Από το Μουσείο Κανελλοπούλου στα τείχη και τους αρχαίους δρόμους της πόλης

Στα θεμέλια πολυκατοικιών και σε ακάλυπτους, σε υπόγεια γκαράζ αλλά και σε χώρους ορατούς από το δρόμο: ναι, τα ίχνη της Αθήνας από καιρούς αλλοτινούς ξέρουν να σου κλείνουν το μάτι εκεί που δεν το περιμένεις. Αν κοντοστέκεσαι κάθε που διασχίζεις  την Αιόλου (στο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας στην πλατεία Κοτζιά) για να χαζέψεις τα ίχνη της αρχαίας οχύρωσης και την Αχαρνική οδό που οδηγούσε προς τους βόρειους δήμους της Αττικής, αν σε ξενίζει η βορινή όψη των τειχών της Ακρόπολης με τους τεράστιους σπονδύλους, αυτό το Σαββατοκύριακο 8 και 9 Οκτωβρίου βάλε στο πρόγραμμα ένα πέρασμα από το Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου. Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων που διοργανώνει για να συστήσει τις συλλογές του, το μουσείο στην Πλάκα διοργανώνει σε συνεργασία με τους αρχαιολόγους της ομάδας Δίπυλον – Εταιρεία Μελετών Αρχαίας Τοπογραφίας μια παρουσίαση για τα τείχη και τους αρχαίους δρόμους της Αθήνας.

Τι μας λένε, όμως, σήμερα αυτά τα κατάλοιπα για την ζωή των κατοίκων της μέσα στους αιώνες; «Τα τείχη είναι κομμάτι της μνήμης και της ταυτότητας μιας πόλης. Ζούνε περισσότερο από άλλα κτίσματα (το Μυκηναϊκό τείχος της Ακρόπολης ήταν σε χρήση από το 1200 έως το 480 π.Χ. και το Θεμιστόκλειο τείχος της Αθήνας από το 479 π.Χ. έως τον 6^ο αι. μ.Χ.), καθορίζουν τα όριά της, τα “εμείς” και το “οι άλλοι”, και είναι μάρτυρες των πιο δραματικών στιγμών της ιστορίας της (πολιορκίες, καταστροφές) αλλά μαζί και των πιο καθημερινών (άφιξη και αναχώρηση ταξιδιωτών, τα παζάρια που στήνονται στις πύλες, κ.ο.κ.). Ακόμη και μικρότερης εμβέλειας τείχη κουβαλούν μέσα τους μνήμες του αστικού παλίμψηστου. Κάθε τείχος αφηγείται ιστορίες αιώνων» μας λέει ο διευθυντής του μουσείου Νίκος Παπαδημητρίου.

Στην κλασική αρχαιότητα δεν νοείτο πόλη δίχως τείχη. Η πολιτεία έπρεπε να φροντίζει για την αποκατάστασή τους, κάτι που απαιτούσε κολοσσιαία συλλογική προσπάθεια και ήταν ίσως το πιο πολυδάπανο δημόσιο έργο. «Από τις αρχαίες επιγραφές, μάλιστα, μαθαίνουμε ότι ένα πρόγραμμα αποκατάστασης τειχών διαρκούσε περίπου 4 χρόνια. Και η αρχαιολογία μάς έχει αποδείξει ότι η μέριμνα της πολιτείας για την καλή κατάσταση των τειχών ήταν συνεχής σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας, από την ανέγερση του Θεμιστόκλειου τείχους το 479 π.Χ. μέχρι την εποχή του Ιουστινιανού στον 6ο αι. μ.Χ., με προσθήκες και μετασκευές στο μεγαλύτερο τμήμα του αρχικού Θεμιστόκλειου τείχους» σημειώνει η αρχαιολόγος και συγγραφέας του βιβλίου Τα αρχαία τείχη των Αθηνών, Αννίτα Θεοχαράκη. Η επόμενη οχυρωματική χάραξη σημειώθηκε μετά την άλωση από τους Ερούλους στον 3ο αι. μ.Χ., όταν η πόλη συρρικνώθηκε κυρίως στο βόρειο τμήμα της, ενώ η τελευταία οχύρωση πριν από την Οθωμανική κατάκτηση του 1456 πραγματοποιήθηκε στα χρόνια της Φραγκοκρατίας, όταν αναγέρθηκε το Ριζόκαστρο. Ένα τμήμα αυτής της οχύρωσης που κύκλωνε την Ακρόπολη πατώντας σε υπολείμματα κατεστραμμένων βυζαντινών οικιών και ενσωματώνοντας στην τοιχοδομία της μέλη από μνημεία των κλασικών χρόνων, σε περιμένει στα «σπλάχνα» του Μουσείου Κανελλοπούλου.

