Η Αθήνα μέσα από τον ελληνικό κινηματογράφο

«Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα», «Κυριακάτικο ξύπνημα», «Η Αθήνα τη νύχτα», «Συνοικία το όνειρο»... Οι ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου με το δικό τους τρόπο συνιστούν μία άτυπη καταγραφή της εξέλιξης της Αθήνας το τελευταίο μισό του 20ού αιώνα. Oι περισσότερες από αυτές έχουν γυριστεί σε χαρακτηριστικά σημεία της πόλης. Ο Κώστας Στοφόρος είχε την ιδέα να ταυτοποιήσει τα σημεία αυτά βλέποντας σκηνές από γνωστές ελληνικές ταινίες, εντοπίζοντας ποιος ακριβώς είναι ο δρόμος, το σπίτι ή η ταβέρνα από σκηνές που όλοι γνωρίζουμε και έχουν μείνει κλασικές. Σε αυτές μας ξεναγεί στο πλαίσιο των περιπάτων που οργανώνει στην Πλάκα σε συνεργασία με το Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης, σε έναν καθαρά κινηματογραφικό περίπατο. Τον συναντήσαμε για να μας μιλήσει για τις κινηματογραφικές του ξεναγήσεις στην Αθήνα.

Πώς προέκυψε η ιδέα να γίνονται κινηματογραφικές ξεναγήσεις στην Αθήνα από το Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης;

Η Πλάκα είναι μια πολυ-κινηματογραφημένη περιοχή της Αθήνας. Απέναντι σχεδόν από το Μουσείο βρίσκεται το διάσημο πλέον σπίτι της «οικογένειας Κοκοβίκου» από την ταινία «Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα» του Γιώργου Τζαβέλλα. Σχεδόν δίπλα μας το κινηματογραφικό σπίτι της Αλίκης Βουγιουκλάκη σε διάφορες ταινίες. Στην επόμενη γωνία το –πραγματικό– σπίτι του Ορέστη Μακρή. Στην ίδια διασταύρωση διαδραματίστηκαν κρίσιμες σκηνές της ταινίας «Αν» του Χριστόφορου Παπακαλιάτη.

Περπατώντας συναντάς συνέχεια σημεία που κάτι σου θυμίζουν από κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικές σειρές, βίντεο κλιπ. Έχοντας κάνει κάποιες κινηματογραφικές σπουδές, αλλά και όντας φανατικός κινηματογραφόφιλος, στο πλαίσιο των περιπάτων που οργανώνει στην Πλάκα το Μουσείο, σκέφτηκα να εντάξω κι έναν καθαρά κινηματογραφικό. Διαπιστώσαμε πόσο το ήθελε ο κόσμος, καθώς κάθε πληροφορία που λέγαμε σε άλλους περιπάτους για κινηματογραφικές ταινίες την άκουγαν με μεγάλο ενδιαφέρον και προσοχή.

Σε έναν από τους πρώτους που κάναμε, είχαμε καλέσει τον Ιάσονα Τριανταφυλλίδη, με αφορμή τη μέρα της γυναίκας, και επικεντρώσαμε την προσοχή και το ενδιαφέρον μας στα παρασκήνια της ταινίας «Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα».

Πώς ξεκίνησε το δικό σας μεράκι για την ιστορία της πόλης;

Γενικά έχω ένα «κόλλημα» με την ιστορία και κυρίως την τοπική. Όπου βρεθώ συνηθίζω να συγκεντρώνω πληροφορίες, να περπατάω όσο το δυνατόν περισσότερο και να κάνω τις δικές μου ανακαλύψεις. Με τον ίδιο τρόπο έχω λειτουργήσει και σε όσα ντοκιμαντέρ έχω κάνει, αλλά και στα βιβλία που γράφω για παιδιά.

Έρευνα σε κάθε είδους πηγές: προφορικές, γραπτές, μέσα από το διαδίκτυο, από λογοτεχνικά βιβλία, μελέτες κ.ά. Και πολύ περπάτημα, με προσοχή στη λεπτομέρεια. Είναι λογικό να θέλω να μάθω και το κάθε τι για την πόλη που ζούμε. Με τρελαίνει που προσπερνάμε τόσα μέρη καθημερινά, ειδικά στο ιστορικό κέντρο και αγνοούμε την ιστορία τους.

Μεγάλη δασκάλα υπήρξε για μένα η Φωτεινή Πιπιλή την εποχή που εργαζόμουν στην εκπομπή της στον Αντέννα και συνεχώς αναζητούσαμε και προβάλλαμε τέτοιου είδους θέματα.

