«Βγάλε τη μάσκα και τα χημικά. Να δούμε πόσο μάγκας είσαι τελικά». Η φωνή του νεαρού που προκαλεί τους αστυνομικούς στην απέναντι γωνία αντηχεί ψηλά στην Ιπποκράτους.
Οι βίαιες οδομαχίες μεταξύ κουκουλοφόρων και αστυνομικών αποδεικνύουν, όμως, πως και σε περιόδους ανακωχής τα Εξάρχεια παραμένουν το πειραματικό εργαστήρι της πόλης.
Οι περιγραφές των κατοίκων συμπίπτουν δραματικά. Περπάτημα ανάμεσα σε ΜΑΤατζήδες, ένστολοι σε κάθε κεντρικό σημείο της περιοχής, όπλα προτεταμένα. «Μη δοκιμάσεις την Καλλιδρομίου· τις περισσότερες ώρες της ημέρας είναι κλειστή» με συμβουλεύουν. Η αστυνομία είναι παντού. «Η περιοχή παρουσιάζει όψη κατεχόμενης πόλης, που κάθε τόσο πνίγεται στα χημικά. Για το νεαρόκοσμο ο φόβος να καταλήξουν χωρίς λόγο στη ΓΑΔΑ είναι καθημερινός» εξηγεί ο Γιώργος Αλεξάτος, μέλος της Επιτροπής Πρωτοβουλίας Κατοίκων Εξαρχείων. Η κατάθεση μηνύσεων για τα αποτελέσματα της ασφυκτικής αστυνόμευσης είναι θέμα χρόνου. Περισσότεροι από 2.500 Εξαρχειώτες –που αποστασιοποιούνται από τον κλεφτοπόλεμο «κράτους» και αντι-εξουσιαστών– έχουν υπογράψει ζητώντας την παύση των ένοπλων περιπολιών και της ανεξέλεγκτης ρίψης δακρυγόνων.
Όσο η παρουσία της πολιτείας αστράφτει διά των ένστολων εκπροσώπων της, τόσο λάμπει διά της απουσίας της από τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων. Τα παράπονα για μια γειτονιά βρόμικη, που συντηρείται από τους ίδιους κι όχι από τη δημοτική αρχή, οι καταγγελίες για κατάληψη των λιγοστών δημόσιων χώρων από τραπεζοκαθίσματα, αυτοκίνητα και μηχανάκια είναι δεκάδες. «Αρκεί να ανέβεις στη Ναυαρίνου, πριν γίνει Σκουφά» διαμαρτύρεται η Δήμητρα Σπανού, έτερο μέλος της Επιτροπής. «Η εικόνα είναι προκλητική. Μέσα σε λίγα μέτρα, νομίζεις πως αλλάζεις πόλη».
Α πό το παράθυρό της στις παρυφές του Στρέφη, η Σουζάνα Αντωνακάκη, ιδρυτικό μέλος του αρχιτεκτονικού γραφείου «Α66» (μαζί με το σύζυγό της Δημήτρη Αντωνακάκη), αντικρίζει καθημερινά ένα νεκρό πεύκο – ένα από τα πολλά που λυγίζουν ξερά στις πλαγιές του λόφου. «Επιλέξαμε να ζήσουμε και να δουλέψουμε εδώ για το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον των Εξαρχείων. Διαπιστώνουμε όμως καθημερινά την εγκατάλειψη και την έλλειψη στοιχειώδους μέριμνας σε μια γειτονιά φορτισμένη με πολύτιμες μνήμες» λέει, και προσθέτει «είναι πλέον επιτακτική η ανάγκη αναγνώρισης της ιδιαιτερότητας και της υπερτοπικής σημασίας της περιοχής, έτσι ώστε οι όποιες επεμβάσεις να μην είναι αποσπασματικές».
Τα Εξάρχεια, μία από τις πιο προικισμένες αρχιτεκτονικά, πολεοδομικά και λειτουργικά γειτονιές της Αθήνας, μαραζώνουν. Η πλειοψηφία των κατοίκων εκτιμά ότι το σύνολο των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα τελευταία χρόνια, σε συνδυασμό με τη διαχρονική «προώθηση χρηστών» στην περιοχή, είναι μια οργανωμένη προσπάθεια να απαξιωθεί και τελικά να μετατραπεί «σε ένα ελιτίστικο Κολωνάκι ή σε ένα ακόμα Γκάζι· σε ένα εμπορικό κέντρο αποσυνδεδεμένο από την καθημερινότητά μας».
Οι κινηματικές δράσεις της τοπικής κοινωνίας –από το αυτοδιαχειριζόμενο πάρκο της Ναυαρίνου ή το κηπάκι στον πεζόδρομο της Τσαμαδού, τον καθαρισμό του Στρέφη και το αράδιασμα των σκουπιδιών στα σκαλιά του δημαρχείου Αθηναίων, ως την άρνηση να μουσειοποιηθούν οι πανεπιστημιακοί χώροι της περιοχής– είναι μια γλώσσα αντίστασης στην επερχόμενη δημιουργία μιας «εξευγενισμένης» συνοικίας. Απόδειξη ότι τα Εξάρχεια εξακολουθούν να αποτελούν πεδίο κοινωνικών και πολιτικών ζυμώσεων.