Η Αθήνα τον Μεσαίωνα

Το Ριζόκαστρο χτίστηκε στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα, όταν η Αθήνα βρισκόταν υπό την ηγεμονία της Φραγκικής δυναστείας των Ντε λα Ρος από τη Βουργουνδία. Είναι η περίοδος μετά την Δ΄ Σταυροφορία, η Κωνσταντινούπολη έχει πέσει στα χέρια των Λατίνων και η Ελλάδα και το Αιγαίο διαμοιράζονται μεταξύ Φράγκων και Βενετών. «Οι Φράγκοι είχαν εγκαταστήσει τα ανάκτορά τους στα Προπύλαια της Ακρόπολης, όπου επίσης βρισκόταν η φρουρά, ενώ ο Παρθενώνας είχε μετατραπεί σε λατινική εκκλησία. Η ίδια η Ακρόπολη είχε ισχυρή οχύρωση. Επειδή όμως η οχύρωση της κάτω πόλης είχε καταστραφεί από τη φθορά του χρόνου και από τις συνεχείς εισβολές, οι Φράγκοι αποφάσισαν να ενισχύσουν περαιτέρω την ασφάλεια της Ακρόπολης κατασκευάζοντας ένα τείχος περιμετρικά του βράχου (κάτι που εξηγεί και την ονομασία «Ριζόκαστρο»: στη βάση του κάστρου). Υπολείμματά του έχουν βρεθεί σε υπόγεια σπιτιών της Πλάκας καθώς και στα νότια όρια του Διονυσιακού θεάτρου, της Στοάς του Ευμένη και του Ηρωδείου» διευκρινίζει ο Νίκος Παπαδημητρίου. Παρότι αυτό το τείχος δεν φαίνεται να είχε μακρά ζωή, η ονομασία Ριζοκαστρο διατηρήθηκε στη μνήμη. Έτσι αποκαλείται και η γειτονιά του μουσείου, ακόμα και σε κείμενα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη στα τέλη του 19^ου αιώνα. 

Τι εικόνα έχουμε, αλήθεια, για τη μεσαιωνική Αθήνα; Από πού μέχρι πού εκτεινόταν και τι θα βλέπαμε σ’ αυτή; «Ως μεσαιωνική περίοδο στην Αθήνα ορίζουμε συνήθως τους χρόνους από το 1204, που ξεκινά η Φραγκική κατοχή, έως το 1456, όταν η πόλη καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς» διευκρινίζει ο επιμελητής της Βυζαντινής Συλλογής του μουσείου, Αντώνης Μπεκιάρης. «Είναι η περίοδος που η Αθήνα ηγεμονεύεται διαδοχικά από Φράγκους (1204-1311), Καταλανούς (1311-1387) και Φλωρεντίνους (1387-1456). Oι Φράγκοι και οι Φλωρεντίνοι έκαναν έργα στην Ακρόπολη (οι Φλωρεντινοί έχτισαν και τον επιβλητικό “Φραγκικό Πύργο”, ο οποίος κατεδαφίστηκε τον 19^ου αιώνα για να αναδειχθούν τα κλασικά Προπύλαια). Η έκταση της πόλης πάντως την περίοδο αυτή φαίνεται πως ήταν περιορισμένη στην περιοχή της Πλάκας και συγκεκριμένα στο χώρο που ορίζεται από το Ριζόκαστρο και το παλαιότερο Υστερορωμαϊκό τείχος – που έφθανε έως την περιοχή της Ρωμαϊκής Αγοράς. Η μεσαιωνική Αθήνα θα πρέπει να έδινε την εντύπωση μιας καστροπολιτείας, παρόμοιας με αυτές που συναντούμε σε άλλες περιοχές της Ελλάδας την περίοδο της Φραγκοκρατίας».
Αν όμως πάμε λίγο παλαιότερα, στον 11^ο και τον πρώιμο 12^ο αιώνα, τότε θα δούμε μια πολύ πιο εκτεταμένη και ζωντανή Αθήνα. Τότε χτίζονται δεκάδες εκκλησίες, πολλές από τις οποίες λειτουργούν ακόμη (όπως η Καπνικαρέα, οι Άγιοι Ασώματοι, ο Αγ. Νικόλαος Ραγκαβάς, η Αγία Αικατερίνη στην οδό Λυσικράτους κ.ά.), ενώ οι αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν φέρει στο φως κατάλοιπα πυκνοκατοικημένων συνοικιών με σπίτια και εργαστήρια βορείως και νοτίως της Ακρόπολης. «Από αυτήν την περίοδο ακμής έως την περίοδο των Φράγκων μεσολαβούν επιδρομές και λεηλασίες που οδηγούν την Αθήνα σε παρακμή. Την εξαθλίωση του τέλους του 12^ου αιώνα περιγράφει – με κάπως υπερβολικό τόνο – ο μητροπολίτης Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτης ή Ακομινάτος σε κείμενα και επιστολές του» προσθέτει ο Αντώνης Μπεκιάρης.

