Στέφανος Δάνδολος: «Φλόγα και άνεμος» φυσάει στην ΕΡΤ

Το ιστορικό μυθιστόρημα του Στέφανου Δάνδολου «Φλόγα και άνεμος», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός, με θέμα τον παθιασμένο παράνομο έρωτα της μεγάλης Κυβέλης Ανδριανού και του Γέρου της Δημοκρατίας Γεωργίου Παπανδρέου, γίνεται μια φιλόδοξη τηλεοπτική σειρά εποχής που κάνει πρεμιέρα στις 17 Σεπτεμβρίου και αποτελεί ένα από τα μεγάλα φετινά στοιχήματα της ΕΡΤ. Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, Άρης Λεμπεσόπουλος, Πέγκυ Τρικαλιώτη, Αργύρης Πανταζάρας, Δημήτρης Καταλειφός, Θέμιδα Μπαζάκα είναι μερικά μόνο από τα ονόματα που πρωταγωνιστούν, και η διανομή όπως έχει γραφτεί είναι ένα είδος… Εθνικής Ελλάδος ηθοποιών. Ο συγγραφέας του και παραγωγός του 102.5 μιλάει στην Athens Voice για το πρώτο βιβλίο του που μεταφέρεται στην οθόνη, την εμπειρία του με τους ηθοποιούς στα γυρίσματα, τι τον ώθησε να στραφεί σε αυτά τα ιστορικά πρόσωπα που σημάδεψαν τη χώρα, τον ιδανικό αναγνώστη, και τα σχέδιά του για το μέλλον.

Τι ήταν αυτό που σε τράβηξε να μυθιστοριογραφήσεις αυτό το εμβληματικό ζευγάρι, τον Γεώργιο Παπανδρέου και την Κυβέλη;
Ο ίδιος ο πολυσυζητημένος έρωτάς τους ή το ιστορικό τους μέγεθος, ο καθένας στο είδος του; Θα έλεγα περισσότερο η επιθυμία μου να χαρτογραφήσω ογδόντα χρόνια ελληνικής ιστορίας μέσα από τις ζωές τους, και ειδικά μέσα από τη ζωή της μεγάλης Κυβέλης Αδριανού, για την οποία γνωρίζαμε ελάχιστα, σε σχέση με άλλες σπουδαίες προσωπικότητες της ίδιας εποχής. Οι ανέκδοτες επιστολές τους και η πρόσβαση στο οικογενειακό αρχείο που μου παρείχε η δισέγγονή της Βαλεντίνη Ποταμιάνου, στάθηκαν ο καλύτερος οδηγός για να συνδέσω τα κομμάτια ενός δύσκολου παζλ, που έμεινε στη σκιά των μεγάλων γεγονότων. Ο έρωτας φυσικά, παρότι σημαντικός, είναι το πρόσχημα ούτως ώστε να αφηγηθώ μια ευρύτερη ιστορία πραγματικών και επινοημένων προσώπων, η οποία αναδεικνύει τα όνειρα και τις ουτοπίες της Ελλάδας κατά τον εικοστό αιώνα.

Πώς αισθάνεσαι που τόσο σπουδαίοι καλλιτέχνες ζωντανεύουν τους χαρακτήρες του βιβλίου σου;
Τιμή και ευγνωμοσύνη. Όλοι τους είναι εξαιρετικοί και πιστεύω ότι και εδώ δημιούργησαν ρόλους για τους οποίους θα τους θυμόμαστε. Είναι σημαντικό για έναν συγγραφέα να παίρνει σάρκα και οστά η δουλειά του με τόσο άξιους συντελεστές. Και δεν είναι μόνο οι ηθοποιοί, όλη η παραγωγή έχει ανεβάσει πολύ ψηλά τον πήχη. Η ΕΡΤ αγκάλιασε το όραμα αυτής της μεταφοράς και μας δίνει το εχέγγυο ποιότητας που έχει η ανάγκη η καλή, σοβαρή τηλεόραση. Επίσης, η Red Line Productions, με μπροστάρη τον Παναγιώτη Αλεξόπουλο, κατάφερε να δημιουργήσει ένα εξαίσιο αισθητικό αποτέλεσμα που θεωρώ ότι θα συγκινήσει το τηλεοπτικό κοινό. Και βεβαίως η Ρέινα Εσκενάζυ και η Ρένα Ρίγγα έδωσαν τον καλύτερό τους εαυτό. Η Εσκενάζυ σκηνοθετεί σαν να έχει μπροστά της έναν καμβά ζωγραφικής. Η Ρίγγα κέντησε στο σενάριο όλα τα κλειδιά του μυθιστορήματος, το διασκεύασε πολύ αισθαντικά και, με τη βοήθεια της Μαρίας Αθήνη στην επιμέλεια, πέτυχε απόλυτα αυτή τη χημεία μεταξύ Ιστορίας και Μυθοπλασίας που βρίσκεται στην καρδιά του βιβλίου.

