Μαρίλη Μέξη: Από τη Γενεύη στην Αθήνα - Το μέλλον που ήδη άρχισε

Εδώ και αρκετό καιρό, το Υπουργείο Εργασίας έχει ξεκινήσει μια φιλόδοξη εκστρατεία επαναπατρισμού επιστημόνων και καταρτισμένων Ελλήνων που ζουν και διαπρέπουν στο εξωτερικό. Αν η εκστρατεία αυτή χρειάζεται ένα πρόσωπο-σύμβολο, τότε δεν μπορώ να σκεφτώ πιο κατάλληλη από τη Μαρίλη Μέξη.

Η ίδια δεν έχει επιστρέψει ακόμη στην Ελλάδα – ίσως γιατί η χώρα δεν έχει ακόμη συνειδητοποιήσει πόσο πολύ τη χρειάζεται. Δεν νομίζω πως διαθέτουμε επιστήμονα με βαθύτερη γνώση στα διεθνή εργασιακά και μεγαλύτερη επάρκεια στα ζητήματα της Τεχνητής Νοημοσύνης. Και μέσα σε μια εποχή που το AI είναι «της μόδας» και μιλούν για τις επιπτώσεις του στην αγορά εργασίας άνθρωποι χωρίς σχετική εμπειρία, μόνο και μόνο επειδή είναι διακεκριμένοι στις θετικές επιστήμες, η φωνή της Μαρίλης Μέξη ξεχωρίζει: με νηφαλιότητα, με τεκμηρίωση, με ένα παγκόσμιο βλέμμα.

Η συζήτηση μαζί της με ώθησε να σκεφτώ πέρα από τους συνήθεις όρους: ανεργία, απολύσεις, μισθοδοσία, συλλογικές συμβάσεις. Η Μαρίλη Μέξη δεν περιγράφει απλώς τον τεχνολογικό μετασχηματισμό της αγοράς εργασίας. Tον αποδομεί και τον επανασυνθέτει με τρόπο που ανοίγει πραγματικά ένα παράθυρο στο μέλλον. Με εμπειρία από έρευνες στον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας (ILO) του ΟΗΕ και στο World Economic Forum στην Γενεύη με ενεργό ρόλο στη χάραξη πολιτικής σχεδόν σε όλες τις ηπείρους του πλανήτη, έχει να μας προσφέρει κάτι πολύ πιο ουσιαστικό από προβλέψεις: έναν οδικό χάρτη για μια δημοκρατική και δίκαιη μετάβαση στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης.

Την συνάντησα στη Γενεύη.

Τι είναι οι πράκτορες Τεχνητής Νοημοσύνης (ΑΙ agents) και ποια η επίδρασή τους στην αγορά εργασίας, ειδικά στα επαγγέλματα λευκού κολάρου;

Οι πράκτορες τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) αποτελούν προηγμένα συστήματα λογισμικού, σχεδιασμένα να αυτοματοποιούν σύνθετες εργασίες που μέχρι πρότινος απαιτούσαν ανθρώπινη νοημοσύνη και συλλογιστική. Για παράδειγμα στη σύγχρονη εργασιακή πραγματικότητα, πράκτορες ΤΝ αξιοποιούνται για την αυτοματοποιημένη αξιολόγηση και επεξεργασία νομικών εγγράφων, την παροχή εξατομικευμένης εξυπηρέτησης πελατών μέσω ψηφιακών καναλιών (chatbots), τη διαχείριση και ανάλυση μεγάλου όγκου ιατρικών και χρηματοοικονομικών δεδομένων, ακόμη για και την υποστήριξη αποφάσεων σε διαδικασίες πρόσληψης και επιλογής προσωπικού. Μέσω μέσω αυτοματοποιημένης διαλογής βιογραφικών σημειωμάτων. Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό είναι, υπάρχουν τα Συστήματα Πολλαπλών Πρακτόρων ΤΝ (Multi-Agent Systems), τα οποία συνδυάζουν αυτόνομους λογισμικούς πράκτορες που συνεργάζονται δικτυακά για την επίτευξη σύνθετων στόχων. Αυτοί μπορεί να είναι η βελτιστοποίηση της εφοδιαστικής αλυσίδας ή η διαχείριση της κατανομής ενέργειας, η εξισορρόπηση προσφοράς και ζήτησης και η βελτιστοποίηση της κατανάλωσης ενέργειας. Ωστόσο, αυτά τα συστήματα εξακολουθούν να παρουσιάζουν αδυναμίες, όπως δυσκολίες στον συντονισμό μεταξύ των πρακτόρων ΤΝ.