Πόσο εύκολο ήταν να συγκεντρώσετε πληροφορίες για τις περιοχές της πόλης όπου έγιναν τα γυρίσματα κινηματογραφικών ταινιών;

Είναι πάρα πολύ δύσκολο κι εύκολα μπορεί να πέσεις σε λάθη. Στα πρώτα μου δημοσιογραφικά βήματα, σε ένα πολύμηνο σεμινάριο του τότε Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων, είχαμε αναλάβει με μια ομάδα να φτιάξουμε ένα βασικό αρχείο του ελληνικού κινηματογράφου. Πρωτόγονα τότε τα μέσα. Ήταν το 1990-91. Νοικιάζαμε βίντεο και βλέπαμε τους τίτλους αρχής και τέλους και τους περνούσαμε σε ένα αρχείο. Είχα την ευκαιρία να συγκεντρώσω πολλά στοιχεία και να δω αποσπάσματα από δεκάδες ταινίες.

Πάντως ποτέ δεν είσαι σίγουρος. Παράδειγμα: Νόμιζα πως το «Ξυπόλυτο τάγμα» είχε γυριστεί κάπου σε Πλάκα Μοναστηράκι, αλλά βλέποντας προσεκτικά τις σκηνές και διαβάζοντας κατάλαβα πως έκανα λάθος.

Για να είσαι σίγουρος πρέπει να δεις πολλές σκηνές από ταινίες και να ταυτοποιήσεις σημεία, να βρεις χαρακτηριστικά τμήματα της πόλης… Μερικές φορές είναι και θέμα τύχης. Έτσι ανακάλυψα π.χ. πως η «Λυσιστράτη» με την Τζένη Καρέζη έχει γυριστεί και σε γνωστούς δρόμους της Πλάκας.

Βασική είναι η διασταύρωση των στοιχείων… Οι σκηνοθέτες σε ξεγελούν! Πολλοί νομίζουν ότι το σπίτι της Αλίκης Βουγιουκλάκη και του Δημήτρη Παπαμιχαήλ στις «Διπλοπενιές» βρίσκεται στον Πειραιά, επειδή η ταινία μας δείχνει στην αρχή την οικοδομή στον Πειραιά, όπου τραγουδά ο Παπαμιχαήλ. Στο «Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα» ίσως θυμάστε πως μας δείχνει το σπίτι να γκρεμίζεται στην αρχή. Μόνο που είναι άλλο κι όχι αυτό που πράγματι διαδραματίζεται η ταινία…

Βοήθεια έχουμε και από κατοίκους της Πλάκας που έχουν ζήσει τα γυρίσματα και μας αφηγούνται πολύ ωραίες ιστορίες…

Η σχέση του σινεμά εκείνης της εποχής με την πόλη ήταν έντονη και ιδιαίτερη. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι αποτελεί και μία άτυπη καταγραφή της εξέλιξης της Αθήνας το τελευταίο μισό του 20ού αιώνα;

Σίγουρα ισχύει αυτό που λέτε. Είναι εκπληκτικό το πόσες πληροφορίες μάς δίνει για τη ζωή στην πόλη το σινεμά εκείνης της εποχής. Η καθημερινότητα που καταγράφεται, είναι σήμερα πολύτιμη. Σκεφτείτε μόνο ταινίες όπως το «Κυριακάτικο ξύπνημα», «Η Αθήνα τη νύχτα», «Συνοικία το όνειρο», «Ο μεθύστακας», «Έγκλημα στο Κολωνάκι»… Εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους, δίνουν ωστόσο διαφορετικές εικόνες και πτυχές μιας πόλης που σε μεγάλο βαθμό δεν υπάρχει πια.

Ποιες περιοχές προτιμούσαν συνήθως οι σκηνοθέτες για τα γυρίσματα των ταινιών και γιατί έκαναν αυτές τις επιλογές;

Ο Τζαβέλλας φαίνεται πως είχε μεγάλη αδυναμία στην Πλάκα, όπως και ο Σκαλενάκης που στις «Διπλοπενιές» μάς παρουσιάζει μέσα από ένα πρωτοποριακό για την εποχή γύρισμα –που σήμερα θα ονομάζαμε βίντεο κλιπ– την Πλάκα από τα Αναφιώτικα μέχρι την Πύλη του Αδριανού. Η Πλάκα βόλευε γιατί μπορείς να γυρίσεις και ταινία εποχής χωρίς να χρειαστεί να μπεις στο στούντιο. Νομίζω πάντως ότι ο καθένας, ανάλογα με το θέμα και τις ευκολίες που παρείχε ο κάθε τόπος, η ησυχία που εξασφάλιζε στα γυρίσματα, έπαιζαν τον ρόλο τους. Τα στενά της παλιάς Αθήνας και τα σκαλάκια της πρωταγωνιστούν σε πολλές κινηματογραφικές παραγωγές.