Η συνεργασία σου μαζί τους πώς ήταν; Είχες συμμετοχή στη διασκευή;
Ναι, είχα συμβουλευτικό ρόλο και τα πήγαμε μια χαρά, μιλήσαμε πολύ, δουλέψαμε πολύ, γενικώς το ψάξαμε. Δεν είναι εύκολο να συμπυκνώσεις έναν ολόκληρο αιώνα, ο οποίος ξεπερνάει τις εξακόσιες σελίδες στο βιβλίο, σε δώδεκα επεισόδια. Νομίζω όμως ότι έγινε υπέροχη δουλειά. Η Εσκενάζυ ασχολείται με το project εδώ και δύο χρόνια, το έκανε απόλυτα δικό της, μπήκε πολύ βαθιά, και έδωσε στην οπτικοποίησή του μια ιδιαίτερα ποιητική αύρα, κάθε της κάδρο είναι προσεγμένο μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια. Είχαμε την τύχη να είναι μαζί μας και η υπέροχη Κατερίνα Μαραγκουδάκη, ως διευθύντρια φωτογραφίας, που κάνει απίστευτες δουλειές. Και επίσης ήταν το κείμενο, που έπρεπε να προσεχθεί ιδιαίτερα, έτσι ώστε να περάσει στη τηλεόραση χωρίς να χάσει το ιδιαίτερο λογοτεχνικό πνεύμα που υπάρχει στο βιβλίο, και η Ρίγγα μπόρεσε αυτό να το υπηρετήσει απόλυτα με την τρυφερή ματιά που έχει στο γράψιμο. 

Η Κυβέλη και ο Γεώργιος Παπανδρέου είναι ένα από τα μυθικά ζευγάρια του 20ού αιώνα. Ποιο από τα δύο πρόσωπα σε ενδιέφερε κατ’ αρχάς πιο πολύ και γιατί;
Άλλαξε κάτι στην πορεία της έρευνας και συγγραφής; Εξαρχής με ενδιέφερε περισσότερο η Κυβέλη, γιατί όπως είπα και πριν πολύ λίγα πράγματα ξέραμε για την πραγματική ζωή της. Ο Παπανδρέου υπήρξε ο μεγάλος της έρωτας, και γι’ αυτό εντάχθηκε στην καρδιά του βιβλίου. Το μάτι μου όμως ήταν στραμμένο πάντα στην Κυβέλη. Ποια ήταν στ’ αλήθεια; Πώς κατάφερε να ανοίξει τέτοιους δρόμους για το ελληνικό θέατρο σε μια εποχή όπου οι γυναίκες δεν είχαν την παραμικρή δύναμη; Ποια ήταν η σχέση της με τη Μαρίκα Κοτοπούλη, το αντίπαλο δέος; Πώς μπόρεσε να ζήσει τόσο ασυμβίβαστα μέσα σε έναν κόσμο χτισμένο από άντρες για άντρες; Στην ουσία είναι η ιστορία μιας άλλης Ελλάδας. Και δεν σου κρύβω ότι τέτοιου είδους βιβλία ίσως να μην τα σκεφτόμουν ποτέ εάν δεν είχα γίνει πατέρας. Ο ερχομός του γιου μου, όμως, το 2013, με ώθησε να στραφώ σε αυτά τα ιστορικά πρόσωπα που σημάδεψαν τη χώρα μας, και έτσι έγραψα και την «Ιστορία χωρίς όνομα». Σκεφτόμουν τη γενιά του γιου μου, και πόσο θα ήθελα κάποια μέρα στο απώτερο μέλλον, τόσο εκείνος όσο και τα άλλα νέα παιδιά, διαβάζοντας αυτά τα βιβλία να αντιληφθούν ότι αυτός ο τόπος δεν είναι οι τράπερς, δεν είναι ο φτηνός δημόσιος διάλογος, δεν είναι τα ριάλιτι και όλα τα σκουπίδια που μας σερβίρει η καθημερινότητα. Είναι οι άνθρωποι που ονειρεύονταν, είναι ένας κόσμος που γαλουχήθηκε μέσα από μεγάλα οράματα, μεγάλες διαψεύσεις, μεγάλους θριάμβους και μεγάλες τραγωδίες. Αυτό είναι το βαθύτερο πνεύμα της δουλειάς μου. 