Οι εταιρείες έχουν υιοθέτησει αυτά τα συστήματα πρακτορικής;

Εννοείται. Μάλιστα η υιοθέτηση των συστημάτω ‘πρακτορικής’ ΤΝ από μεγάλες επιχειρήσεις οδηγεί στη ριζική αναμόρφωση της αγοράς εργασίας, με κίνδυνο τη συρρίκνωση των ευκαιριών απασχόλησης. Σε πρόσφατη συνομιλία μου στη Γενεύη με τεχνική ομάδα που συνέβαλε στην ανάπτυξη του Siriκαι πλέον σχεδιάζει και πουλά προηγμένα συστήματα πρακτόρων σε εταιρείες, τους ρώτησα: «Όταν πουλάτε αυτά τα συστήματα, οι πελάτες σας τα αντιμετωπίζουν ως προϊόν ή ως εργαζόμενο;» Η απάντησή τους ήταν κατηγορηματική: τα αντιμετωπίζουν ως υπαλλήλους—δηλαδή ως άμεση αντικατάσταση ανθρώπινης εργασίας.

Πώς η τεχνητή νοημοσύνη μετασχηματίζει τις εργασιακές προοπτικές και ποιοι κινδυνεύουν περισσότερο από την επέλαση της;

Αυτό που διαφοροποιεί το σημερινό κύμα τεχνολογικής εξέλιξης από τα προηγούμενα είναι πως δεν πλήττει μόνο χαμηλόμισθες ή χειρωνακτικές εργασίες, αλλά επηρεάζει άμεσα τη μορφωμένη μεσαία τάξη, την αποκαλούμενη «τάξη των laptop» — καταρτισμένους επαγγελματίες που μέχρι πρότινος απολάμβαναν σχετική σταθερότητα και εργασιακή ασφάλεια. Η επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης στην απασχόληση των λευκών κολάρων είναι ήδη ορατή, με σημαντικές αλλαγές στη διάρθρωση της αγοράς εργασίας. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, η Microsoft προχωρά σε 6.000 απολύσεις (περίπου το 3% του προσωπικού της), πολλοί εκ των οποίων είναι μηχανικοί. Η Walmart περικόπτει 1.500 εταιρικές θέσεις εργασίας στο πλαίσιο απλοποίησης των λειτουργιών, ενόψει της μεγάλης μετάβασης που έρχεται. Η CrowdStrike, εταιρεία κυβερνοασφάλειας με έδρα το Τέξας, απέλυσε 500 εργαζομένους — δηλαδή το 5% του δυναμικού της, κ.α.. Σύμφωνα με τη θεωρία της «υπερπαραγωγής ελίτ» του Peter Turchin, όταν μεγάλες μάζες μορφωμένων εργαζομένων αποστερούνται των παραδοσιακών διόδων επαγγελματικής ανέλιξης, προκύπτει κοινωνική δυσαρέσκεια και αμφισβήτηση της υφιστάμενης τάξης πραγμάτων. Αν δεν ληφθούν μέτρα, ενδέχεται να παρατηρηθούν κύματα κοινωνικής αναταραχής, αυξανόμενη έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς, τα πολιτικά συστήματα και τη δημοκρατία, και απαιτήσεις για ριζικές μεταρρυθμίσεις τόσο στην αγορά εργασίας όσο και στον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας.

Αρκούν οι υφιστάμενες κυβερνητικές πολιτικές ή χρειάζονται βαθύτερες τομές;

Οι τρέχουσες πολιτικές, ιδίως στις ΗΠΑ και σε μεγάλες οικονομίες, βασίζονται συχνά στην αντίληψη του «τεχνο-λυτρωτισμού» (techno-solutionism), δηλαδή στην άκριτη πεποίθηση ότι η τεχνολογία από μόνη της θα λύσει τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα. Αυτή η λογική οδηγεί σε στρατηγικές που ενισχύουν τον ανταγωνισμό υπέρ των ήδη ισχυρών πολυεθνικών τεχνολογίας (Big Tech), οι οποίες ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος των κρίσιμων υποδομών (cloud, data centers, πλατφόρμες ΤΝ), χωρίς να διασφαλίζουν κοινωνική δικαιοσύνη ή ίσες ευκαιρίες για όλους τους εργαζόμενους. Έτσι, η ισχύς συγκεντρώνεται σε λίγους, ενώ μικρές επιχειρήσεις και ευάλωτες κοινωνικές ομάδες μένουν εκτός. Οι ίδιες οι κυβερνήσεις, είτε εγκλωβισμένες είτε από επιλογή, υιοθετούν και αναπαράγουν αυτό το μοντέλο, ενισχύοντας ακόμα περισσότερο τη συγκέντρωση δύναμης στους τεχνολογικούς κολοσσούς.

