερική επειδή υπέστη μια εκλογική ήττα, οσοδήποτε βαριά και επώδυνη. Με άλλα λόγια, ούτε η αμερικανική κοινωνία, ούτε η δική μας, ούτε το Star Trek είναι ίδια με τότε. Αλλά η βασική αντίληψη νομίζω ότι επιβιώνει.

Η εισήγησή σας έχει τίτλο: «Intangible Legacies and the coming of the Post-Industrial Era, Star Trek’s Negotiation of Classical Tradition, 1966-69». Τι ακριβώς θα θίξετε και ποιες οι αναλογίες/αντιστοιχίες ανάμεσα στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή κοινωνία και το κράτος, ή μάλλον ομοσπονδία (United Federation of Planets) του Star Trek, όπου δεν υφίσταται η παραμικρή διάσταση στη βάση της φυλής, του γένους ή της θρησκείας; 

Θα αναπτύξω το πώς οι δημιουργοί της σειράς αντιμετώπιζαν την κλασική παράδοση, ελληνορωμαϊκή αλλά και της πρώιμης νεοτερικότητας: πόσο την αποδέχονταν και πόσο την αμφισβητούσαν και με ποιο σκεπτικό; Ως ποιο σημείο η ανάγκη για πρόοδο δημιουργεί τάση για ρήξεις, και πόσο έντονες είναι οι συνέχειες; Ας μη λησμονούμε ότι παρά τις διαφορές σε αντιλήψεις και σε κρατική οργάνωση, ο ελληνορωμαϊκός κόσμος και η δική μας νεωτερικότητα δεν παύουν να αποτελούν εκδοχές στον χρόνο του ίδιου φαινομένου, αυτού δηλαδή που αποκαλούμε σήμερα «δυτικό πολιτισμό».

Πόσο επίκαιρα είναι αυτά τα θέματα σήμερα και πώς καλούμαστε να αντιδράσουμε απέναντι στην ολοένα και αυξανόμενη διεθνώς βία απέναντι σε αυτά τα κρίσιμα ζητήματα: Φύλο, Γένος, Θρησκεία; 

Επίκαιρα είναι πάντοτε, αλλά κάθε εποχή θα θέσει τα δικά της ερωτήματα και θα αποπειραθεί να δώσει τις δικές της απαντήσεις. Αυτό που έχει σημασία –και εδώ είναι το σημείο που με ενδιαφέρει περισσότερο– είναι οι βασικές αρχές, ο αξιακός κορμός που συγκροτεί την προοδευτική Δύση, και οι οποίες πρέπει να επιδείξουν σταθερότητα.

Η Δύση (και τότε και σήμερα, ίσως ανέκαθεν) αντιμετώπιζε ένα βασικό δίλημμα συνδεδεμένο με την ελευθερία και την πρόοδο: χρειάζεται ένα φωτισμένο μίγμα και βεβαιοτήτων και αυτο-αμφιβολίας (που θα επιτρέψει την ελεύθερη έκφραση, την αναζήτηση και την πρόοδο). Για το ποια ακριβώς είναι η σύσταση αυτού του μίγματος, όμως, δεν νομίζω ότι θα βρούμε ποτέ έναν απόλυτο κανόνα. Είναι αντικείμενο αναζήτησης.

Πώς σχετίζεται η λαϊκή παράδοση και η πολιτιστική κληρονομιά με τον κόσμο του φανταστικού και την λογοτεχνία; Πώς και με ποιον τρόπο επηρεάζει και επηρεάζεται; Και με ποιον τρόπο αποδίδεται;

Κάθε κοινωνία έχει τις πνευματικές της αποσκευές –σίγουρα, μεταξύ αυτών, την πνευματική της κληρονομιά, τους μύθους και τις λαϊκές της παραδόσεις– μέσω των οποίων προσπαθεί να καταστήσει τον μεγάλο αυτό κόσμο περισσότερο κατανοητό και διαχειρίσιμο. Είναι βασικά σημεία αναφοράς που χρησιμοποιεί.

Η λογοτεχνία, από την άλλη πλευρά, είναι ένα εργαλείο που επιτρέπει τόλμη και δύναμη κατά τη διάρκεια αυτής της προσπάθειας. Δεν ισχυρίζομαι ότι κάθε λογοτεχνική απόπειρα είναι επιτυχημένη, πολλές όμως είναι. Και τούτο επειδή δίνουν μεγαλύτερες ευκαιρίες σε σύγκριση με τις δομημένες τεχνικές του στενά επιστημονικού λόγου, που μοιραία έχουν τα όριά τους. Αυτό δεν συνεπάγεται, πρέπει να τονίσω, την αποδοχή ενός απόλυτου σχετικισμού (κάθε άλλο μάλιστα), αλλά την ανάγκη για τόλμη.

Ενδεικτικά και μόνον, σας θυμίζω μια πολύ όμορφη φράση του Ισαάκ Ασίμωφ, από το «Εγώ, το ρομπότ», την οποία βάζει στο στόμα ενός από τα ρομπότ του, που προσπαθεί να προσεγγίσει και να καταλάβει την ανθρωπότητα: «Αυτά τα βιβλία σας [τα επιστημονικά] είναι, ξέρετε, όπως και τα άλλα. Απλώς δεν μ’ ενδιαφέρουν. Δεν προσφέρουν τίποτε. Η επιστήμη σας είναι απλώς ένα πλήθος μαζεμένα πραγματικά γεγονότα που συνδέονται μεταξύ τους με μιά προχειροφτιαγμένη θεωρία – και είναι όλα τόσο απίθανα απλά, ώστε δεν αξίζει σχεδόν τον κόπο να ασχοληθεί κανείς μαζί τους. Εκείνο που μ’ ενδιαφέρει είναι η λογοτεχνία σας. Οι μελέτες σας για την αλληλεπίδραση των ανθρώπινων κινήτρων και συγκινήσεων». Ίσως είναι λίγο υπερβολικό, αλλά νομίζω ότι λέει κάτι σημαντικό. Είναι τμήμα της δικής μας αναζήτησης για τον Εαυτό και τη συνειδητότητα, απαραίτητο στοιχείο σε έναν σύγχρονο άνθρωπο.

Τι θα συμβουλεύατε τους νέους αναφορικά με τη στάση τους απέναντι στην πολιτιστική κληρονομιά;

Οι συμβουλές είναι επικίνδυνο πράγμα, αλλά θα προσπαθήσω να σκεφτώ φωναχτά. Καταλαβαίνω ότι σήμερα οι νέοι άνθρωποι (αλλά και οι λιγότερο νέοι) κατακλύζονται από πολλών ειδών μηνύματα, αρκετά από τα οποία στην πράξη προβάλλουν επιφάσεις μοντερνισμού.

Δεν είναι καινούριο φαινόμενο, και δεν συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα: σε κάθε εποχή ραγδαίας αλλαγής, όπως η δική μας, οι κοινωνίες δεν έχουν τον χρόνο να αποφασίσουν ήρεμα ποιες από τις πνευματικές τους αποσκευές να απορρίψουν και ποιες να κρατήσουν.

Ωστόσο, ο μοντερνισμός δεν αντιφάσκει με την επίγνωση του πολιτιστικού παρελθόντος ενός λαού. Αντίθετα: η επίγνωση αυτή είναι προϋπόθεση μιας συνειδητής νεοτερικότητας. Η διαχείριση της πολιτιστικής μου κληρονομιάς είναι απαραίτητο κομμάτι της ταυτότητάς μου, κάτι που προσδίδει βάθος και αυτοπεποίθηση στην προσωπικότητά μου.