Ανέφερες την «Ιστορία χωρίς όνομα», το πολυβραβευμένο σου μυθιστόρημα για την Πηνελόπη Δέλτα, που έγινε και τεράστια θεατρική επιτυχία. Πιστεύεις ότι μοιάζουν αυτά τα δύο βιβλία;
Η «Ιστορία χωρίς όνομα» και το «Φλόγα και άνεμος» Είναι γραμμένα υπό το ίδιο πρίσμα, αυτό που μόλις ανέφερα. Το να δούμε πιο βαθιά, πιο ανθρώπινα, πιο σπλαχνικά, κάποιους τιτάνες του παρελθόντος, και μαζί τους να ξεφυλλίσουμε με έναν άλλιώτικο τρόπο σελίδες της ελληνικής ιστορίας. Κατά τα άλλα, είναι, νομίζω, πολύ διαφορετικά μεταξύ τους. Η «Ιστορία χωρίς όνομα» είναι ένα βιβλίο για την σκλαβωμένη ελληνική ψυχή. Το «Φλόγα και άνεμος» είναι ένα βιβλίο για την ελεύθερη ελληνική ψυχή. Και τα δύο πάντως λειτουργούν συμπληρωματικά, ως μία καταβύθιση στον εικοστό αιώνα της Ελλάδας. Και κάτι που δεν έχω ξαναπεί δημόσια, το καταθέτω πρώτη φορά εδώ, αποτελούν τα δύο μέρη μιας μυθιστορηματικής ενότητας που στο μυαλό μου ήταν καταχωρισμένη πάντα ως η Τριλογία του Έρωτα και της Πατρίδας.

Που σημαίνει ότι θα υπάρξει και τρίτο βιβλίο;
Κάποια στιγμή.

Έχεις βρει το πρόσωπο;
Ναι, το έχω βρει, αλλά είναι πολύ νωρίς να πω οτιδήποτε. Έτσι κι αλλιώς τα βιβλία μου περνούν από χίλια κύματα μέχρι να πάρουν μορφή.

Αναρωτιέμαι, μετά την Πηνελόπη Δέλτα και την Κυβέλη, ποια θα μπορούσε να είναι η επόμενη…
Η ουσία δεν είναι τόσο το πρόσωπο, όσο το τι θέλεις να πεις μέσα από το πρόσωπο. Γράφουμε λογοτεχνία ώστε να θίξουμε κάποια μεγάλα ζητήματα που αφορούν τον αναγνώστη και τον κάνουν να ταξιδεύει, να αντιλαμβάνεται, να νιώθει και να ονειρεύεται.