Τι πρέπει να αλλάξει;

Πρώτα απ’ όλα, είναι κρίσιμο να καταλάβουμε ότι στην πράξη, οι επιχειρήσεις εξακολουθούν να προχωρούν σε μαζικές απολύσεις, αποφεύγοντας συχνά να αποκαλύψουν ότι η ΤΝαποτελεί βασικό παράγοντα πίσω από αυτές τις αλλαγές. Συχνά, οι απολύσεις λόγω ΤΝ «καλύπτονται» πίσω από όρους όπως «αναδιάρθρωση», «οργανωτικός μετασχηματισμός» ή «απλοποίηση λειτουργιών». Για παράδειγμα, όταν μια μεγάλη εταιρεία συμβούλων ή τεχνολογίας αντικαθιστά αθόρυβα εκατοντάδες διοικητικούς υπαλλήλους με chatbots ή αυτοματοποιεί τομείς όπως η λογιστική και το ανθρώπινο δυναμικό, αποφεύγει να συνδέσει ευθέως τις απολύσεις με την υιοθέτηση της ΤΝ. Οι εργαζόμενοι συχνά ενημερώνονται ότι οι θέσεις τους «δεν ευθυγραμμίζονται πλέον με τους στρατηγικούς στόχους» της εταιρείας, για να διαπιστώσουν λίγο αργότερα ότι τα ίδια καθήκοντα εκτελούνται πλέον από αλγόριθμους ή συστήματα ΤΝ. Την ίδια στιγμή, οι εταιρείες προβάλλουν δημόσια τα οφέλη σε εξοικονόμηση κόστους και αύξηση παραγωγικότητας που φέρνει η αυτοματοποίηση, αλλά αυτό σπάνια παρουσιάζεται ως απώλεια για τους εργαζόμενους. Έτσι, ο πραγματικός αντίκτυπος της ΤΝ στη μείωση θέσεων εργασίας παραμένει αόρατος – για το κοινό, τους φορείς χάραξης πολιτικής και τους ίδιους τους εργαζόμενους. Αυτό δυσκολεύει τη διαμόρφωση αποτελεσματικών πολιτικών και την έγκαιρη στήριξη ή επανεκπαίδευση όσων πλήττονται. Η ουσιαστική καινοτομία απαιτεί πραγματικό κοινωνικό διάλογο ανάμεσα σε κράτος, επιχειρήσεις, πλατφόρμες, συνδικάτα και ειδικούς της τεχνολογίας, καθώς και διαφάνεια και δημοκρατικό έλεγχο στις αποφάσεις για το μέλλον της εργασίας. Διαφορετικά, η εξουσία και τα οφέλη της τεχνολογίας θα συνεχίσουν να συγκεντρώνονται εις βάρος των εργαζομένων.

Τα Υπουργεία Εργασίας έχουν να αντιμετωπίσουν πρωτόγνωρες προκλήσεις. Είναι ήδη αργά ή υπάρχει χρόνος να δράσουμε προληπτικά. Ποια βήματα πρέπει να κάνουμε;

Κατά τη γνώμη μου, πρώτο βήμα αποτελεί η δημιουργία εθνικών συστημάτων παρακολούθησης της επίδρασης της ΤΝ και του αυτοματισμού στην απασχόληση, ανά τομέα και επάγγελμα. Αυτό προϋποθέτει συνεργασία μεταξύ υπουργείων, εργοδοτών, συνδικάτων και εταιρειών τεχνολογίας για τη συλλογή και ανάλυση ανωνυμοποιημένων δεδομένων σχετικά με το πού η ΤΝ αντικαθιστά θέσεις, τι ρόλοι αλλάζουν, ποιες περιοχές και κλάδοι επηρεάζονται περισσότερο. Αυτό θα επέτρεπε μια σαφέστερη και πιο επικαιροποιημένη εικόνα της αγοράς εργασίας. Παράλληλα, μια Υπηρεσία Έγκαιρης Προειδοποίησης, σε ψηφιακή μορφή, θα μπορούσε να παρέχει σε κάθε εργαζόμενο εξατομικευμένη εκτίμηση κινδύνου αυτοματοποίησης, προτάσεις για επανεκπαίδευση ή αναβάθμιση δεξιοτήτων και ενημέρωση για νέες ευκαιρίες σε δυναμικούς τομείς της οικονομίας — ανάλογα με τα εθνικά και τοπικά δεδομένα που θα προκύπτουν από την ανάλυση.

