Αύγουστος 1917: Η πυρκαγιά κάνει τη Θεσσαλονίκη παρανάλωμα

Είναι η Μεγάλη Πυρκαγιά που στη συλλογική μνήμη της πόλης θα συμβολίζει πάντα όχι μόνο το χρονικό της απόλυτης καταστροφής αλλά και την τεράστια χαμένη ευκαιρία, την επόμενη μέρα να ανοικοδομηθεί ιδανικά, μεσογειακά και μητροπολιτικά. Αυτή είναι η ιστορία εκείνων των ημέρων, καθώς το 1917, τρία χρόνια μετά την έναρξη του Α’ Παγκόσμιου, ο μέγιστης στρατηγικής σημασίας επιχειρησιακός κόμβος για τις δυνάμεις της Αντάντ μεταμόρφωσε τη Θεσσαλονίκη (λιμάνι, στεριά και περίχωρα) σε τεράστιο στρατόπεδο. Όλες οι φυλές και όλα τα έθνη, Γάλλοι, Αφρικανοί, Άγγλοι, Ιταλοί, Αμερικανοί, Νεοζηλανδοί, υπηρέτησαν στην περίφημη Θεσσαλονίκη, την εκρηκτικά εξωτική Κοσμόπολη του 1917. 

Η Αντάντ προσέδωσε στην πόλη στοιχεία ευρωπαϊκά, όμως ουδέν καλό αμιγές κακού. Τα διεθνή στρατεύματα ήταν η βασική αιτία που, όταν ξέσπασε η μεγάλη πυρκαγιά της 18ης Αυγούστου (με το παλιό ημερολόγιο), η καταστροφή πήρε διαστάσεις ολέθρου. 1.000.000 στρέμματα και 9.500 σπίτια έγιναν κάρβουνο. Η επί τριήμερο ακατάπαυστη φωτιά πυρπολούσε ανελέητα, χωρίς να τη μάχεται κανένα δίκτυο πυροσβεστικής προστασίας. Το ούτως ή άλλως προβληματικό δίκτυο νερού χρησιμοποιούνταν για να καλυφθούν οι ανάγκες των συμμάχων. 

32 ώρες κράτησε ο μεγάλος χαμός που εξαιτίας του έμειναν άστεγοι 70.000 άνθρωποι, ενώ οικονομικές λειτουργίες, χώροι αναψυχής ή τέλεσης θρησκευτικής λατρείας, εμπορικά και πνευματικά ιδρύματα, καταστράφηκαν ολοσχερώς. Μια πόλη κάρβουνο. Το Ταχυδρομείο, το Τηλεγραφείο, το Δημαρχείο, η Οθωμανική Τράπεζα, η Εθνική Τράπεζα, ο ναός του Αγίου Δημητρίου, τυπογραφεία, 16 από τις 33 Συναγωγές και 4 χιλιάδες εμπορικά καταστήματα που άφησαν άνεργους το 70% των εργαζομένων της Θεσσαλονίκης, ήταν ένα θλιβερό ρεκόρ. 

Όπως υπέδειξε η ανάκριση που διεξήγαν οι δικαστικές αρχές, η φωτιά ξεκίνησε από ένα χαμόσπιτο της συνοικίας Μελβανέ, στην Ολυμπιάδος 3, σύνορα κέντρου με Άνω Πόλη, που κατοικούνταν από δυο Ελληνίδες. Θερμαίνοντας νερό για να λουστούν και ύστερα για να καθαρίσουν ρούχα, όπως παραδέχτηκαν, στάθηκε αδύνατο να κατασβέσουν την αρχική εστία, που προήλθε από μια σπίθα που γιγαντώθηκε, έκαψε τον αχυρώνα τους και γρήγορα εξελίχθηκε σε Αρμαγεδώνα λόγω του ισχυρού Βαρδάρη που φυσούσε τη μέρα εκείνη. Από το Διοικητήριο μέσω της Αγίου Δημητρίου και μέσω Λέοντος Σοφού στην αγορά, η φωτιά άλωσε όλο το κέντρο. Την επόμενη μέρα, 19 Αυγούστου, ο Βαρδάρης άλλαξε φορά και το μαύρο κινήθηκε στα ανατολικά καταστρέφοντας την Εθνικής (Χαμιντιέ τότε) Αμύνης. 

Η μόνη ελπίδα για τη Θεσσαλονίκη ήταν η επέμβαση των συμμάχων, ωστόσο οι δυνάμεις τους αρνήθηκαν να διακόψουν την υδροδότηση των στρατοπέδων και των νοσοκομείων τους. Άσε που όπως αναφέρουν πηγές, οι Γάλλοι όχι μόνο δε βοήθησαν αλλά έφτασαν σε σημείο να εμποδίσουν τους ιδιοκτήτες να σώσουν τις περιουσίες τους, προκειμένου να τις λεηλατήσουν αυτοί. Την επόμενη μέρα, επειδή είχε βουίξει ο τόπος από τον «ανθρωπισμό», ο Σαράιγ, διοικητής των δυνάμεων της Αντάντ, διέταξε τον τουφεκισμό δυο στρατιωτών του επί τόπου και χωρίς δίκη, όταν τους συνέλαβε να πουλούν κλεμμένα κοσμήματα. Για τους Βρετανούς δεν ακούστηκαν παράπονα, κάθε άλλο, τα καμιόνια τους αποδεδειγμένα μετέφεραν τους πυροποπαθείς στους καταυλισμούς που στήθηκαν, προκειμένου να φανεί τι μέλλει γενέσθαι την επόμενη μέρα. 

Η αναφορά του Αλέξανδρου Πάλλη, προϊσταμένου της Διεύθυνσης Θυμάτων Πυρκαγιάς, μνημόνευσε τους πυροπαθείς με βάση την κοινότητά τους: 50 χιλιάδες Εβραίοι, 12μισι χιλιάδες Ορθόδοξοι και 10 χιλιάδες Μωαμεθανοί. Πέντε χιλιάδες άνθρωποι μεταφέρθηκαν και εγκαταστάθηκαν σε Αθήνα, Βόλο και Λάρισα, πολλοί Εβραίοι που έχασαν τα πάντα αναχώρησαν για τη Γαλλία ή την Παλαιστίνη, ενώ πίσω στη Θεσσαλονίκη οργανώθηκαν καταυλισμοί, μέχρι η Διεύθυνση Θυμάτων Πυρκαγιάς να καταρτίσει σχέδιο σωτηρίας, στέγασης, διατροφής και ανάκαμψης της διαλυμένης πόλης. 

Λίγες μέρες μετά, η κυβέρνηση Βενιζέλου ασπάστηκε το σχέδιο που εκπόνησε ο υπουργός Συγκοινωνιών Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η Διεθνής Επιτροπή Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης με πρόεδρο τον Ερνέστο Εμπράρ, εκπόνησε το γνωστό ρυμοτομικό που θα μεταμόρφωνε την καμένη πόλη σε μεσογειακό αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό διαμάντι. Φευ, είναι γνωστή η συνέχεια, το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε, από τη μια γιατί τα κονδύλια ήταν ανεπαρκή και από την άλλη επειδή η πίεση από πλευράς μεγαλοϊδιοκτητών επέφερε μεταβολές επί μεταβολών και τροποποιήσεις επί τροποποιήσεων. Θα είχε ενδιαφέρον να δούμε πώς θα είχε εξελιχτεί η Θεσσαλονίκη αν, στον καιρό της ΑΙ, τροφοδοτούσαμε τη Μηχανή με όλα τα δεδομένα, σχέδια, χάρτες, σημειώσεις, του Εμπράρ.