Ας επιστρέψουμε στο «Φλόγα και άνεμος». Μίλησες για έρευνα. Τι έμαθες για την προσωπικότητα του Γέρου της Δημοκρατίας μέσα από τη μελέτη των πηγών σου;
Ότι ήταν ένας άνθρωπος βαθιά αισθαντικός, πολύ εκλεπτυσμένος, πολύ λυρικός. Λάτρευε την ποίηση, υποστήριζε με πάθος την ελευθερία της ψυχής. Σχεδόν βυρωνικός. Ένας ποιητής της ζωής. Και έγραφε και υπέροχα στον ιδιωτικό του βίο. Οι επιστολές που είχε στείλει στην Κυβέλη, όπως και στην πρώτη του σύζυγο, τη Σοφία Μινέικο, ισοδυναμούν από μόνες τους με πανέμορφα ερωτικά διηγήματα.

Τι συνιστά τη δυσκολία στη συγγραφή ενός ιστορικού μυθιστορήματος και, συγχρόνως, τι το καθιστά ενδιαφέρον για ένα συγγραφέα;
Η ακρίβεια στην αναπαράσταση της εποχής είναι η απάντηση και στις δύο ερωτήσεις. Αυτό είναι το πιο δύσκολο, αλλά και το πιο ενδιαφέρον. Το να δομήσεις έναν ολόκληρο κόσμο, όχι μόνο πραγματολογικά, που έτσι κι αλλιώς θέλει τρομερή δουλειά, αλλά και ως προς το ψυχολογικό του υπόβαθρο, που εκεί απαιτεί και την προσωπική σου όσφρηση ως συγγραφέα. Αυτό είναι το κλειδί που κάνει τη διαφορά ανάμεσα σε ένα σοβαρό ιστορικό μυθιστόρημα και στα διάφορα «κλασικά εικονογραφημένα» που κυκλοφορούν σωρηδόν.

Και πόση προεργασία χρειάζεται ώστε το αποτέλεσμα να είναι πιστευτό;
Άπλετη. Οφείλεις να έχεις ερευνήσει όσο πιο βαθιά γίνεται την εποχή που σε ενδιαφέρει προτού καν γράψεις την πρώτη λέξη. Πρέπει να αισθανθείς απολύτως έτοιμος για να ξεκινήσεις.

Η έρευνα στα πρόσωπα και στο ιστορικό υπόβαθρο παίζει μεγάλο ρόλο ή αφήνεις περισσότερο χώρο στη φαντασία;
Η έρευνα αποτελεί το σκηνικό του έργου, καθορίζει το δεδικασμένο των πράξεων και οριοθετεί την ατμόσφαιρα της εποχής. Είναι ο πιο βασικός παράγοντας. Εξίσου σημαντικός όμως είναι και η φαντασία. Γράφω μυθιστόρημα, όχι δοκίμιο, όχι εγκυκλοπαίδεια. Και επειδή τα μυθιστορήματα πρέπει να διαβάζονται ως μυθιστορήματα, αυτό το λέω πάντα, πρέπει ο αναγνώστης να αντιλαμβάνεται ότι η Κυβέλη του «Φλόγα και Άνεμος» είναι η δική μου Κυβέλη, η Κυβέλη όπως την φαντάστηκα. Το ίδιο και η Πηνελόπη της «Ιστορίας χωρίς όνομα». Ναι μεν τα γεγονότα είναι αληθινά, αλλά η αποτύπωσή τους έγινε χάρη στη μυθιστοριογραφική μου προσέγγιση. Επίσης, στο «Φλόγα και Άνεμος» υπάρχουν αρκετές παράλληλες πλοκές που αποτελούν καθαρή επινόηση, ο Φώντας, ο Μιχάλης, η Φωτεινή, ο Γκούβερης, η Όλγα. Συνεπώς, ναι, η φαντασία παίζει πολύ μεγάλο ρόλο. Μάλιστα, αυτό είναι και το πιο σημαντικό στοίχημα. Να κουμπώσει αρμονικά το κομμάτι της Ιστορίας με το κομμάτι της δημιουργικής έμπνευσης, ένα είδος που στην αμερικανική λογοτεχνία είναι γνωστό ως faction, εκ των όρων fact (γεγονός) και fiction (μυθοπλασία).