Επιπλέον, θεωρώ απαραίτητη τη θεσμική προώθηση της διαφάνειας και της ηθικής στη χρήση ΤΝ στην εργασία. Τα Υπουργεία Εργασίας θα μπορούσαν να θεσπίσουν μια εθνική «Πρωτοβουλία Υπεύθυνης ΤΝ», μέσω της οποίας οι εταιρείες θα υποχρεούνται να δηλώνουν πού και πώς χρησιμοποιούν τεχνητή νοημοσύνη ή αυτοματισμό και ποια μέτρα λαμβάνουν για τη στήριξη των εργαζομένων που επηρεάζονται. Για παράδειγμα, μια εταιρεία μπορεί να δηλώνει ότι αξιοποιεί την ΤΝ για τη βελτιστοποίηση των ωραρίων αποθήκης, εξηγώντας παράλληλα πώς στηρίζει τους εργαζόμενους που επηρεάζονται από αυτές τις αλλαγές. Οι σχετικές πληροφορίες πρέπει να είναι δημόσια προσβάσιμες, ώστε να διευκολύνεται ο κοινωνικός έλεγχος, η ανταλλαγή καλών πρακτικών και η ενίσχυση της συμμόρφωσης με τα εργασιακά πρότυπα. Επιπλέον, ετήσιες διακρίσεις, όπως το «Χρυσό Πρότυπο Υπεύθυνης ΤΝ στην Εργασία», θα μπορούσαν να επιβραβεύουν εταιρείες που διακρίνονται για τη διαφάνεια, την ηθική και τις επενδύσεις στο ανθρώπινο δυναμικό τους. Για παράδειγμα, μια εταιρεία logistics που μοιράζεται το τεχνολογικό της πλάνο για την ΤΝ, εντάσσει τους εργαζόμενους στη λήψη αποφάσεων και εγγυάται προγράμματα επανεκπαίδευσης, θα αναγνωρίζεται δημόσια. Αυτή η αναγνώριση θα ενίσχυε τη φήμη της εταιρείας και θα μπορούσε να επηρεάσει και δημόσιους διαγωνισμούς, προωθώντας την υπεύθυνη και ηθική χρήση της ΤΝ στην αγορά εργασίας.

Με αυτά τα εργαλεία και πολιτικές, η αγορά εργασίας μπορεί να περάσει από την παθητική διαχείριση συνεπειών σε ένα σύγχρονο σύστημα πρόληψης, δίκαιης μετάβασης και ενίσχυσης της ανθεκτικότητας απέναντι στις τεχνολογικές αλλαγές.

Τη συνέντευξη μας διέκοψε ενα τηλεφωνημα απο κάποιο υπουργείο Εργασίας του εξωτερικού. Στο περιθώριο της κουβέντας μας μου αποκάλυψε πως της κάνει εντύπωση η υιοθέτηση πρωτοβουλιών γυρω απο την ΤΝ από αραβικές χώρες πολύ περισσότερο από τις ευρωπαϊκές. Της ζητάω μια πρόβλεψη για όσα μας επιφυλάσσει το μέλλον.

Δεν είναι δουλειά μου να κάνω προβλέψεις. Αλλά να ερευνώ και να αναλύω τα δεδομένα.

Πρέπει να ξεπεράσουμε τον «τεχνο-λυτρωτισμό» και να απορρίψουμε τα αφηγήματα που δίνουν ανεξέλεγκτη εξουσία στις τεχνολογικές εταιρείες. Το ερώτημα «ποιους τελικά υπηρετεί η τεχνητή νοημοσύνη;» πρέπει να αποτελεί αφετηρία για κάθε πολιτική ή θεσμική παρέμβαση. Αυτή είναι η ουσία του «τεχνο-εξισωτισμού» —της προσέγγισης που προτείνω και στην οποία εστιάζω ερευνητικά: καινοτομία σχεδιασμένη, εφαρμοσμένη και ελεγχόμενη με διαφάνεια, λογοδοσία, δικαιοσύνη και σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια στον κόσμο της εργασίας.

Η Δρ. Μαρίλη Μέξη είναι διεθνής ειδικός σε θέματα πολιτικής και ακαδημαϊκός με εξειδίκευση στο μέλλον της εργασίας, το εμπόριο, τη μεταναστευτική εργασία, την κοινωνική πολιτική και τη πολυμερή διακυβέρνηση. Ηγείται του ερευνητικού προγράμματος «Εμπόριο και Εργασία» – μια κοινή πρωτοβουλία του Ινστιτούτου Ανώτερων Διεθνών Σπουδών της Γενεύης (Graduate Institute – TASC Platform) και του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ. Διδάσκει στο Graduate Institute της Γενεύης, με αντικείμενα τις διαπραγματεύσεις στον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας (ILO), τη μεθοδολογία foresight και τη διπλωματία της εργασίας. Έχει διατελέσει σύμβουλος διεθνών οργανισμών όπως ο ILO και τα Ηνωμένα Έθνη στη Γενεύη, καθώς και κυβερνήσεων σε διάφορες περιοχές του κόσμου. Έχει επίσης διατελέσει Ειδική Σύμβουλος του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας για θέματα ψηφιακής οικονομίας και κοινωνικής πρόνοιας.