Σκέψου πριν σκεφτεί για σένα η τεχνητή νοημοσύνη

→ Γράφουν οι: Δημήτρης Πάφρας, Υποψήφιος Διδάκτορας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, συγγραφέας του βιβλίου «Ολιστική Νοημοσύνη», & Θοδωρής Αντωνίους, συγγραφέας του βιβλίου «Ολιστική Νοημοσύνη»* 

Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι πια μια εξωτερική δύναμη. Είναι παρουσία, στην καθημερινότητα, στη σκέψη, στον λόγο μας. Απαντά στις ερωτήσεις μας, ολοκληρώνει τις φράσεις μας, «θυμάται» όσα ξεχνάμε. Και έτσι, σχεδόν αθόρυβα, το ChatGPT και τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα έγιναν κάτι περισσότερο από εργαλεία: έγιναν ο συνομιλητής του εσωτερικού μας εαυτού.

Από το εργαλείο στον «άλλο»

Η σχέση του ανθρώπου με τη γλώσσα ήταν πάντα σχέση εξουσίας. Όποιος μπορεί να ονοματίζει, να περιγράφει, να εξηγεί, έχει και τον έλεγχο του κόσμου του. Τώρα όμως, η γλώσσα «επιστρέφει» προς εμάς μέσα από ένα μηχανικό σύστημα που μιλά καλύτερα από πολλούς ανθρώπους.

Έρευνα του Stanford (2024) δείχνει ότι ο εγκέφαλος ενεργοποιεί τα ίδια νευρωνικά κυκλώματα είτε συνομιλεί με άνθρωπο είτε με τεχνητό μοντέλο, εφόσον το περιεχόμενο προκαλεί συναισθηματική ανταπόκριση. Η μηχανή, λοιπόν, δεν είναι «άψυχη» εμπειρία· είναι γνωστικό είδωλο. Μας μιμείται τόσο καλά, που καταλήγει να μας ερμηνεύει.

Η ψευδαίσθηση της πνευματικής αυτάρκειας

Η τεχνητή νοημοσύνη κάνει τη σκέψη ευκολότερη, και αυτό είναι ακριβώς το πρόβλημα. Όταν η διαδικασία του συλλογισμού μετατρέπεται σε chat session, ο κίνδυνος είναι να πάψουμε να ανεχόμαστε τη σιωπή, την αβεβαιότητα, τη στιγμή της εσωτερικής αναζήτησης.

Σύμφωνα με το MIT Media Lab (2023), το 46% των χρηστών εργαλείων γλωσσικής ΤΝ παραδέχονται ότι «εμπιστεύονται περισσότερο τις απαντήσεις του συστήματος απ’ ό,τι τη δική τους κρίση». Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται cognitive outsourcing – η σταδιακή εκχώρηση της σκέψης. Δεν χάνουμε τη γνώση· χάνουμε το βίωμα της σκέψης.

Η ελληνική εκδοχή του φαινομένου

Στην Ελλάδα, το ChatGPT εισήλθε με εντυπωσιακή ταχύτητα στην εκπαίδευση και στα media. Φοιτητές το χρησιμοποιούν για να «προετοιμάσουν» εργασίες, δάσκαλοι για να σχεδιάσουν μαθήματα, δημοσιογράφοι για να διαμορφώσουν δομή άρθρων. Η παραγωγή περιεχομένου γίνεται πιο άμεση, αλλά και πιο ομογενοποιημένη.

Σε έρευνα του ΕΚΠΑ (2024), το 61% των ερωτηθέντων φοιτητών δήλωσε ότι χρησιμοποιεί ChatGPT «χωρίς πάντα να ελέγχει την ακρίβεια των απαντήσεων». Δεν είναι τεμπελιά· είναι εμπιστοσύνη χωρίς επίγνωση. Και αυτή είναι η επικίνδυνη πλευρά της νέας σχέσης: όχι η χρήση, αλλά η υποκατάσταση του εαυτού.

Η ρύθμιση δεν είναι τεχνική – είναι ψυχολογική

Η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθεί να θέσει όρια στην Τεχνητή Νοημοσύνη με κανονισμούς και νομοθεσία. Όμως η πιο κρίσιμη ρύθμιση δεν είναι νομική – είναι συνειδησιακή. Χρειάζεται να μάθουμε να σκεφτόμαστε με τη μηχανή, όχι αντί για αυτήν.

Η Holistic Intelligence μιλά για μια νέα ικανότητα: τη συνειδητή τεχνολογική συνύπαρξη. Η χρήση του εργαλείου απαιτεί εσωτερικό ρυθμιστή: να αναγνωρίζουμε πότε η μηχανή μάς ενισχύει και πότε μας «καταναλώνει». Να καταλαβαίνουμε πότε γράφουμε και πότε γράφει εκείνη «μέσα από εμάς».

Η ψυχική οικολογία της Τεχνητής Νοημοσύνης

Η ψυχική ισορροπία της νέας εποχής δεν θα εξαρτάται από το IQ, αλλά από το EQ απέναντι στην τεχνολογία. Το ChatGPT δεν έχει επίγνωση, αλλά μας ζητά να αποκτήσουμε τη δική μας. Κάθε ερώτηση που του απευθύνουμε είναι στην ουσία μια ερώτηση προς τον εαυτό μας. Η τεχνολογία δεν είναι «ο άλλος κόσμος», είναι ο καθρέφτης του δικού μας. Κι όπως σε κάθε καθρέφτη, αυτό που βλέπεις εξαρτάται από το πώς στέκεσαι απέναντί του.

Από τη χρήση στη συνείδηση

Η ρύθμιση της σχέσης μας με την τεχνητή νοημοσύνη δεν θα έρθει από υπουργεία ή επιτροπές· θα ξεκινήσει από εμάς. Από το πώς επιλέγουμε να σκεφτούμε, να δημιουργήσουμε, να συνδιαμορφώσουμε ιδέες με κάτι που δεν έχει ψυχή, αλλά αναπαράγει τη δική μας.

***

Η Holistic Intelligence δεν είναι ένα ακόμα τεχνολογικό αφήγημα· είναι μια στάση ύπαρξης. Να θυμόμαστε ποιοι είμαστε την ώρα που συνομιλούμε με ό,τι μοιάζει να μας ξέρει καλύτερα.

«Όταν η μηχανή μιμείται τον άνθρωπο, ο άνθρωπος οφείλει να θυμάται πώς να αισθάνεται».

Το άρθρο υπογράφει η ομάδα του Holistic Intelligence HQ, ενός διεθνούς εγχειρήματος που εξερευνά τη σύνδεση ανάμεσα στην ανθρώπινη και την τεχνητή νοημοσύνη, μέσα από την εκπαίδευση, την ηγεσία και τον πολιτισμό.