Ανέφερες ότι ίσως να μη σκεφτόσουν να γράψεις αυτά τα δύο βιβλία, αν δεν είχε γεννηθεί ο γιος σου. Είναι ο ίδιος κατά κάποιον τρόπο και ο ιδεατός σου αναγνώστης για το μέλλον;
Απόλυτα. Και όχι μόνο για να μάθει κάποια πράγματα για την πατρίδα του, αλλά για να μην ξεχάσει ποτέ κάποια πράγματα για μένα.

Όπως;
Ότι η τρυφερότητα είναι τρόπος ζωής. Ότι η ενσυναίσθηση, και το συναίσθημα, και η ευγένεια, και η αφοσίωση πρέπει να υπάρχουν πάντα μέσα μας, όσο άγριες κι αν είναι οι εποχές.

Είχες ποτέ άλλον ιδεατό αναγνώστη;
Ο απόλυτος αναγνώστης που είχα πάντα, και ευτυχώς έχω ακόμη, από την πρώτη μου μέρα στη δημοσιογραφία πριν από 35 χρόνια, μέχρι σήμερα, ήταν και είναι ο πατέρας μου. Η επίδρασή του στάθηκε κατακλυσμιαία όχι μόνο στη ζωή μου, αλλά και στη δουλειά μου. Επειδή ανέκαθεν έγραφε και ο ίδιος, και πρέπει να σου πω ότι το γράψιμό του είναι υπέροχο, ένα κράμα μεταξύ Τσιφόρου και Παλαιολόγου, το κλασικό χρονογράφημα, ήταν κριτής που δεν χαριζόταν εύκολα, είχε μια γλυκιά αυστηρότητα που με έκανε να προσπαθώ κι άλλο, να μην εφησυχάζω. Έχω δημοσιεύσει χιλιάδες άρθρα σε εφημερίδες και δεν έχασε ποτέ κανένα. Φαντάσου, τα δύο-τρία πρώτα μου βιβλία τον είχαν προβληματίσει, τα έβρισκε πομπώδη, εντελώς ξένα προς τον εαυτό μου, και είχε δίκιο τελικά, ούτε σε μένα αρέσουν πια. Αλλά αυτή η ακριβοδίκαιη φύση του, το γεγονός ότι τα μπράβο του αντιστοιχούσαν μόνο σε κάτι που πραγματικά άξιζε τον κόπο, με έκανε να αντιληφθώ ότι το καλό γράψιμο δεν σημαίνει εξεζητημένες και φαντεζί λέξεις, αλλά ειλικρίνεια, αυθεντικότητα και ανθρωπιά. Του χρωστάω τα πάντα. 

Πιστεύεις πως το ιστορικό μυθιστόρημα μας βοηθά να κατανοήσουμε κάποιες αθέατες πλευρές των ιστορικών εξελίξεων ή είναι μόνο για την ευχαρίστηση της ανάγνωσης;
Το καλό ιστορικό μυθιστόρημα προσφέρει και τα δύο. Αυτό μας δίδαξε η σχολή του Ρόμπερτ Γκρέιβς και του Γκορ Βιντάλ. Επιπλέον, προσφέρει και ένα τρίτο: μας βοηθάει να κατανοήσουμε και το σήμερα. Γιατί πολλά από όσα ζούμε τώρα, έχουν τις ρίζες τους στο τότε.

Οι μεγάλοι έρωτες είναι εξ ορισμού κυρίαρχο συστατικό ενός πετυχημένου μυθιστορήματος, θα έλεγα πιασάρικο θέμα για ένα συγγραφέα. Πέρα από αυτό, πόσο σε αγγίζουν προσωπικά αυτές οι ιστορίες μεγάλου πάθους;
Θα χαρακτήριζες τον εαυτό σου συναισθηματικό; Φυσικά. Και με αγγίζουν στο βαθμό που αγγίζουν κάθε άνθρωπο που έχει αγαπήσει και έχει αγαπηθεί. Ο έρωτας δεν είναι απλώς ένα «πιασάρικο» θέμα για έναν συγγραφέα. Ο έρωτας είναι μαζί με το θάνατο τα δύο κορυφαία ζητήματα της λογοτεχνίας. Αλλά παίζει ρόλο το πώς θα τον χαρτογραφήσεις. Αν το κάνεις επιδερμικά και ανόητα, έχεις ένα love story του συρμού. Αν εμβαθύνεις και σκάψεις και ερμηνεύσεις και ανακαλύψεις, τότε έχεις κάτι που ενδεχομένως αφορά απόλυτα κάθε αναγνώστη.