Σε μία Αθήνα που έχει τόσο αλλάξει, είναι εύκολο να εντοπίσετε ακόμα σήμερα χαρακτηριστικά σημεία, κτίρια ή δρόμους που φιλοξένησαν γυρίσματα;

Στην Πλάκα, όπου μέχρι τώρα πραγματοποιούμε τους περιπάτους, δεν έχουν αλλάξει και πολλά πράγματα. Το δύσκολο είναι να βρεις ποιος ακριβώς είναι ο δρόμος, το σπίτι ή η ταβέρνα. Χρειάζεται να βρεις τα ανάλογα σημάδια και μερικές φορές, αν δεις μια σκηνή ξανά και ξανά. Για καιρό με μπέρδευε η εκκλησία που έγινε ο γάμος του ζεύγους Κοκοβίκου αλλά με τη βοήθεια κάποιων πολύ παρατηρητικών συνταξιδιωτών στους περιπάτους, έβγαλα άκρη στο τέλος!

Από την άλλη η «Ανθισμένη αμυγδαλιά» με τον Ανδρέα Μπάρκουλη και την Κάκια Αναλυτή είναι γυρισμένη σε χαρακτηριστικά σημεία της Πλάκας που δεν έχουν αλλάξει καθόλου. Μόνο η αμυγδαλιά δεν υπάρχει πια.

Και τώρα γυρίζονται ταινίες στην Πλάκα, όπως η «Πολυξένη» της Δώρας Μασκλαβάνου, που διαδραματίζεται στην… Κωνσταντινούπολη! Εκεί ήμουν τυχερός γιατί είχα πέσει πάνω στα γυρίσματα και μετά είδα και την ταινία.

Στο «Ουζερί Τσιτσάνης» η Πλάκα γίνεται… Θεσσαλονίκη. Το καταλάβαμε από τον χαρακτηριστικό δρόμο πίσω από το Μετόχι του Παναγίου Τάφου. Και διεθνείς παραγωγές έχουν τη τιμητική τους, όπως η μίνι σειρά του BBC «Η μικρή τυμπανίστρια», που ένα μέρος της γυρίστηκε στα στενά της Πλάκας. Από σύμπτωση με ομάδα περιπατητών πέσαμε πάνω στην προετοιμασία των γυρισμάτων κάτω από την Ακρόπολη…

Τι είδους κόσμος ενδιαφέρεται για τις συγκεκριμένες ξεναγήσεις; Είναι μεγαλύτερης ηλικίας ή όχι μόνο;

Όλες οι ηλικίες ενδιαφέρονται, αλλά το κοινό μας είναι κατά 80% –ή και παραπάνω–γυναικείο. Έρχονται και αρκετά ζευγάρια. Πάντως ο κινηματογραφικός περίπατος σε σχέση με τους υπόλοιπους προσελκύει και πιο νεανικό κοινό. Αυτό που μου έχει κάνει εντύπωση είναι ότι και πολύ μικρά παιδιά που έρχονται με τα σχολεία τους γνωρίζουν πολλά για τις παλιές ελληνικές ταινίες και εξακολουθούν να λατρεύουν τη Βουγιουκλάκη!

Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών όπου σε γειτονικά τους σπίτια γυρίστηκαν χαρακτηριστικές σκηνές του κινηματογράφου είναι ενήμεροι για την ιστορία;

Οι παλιοί κάτοικοι –λίγοι απομένουν δυστυχώς– γνωρίζουν πολλά για τις ελληνικές ταινίες που έχουν γυριστεί στη γειτονιά τους και μας βοηθούν πολύ να ανακαλύψουμε στοιχεία. Ένας ηλικιωμένος κύριος, που δυστυχώς το περασμένο Φθινόπωρο έφυγε από τη ζωή, μας άνοιγε και βλέπαμε την αυλή του σπιτιού του όπου είχαν γυριστεί γνωστές ελληνικές ταινίες.