Ανακαλύπτοντας τα τείχη και τους δρόμους της αρχαίας Αθήνας στο Μουσείο Κανελλοπούλου

Οι παρουσιάσεις του Σαββατοκύριακου στο μουσείο, πάντως, δεν θα περιοριστούν στα μεσαιωνικά χρόνια. Με τη βοήθεια ψηφιακών χαρτών οι αρχαιολόγοι θα μιλήσουν και για τα τείχη άλλων περιόδων, τη σημασία τους για την οργάνωση του αστικού χώρου, τις πύλες και τους δρόμους που οδηγούσαν σε άλλα μέρη της Αττικής.

Η οχύρωση αποτελούσε το όριο του αστικού χώρου, έξω από το οποίο αναπτύχθηκαν τα νεκροταφεία, ενώ η Ακρόπολη αποτελούσε, φυσικά, τον πυρήνα της πόλης. Η έκτασή της εντός του Θεμιστόκλειου τείχους περιλάμβανε όλο το σημερινό ιστορικό κέντρο, τη γειτονιά του Ψυρρή, μέχρι την οδό Σταδίου και το κάτω μέρος της πλατείας Συντάγματος μέχρι το Ολυμπιείο, το Κουκάκι, τους Δυτικούς Λόφους, μέρος των Άνω Πετραλώνων και της περιοχής του Θησείου. «Οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως εκτεταμένα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης που σε συνδυασμό με τις κρήνες και τα λουτρά που υπήρχαν στην πόλη μαρτυρούν καλύτερες ίσως συνθήκες ζωής των κατοίκων από ό,τι νομίζουμε» αναφέρει η αρχαιολόγος και ειδική στην τοπογραφία της αρχαίας Αθήνας, Λήδα Κωστάκη. «Από τα αρχαία κείμενα, γνωρίζουμε ότι υπήρχαν υπεύθυνοι για τη συντήρηση των δρόμων, ακόμα και πολεοδομικοί κανόνες, οπότε η πόλη σίγουρα φρόντιζε για τις συνθήκες ζωής των πολιτών». 

Για να καταλάβουμε, πάντως, ουσιαστικά πώς και πού απλωνόταν η αρχαία Αθήνα και οι οχυρώσεις της, το τέλος της εκδήλωσης θα γραφτεί στην ταράτσα· με θέα προς τη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης, τη Ρωμαϊκή Αγορά και το Θησείο και κουβέντες για όσα «παράταιρα» βρέθηκαν ενσωματωμένα στα τείχη. Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα επανάχρησης οικοδομικού υλικού στην ιστορία της πρωτεύουσας υπήρξε η ανοικοδόμηση των τειχών της μετά τους Περσικούς πολέμους, μας λέει η αρχαιολόγος στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Βάντα Παπαευθυμίου. Τότε που οι κάτοικοι χρησιμοποίησαν ό, τι υλικό έβρισκαν διαθέσιμο από τα ερειπωμένα ιδιωτικά και δημόσια κτίρια και τα νεκροταφεία τους προκειμένου να την οχυρώσουν το συντομότερο – σε πείσμα της αντίδρασης των Σπαρτιατών οι οποίοι υποστήριξαν ότι οι πόλεις πάνω από τον Ισθμό δεν έπρεπε να τειχίζονται, έτσι ώστε να μην μπορούν να τις χρησιμοποιήσουν οι Πέρσες ως ορμητήρια εάν τις καταλάβουν. «Η αρχαιολογική έρευνα έχει επιβεβαιώσει αυτή την ιστορική μαρτυρία ανακαλύπτοντας στις ανασκαφές αρχαϊκές στήλες και αγάλματα εντοιχισμένα στο ίδιο το τείχος. Πολλά από αυτά φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, όπως μια πολύχρωμη Σφίγγα που αποτελούσε επίστεψη επιτύμβιας στήλης, δύο επιτύμβιες στήλες νέων αθλητών και τις δύο φημισμένες βάσεις επιτύμβιων αγαλμάτων κούρων με εξαιρετικές ανάγλυφες παραστάσεις των δραστηριοτήτων των αθλητών στην παλαίστρα και το Γυμνάσιο».

Σου άνοιξε η όρεξη για διαδρομές στο χθες της πόλης; Με τη χρηστική (δωρεάν) εφαρμογή Walk the wall Athens, που έχει δημιουργήσει το «Δίπυλον» (https://dipylon.org/gr/2018/10/05/walk-the-wall-athens-3/) μπορείς να ακολουθήσεις την πορεία του αρχαίου τείχους της Αθήνας και να μάθεις περισσότερα για 35 σημεία από τις 180 αρχαιολογικές θέσεις στις οποίες έχουν αποκαλυφθεί κατάλοιπά του.

INFO:
Τα τείχη και οι δρόμοι της πόλης
Μουσείο Κανελλοπούλου, Θεωρίας 12, Πλάκα, 210 3319300
Σάββατο 8 & Κυριακή 9 Οκτωβρίου, στις 11:00 και στις 13:00
Διάρκεια: 90 λεπτά
Εγγραφή με τηλεφωνική κράτηση. Για 30 συμμετέχοντες (με χρήση προστατευτικής μάσκας)
Κόστος: με το εισιτήριο του μουσείου (κανονικό €3, μειωμένο €2)