Ένας άντρας μπορεί να αποδώσει τα συναισθήματα που γεννιούνται στην ψυχή μιας ερωτευμένης / προδομένης γυναίκας;
Ασφαλώς και μπορεί. Δεν είναι δύσκολο. Ζει με γυναίκες, μεγαλώνει με γυναίκες. Είναι θέμα εμπειρίας που προκύπτει μέσα από την παρατήρηση και την κατανόηση.

Τα βιβλία σου γίνονται μπεστ σέλερ, ψηφίζονται από το κοινό. Σε ικανοποιεί φυσικά, αλλά έχεις σκεφτεί γιατί συμβαίνει; Μήπως έχεις ανακαλύψει τη μυστική «συνταγή»;
Μπα. Απλώς κάποιοι αναγνώστες έχουν αγαπήσει τον τρόπο που προσεγγίζω τις ιστορίες μου. Δεν υπάρχει μυστική συνταγή.

Είναι η πρώτη φορά που κείμενό σου μεταφέρεται στην οθόνη; Έχεις αγωνία για το αποτέλεσμα; Πρέπει πιστεύεις να είναι πιστό; Πηγαίνεις στα γυρίσματα; Σε συμβουλεύονται οι ηθοποιοί;
Ναι, είναι η πρώτη φορά. Και φυσικά έχω αγωνία, θέλω η σειρά να αγαπηθεί όσο και το βιβλίο, και γιατί όχι; ακόμα περισσότερο. Πήγα σε κάποια γυρίσματα, μίλησα με μερικούς από τους ηθοποιούς, και ήταν ωραίο να τους βλέπω να ψάχνουν τον ρόλο. Όλοι όσοι συμμετείχαν στο project ήταν ενθουσιασμένοι. Τώρα ως προς την πιστότητα με το βιβλίο, ναι, από την πρώτη στιγμή θεωρούσα ότι το «Φλόγα και άνεμος» ανήκει στο είδος του μυθιστορήματος που αν αποδοθεί πιστά, αυτό θα βοηθήσει τη σειρά, και το επιδίωξα, κάτι που θέλω να πιστεύω θα φανεί στην οθόνη. Όμως το τελικό αποτέλεσμα, όπως συμβαίνει πάντα σε κάθε τηλεοπτική και κινηματογραφική διασκευή, είναι το προσωπικό όραμα του σκηνοθέτη.

Κάνεις χρόνια μια πολύ όμορφη εκπομπή στον 102,5. Σε ακούω και ακόμα και αν δεν σε ήξερα θα καταλάβαινα ότι είσαι συγγραφέας, μιλάς και διηγείσαι. Λέξεις στο χαρτί ή λόγια στο μικρόφωνο; Τι προτιμάς;
Όλα είναι μέρος της δουλειάς, και οι λέξεις στο χαρτί, και τα λόγια στο μικρόφωνο. Είναι τρόπος έκφρασης. Επίσης το Athens Voice 102.5 είναι ένα τέλειο μέρος για να κάνει εκπομπή ένας συγγραφέας, γιατί είναι μια συχνότητα αφιερωμένη στην πόλη, στους δρόμους, στο πώς οι άνθρωποι διψούν για συναίσθημα μέσα στον γκρίζο αστικό ιστό, στο πώς τα τραγούδια γράφουν τις ιστορίες της καθημερινότητάς μας. Είναι δηλαδή ένα ραδιόφωνο με concept θα έλεγα λογοτεχνικό, δημιουργεί έδαφος για ιστορίες, και αυτό μου ταιριάζει ιδιοσυγκρασιακά. Οπότε όταν παίρνω τις ανάσες μου από το γράψιμο, είναι ωραίο να κάνω εκπομπή. Είναι ένας τρόπος να χάνομαι και στη μουσική, που είναι μια άλλη μεγάλη αγάπη.