Δεν είναι λίγοι όμως εκείνοι που υποστηρίζουν ότι πηγή της ανυπακοής κάποιων Εξαρχειωτών είναι η διάθεση να αντιμετωπίζουν την περιοχή ως ιδιοκτησία ή καλύτερα ως «μαγαζί» τους. «Ναι, τα Εξάρχεια μας ανήκουν» απαντά ο κ. Αλεξάτος. «Οπως ανήκει σε κάθε Αθηναίο η γειτονιά του, σε κάθε Αθηναίο που θέλει τη γειτονιά του ανθρώπινη και βιώσιμη».
Αν τα Εξάρχεια έρχονται αντιμέτωπα με τα πραγματικά προβλήματα, έρχονται αντιμέτωπα και με το μύθο τους. Η μεταφράστρια Αριάδνη Μοσχονά, που ζει από παιδί στην περιοχή, θυμάται πως «κάποτε ήταν τιμή να μένεις εδώ. Αργότερα, η τιμή έγινε ντροπή». Μεγαλώνοντας διαπίστωσε πως ο μύθος αποδομήθηκε. Τα Εξάρχεια είχαν πάψει προ πολλού να είναι το Γαλατικό Χωριό των εφηβικών της αναμνήσεων. «Έχω απομυθοποιήσει όλη την κουλτούρα που ντύνει την περιοχή, μα κρατώ την ουσιαστική, ορατή γοητεία της που σπρώχνει μια νέα γενιά ανθρώπων να κατοικήσει εδώ».
Ο συγγραφέας Αύγουστος Κορτώ ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, αλλά τα τελευταία έξι χρόνια αισθάνεται Εξαρχειώτης. «Περνούν μήνες για να πάω στην Πατησίων, δεν ξεφεύγω από τα όρια της περιοχής. Είναι μια γειτονιά αυτόνομη, παραδοσιακή, τοπίο σχεδόν φολκλορικό. Και είναι ζωντανή 24 ώρες. Περασμένα μεσάνυχτα πάντα σε περιμένει ανοιχτό ένα περίπτερο, ένα σουβλατζίδικο στην πλατεία». Είναι ένας από τους λόγους που τα Εξάρχεια εμφανίζονται συχνά στα βιβλία του. «Είναι γονιμοποιός αυτή η αύρα των Εξαρχείων. Ανανεώνονται συνεχώς, γι’ αυτό και νομίζω θα παραμείνουν αλώβητα στο χρόνο και στην αστική φθορά». Χωρίς δηλαδή να αποχωριστούν τη γραφικότητα, τον ανήσυχο κόσμο κι όλο εκείνο το φοιτηταριό που κινείται στα στενά δρομάκια τους.
(Στοιχεία όπως ανασύρθηκαν από κείμενα της καθηγήτριας του ΕΜΠ Ελένης Πορτάλιου)
Σε μια ομάδα Κυκλαδιτών μαστόρων οφείλει η Αθήνα τη γειτονιά με μερικά από τα σπουδαιότερα αρχιτεκτονικά αποθέματα. Αυτοί έβαλαν τα θεμέλια των Εξαρχείων στα 1840, χτίζοντας αυθαίρετα μετά την απελευθέρωση της πόλης. Τα στενά δρομάκια τους, σημεία αναφοράς στην πολεοδομική συγκρότηση της περιοχής, διατηρήθηκαν και μετά την ένταξή της στο σχέδιο πόλεως, το 1865. Νονός τους ένας Ηπειρώτης παντοπώλης, ο Έξαρχος, που διατηρούσε την επιχείρησή του στη διασταύρωση των οδών Θεμιστοκλέους και Σολωμού. Από τη δημιουργία τους έως σήμερα παραμένουν λαϊκός συνοικισμός, που ακουμπούσε στην οικονομικά εύρωστη πόλη (Κολωνάκι). Έναν και πλέον αιώνα αργότερα, η ενότητα Εξάρχεια - Μουσείο - Στρέφη χαρακτηρίζεται ως παραδοσιακό τμήμα των Αθηνών, βάσει προεδρικού διατάγματος.
Στην ενδοχώρα των Εξαρχείων σώζονται όλα τα είδη του λαϊκού κλασικισμού, που αργότερα ενσωμάτωσαν στοιχεία της art deco και της art nouveau και συνυπήρξαν αρμονικά με εμβληματικά κτίρια του μοντέρνου κινήματος. Ανάμεσά τους οι διατηρητέες πλέον πολυκατοικίες του Βαλέντη και του Παναγιωτάκου (Μπλε Πολυκατοικία).
Στα Εξάρχεια συγκεντρώνονται και τα περισσότερα πανεπιστημιακά κτίρια της πόλης, με τις υπογραφές των Λύσανδρου Καυτατζόγλου (Πολυτεχνείο), Χριστιανού Χάνσεν, (Πανεπιστήμιο Αθηνών) και Ερνέστου Τσίλλερ (Παλαιό Χημείο).
Τα Εξάρχεια σε αριθμούς
(Από το site της Επιτροπής Πρωτοβουλίας Κατοίκων Εξαρχείων)
Έχουμε φάει τόσες φάπες, τόση ανασφάλεια και πίεση πανταχόθεν, που αναζητάμε πια λίγη χαρά, λίγη χριστουγεννιάτικη τρέλα, λίγο τζέρτζελο, απ’ όπου κι αν προέρχεται
12°