Θεωρείτε ότι από την πλευρά της πολιτείας έχει υπάρξει μέριμνα για την προστασία και τη διατήρηση ιστορικών κτιρίων που αποτέλεσαν κινηματογραφικό σκηνικό;

Δυστυχώς όχι… Ούτε το ελάχιστο! Θλιβερό παράδειγμα το σπίτι «Κοκοβίκου» που ανήκει μάλιστα στο Υπουργείο Πολιτισμού και έχει αφεθεί στην τύχη του πια. Είναι μάλιστα προς πώληση για το χρέος.

Ο Δήμος Αθηναίων από όλη την Πλάκα σε αυτό το σημείο έχει τοποθετήσει τους κάδους για τα σκουπίδια. Η εικόνα που παρουσιάζει αυτό το σημείο του δρόμου και το… άρωμα που αναδύεται, δεν συνάδουν με ευρωπαϊκή πόλη.

Πολλά σπίτια ανήκουν σε ιδιώτες, αλλά κάτι θα έπρεπε να γίνει και μ’ αυτά. Κατά τη γνώμη μου είναι τμήμα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Το… τρελό μου όνειρο είναι να παραχωρούσαν στο Μουσείο μας την οικία «Κοκοβίκου» και να μπορούσαμε να κάνουμε κάτι σαν κινηματογραφικό μας παράρτημα ή και να στεγαστούμε εκεί στο μέλλον. Δυστυχώς στις προσπάθειές μας δεν έχουμε σχεδόν καμία αρωγή. Όπως συνηθίζω να λέω η Πολιτεία το μόνο που μας έχει δώσει πέντε χρόνια τώρα, είναι η ευχή της.

Πείτε μας μερικά χαρακτηριστικά κτίρια ή σημεία της πόλης που έχουμε δει σε ταινίες όλοι, χωρίς να γνωρίζουμε πού βρίσκονται;

Η ταβέρνα Κληματαριά στην οδό Κλεψύδρας, που δεν λειτουργεί πια, είναι αυτή όπου ο Ορέστης Μακρής στον «Μεθύστακα» δοκιμάζει τα νέα κρασιά.

Τα σκαλάκια της οδού Ερεχθέως και η «Ταβέρνα του Ψαρρά» είναι το σκηνικό στην «Ανθισμένη Αμγδαλιά». Το «Γιασεμί» είναι το σκηνικό στο «Αν» του Παπακαλιάτη.

Αν φύγουμε από την Πλάκα, κάτι ενδιαφέρον που μάθαμε από τα παιδιά του 1ου Γυμνάσιου Κηφισιάς είναι ότι το σχολείο τους είναι αυτό που χτίζει ως «Δεσποινίς Διευθυντής» η Τζένη Καρέζη.

Η τράπεζα όπου εργάζεται ο Δημήτρης Χορν στο «Μια ζωή την έχουμε», τουλάχιστον εξωτερικά, είναι το κτίριο Γκίνη στο Πολυτεχνείο. Περισσότερα στους περιπάτους μας… Μη σας πούμε και όλα τα μυστικά!

Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι ο ελληνικός κινηματογράφος όχι μόνο αποτέλεσε μεγάλο κεφάλαιο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς αλλά ακόμα και σήμερα δεν παύει να γοητεύει ακόμα και τις νεότερες γενιές;

Είναι μια πολύ μεγάλη συζήτηση αυτή. Προφανώς, κρίνοντας από την αντοχή στον χρόνο πολλών από εκείνες τις ταινίες, θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι κατάφεραν να αποτυπώσουν με τον δικό τους τρόπο την πραγματικότητα της εποχής.

Υπήρξαν και πολλοί ταλαντούχοι άνθρωποι που έδωσαν την ψυχή τους. Σκηνοθέτες, σεναριογράφοι, εικονολήπτες, ηθοποιοί, μουσικοί… Μορφή ως παραγωγός και ο Φιλοποίμην Φίνος, ένας πολύ ανήσυχος άνθρωπος, άλλης εποχής κι αυτός.

Υπάρχουν ταινίες που βλέπουμε όλοι ξανά και ξανά κι εξακολουθούν να μας συγκινούν ή να μας κάνουν να γελάσουμε. Όσες φορές κι αν δω το «Αλλοίμονο στους νέους» θα συγκινηθώ. Όσες φορές κι αν δω το «Δεσποινίς Διευθυντής», την «Αλίκη στο ναυτικό» ή τις διάφορες ταινίες με τον Βουτσά, τον Αυλωνίτη, τον Ηλιόπουλο, τον Κωνσταντάρα, θα γελάσω.

Και σίγουρα δεν είναι μόνον η νοσταλγία.

* Ο Κώστας Στοφόρος είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.