Η άγνωστη ιστορία της Λάικα: Το σκυλί που θυσιάστηκε για τα άστρα και χάθηκε στο διάστημα

Η Λάικα κατέχει μια μοναδική θέση στην ιστορία. Όχι μόνο γιατί ήταν το πρώτο πλάσμα που στάλθηκε στο διάστημα χωρίς επιστροφή, αλλά ήταν και το πρώτο ζώο που η ανθρωπότητα ολόκληρη έκλαψε δημόσια. Μέχρι τότε, η πειραματική χρήση ζώων παρέμενε σιωπηλή και σχεδόν αόρατη. Με τη Λάικα, για πρώτη φορά, η επιστήμη συνάντησε τη συνείδηση του κοινού. Κανένα άλλο ζώο πριν από εκείνη δεν είχε γίνει παγκόσμιο σύμβολο της ηθικής κρίσης της επιστήμης.

Φυσικά, πριν από τη Λάικα υπήρξαν πολλά ζώα που χρησιμοποιήθηκαν σε πειράματα: πίθηκοι, άλλοι σκύλοι, ποντίκια, βάτραχοι, και αργότερα χιμπατζήδες (όπως ο Χαμ και ο Ένος στα αμερικανικά προγράμματα διαστήματος της δεκαετίας του ’60). Όμως κανείς δεν είχε συνδεθεί συναισθηματικά με το κοινό. Τα ζώα αυτά δεν είχαν «πρόσωπο». Η Λάικα το απέκτησε. Είχε όνομα, ιστορία, κι εκείνο το βλέμμα που μας κοιτά ακόμη. Και αυτό την έκανε το πρώτο ζώο που μας ανάγκασε να νιώσουμε ενοχή.

1957, Η εποχή του Ψυχρού Πολέμου
Η Λάικα ήταν ένα μικρό αδέσποτο σκυλί από τους δρόμους της Μόσχας. Το όνομά της σημαίνει «αυτή που γαβγίζει». Μικρόσωμη, περίπου πέντε κιλά, ήμερη, ήταν ένα από τα πολλά αδέσποτα που οι επιστήμονες συνέλεξαν, πιστεύοντας πως θα άντεχαν καλύτερα τις συνθήκες του διαστήματος. Η αποστολή Σπούτνικ 2 σχεδιάστηκε βιαστικά από τη Σοβιατική Υπηρεσία Διαστήματος, μέσα σε μόλις τέσσερις εβδομάδες, ύστερα από πολιτική εντολή, εν όψει της 40στής επετείου της Οκτωβριανής Επανάστασης: «Η εκτόξευση θα γίνει στις 3 Νοεμβρίου». Το σκάφος δεν είχε σύστημα επανόδου.

Η Λάικα θα πήγαινε σε ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή.

Κατά την εκπαίδευση, την έκλειναν για εβδομάδες σε κλουβιά διαστάσεων 15*35cm. Την έβαζαν σε μηχανές φυγόκεντρου και σε θαλάμους αναπαραγωγής ήχων εκτόξευσης. Οι παλμοί της αυξάνονταν κατακόρυφα, όμως οι αναφορές έγραφαν: «προσαρμόστηκε ικανοποιητικά». Λίγες ημέρες πριν από την πτήση, ο επικεφαλής γιατρός, Βλαντιμίρ Γιαζντόφσκι, την πήρε στο σπίτι του για να παίξει με τα παιδιά του. Ήθελε, όπως είπε, να της χαρίσει «λίγη κανονικότητα πριν από το τέλος».

Στις 3 Νοεμβρίου 1957, το Σπούτνικ 2 εκτοξεύθηκε από το Μπαϊκονούρ. Κατά την άνοδο, ο καρδιακός της παλμός έφτασε τους 240 χτύπους το λεπτό. Λίγο μετά την είσοδο σε τροχιά, ένα τεχνικό σφάλμα εμπόδισε τον διαχωρισμό του πυραύλου. Το σύστημα ψύξης σταμάτησε. Η θερμοκρασία στην κάψουλα ξεπέρασε τους 80°C. Η Λάικα πάλεψε για λίγες ώρες. Οι αισθητήρες κατέγραφαν σπασμωδικές κινήσεις και ακανόνιστους παλμούς, μέχρι που όλα σταμάτησαν. Πέθανε από υπερθέρμανση και στρες.

Για δεκαετίες, η Σοβιετική Ένωση ισχυριζόταν πως είχε ευθανατωθεί «ανώδυνα». Μόνο το 2002, ο επιστήμονας Ντμίτρι Μαλασένκοφ, μέλος της ομάδας, αποκάλυψε την αλήθεια: «Ήταν πρακτικά αδύνατο να δημιουργήσουμε ένα αξιόπιστο σύστημα ελέγχου θερμοκρασίας στον χρόνο που μας δόθηκε». Η αποστολή απέδειξε πως ένας ζωντανός οργανισμός μπορούσε να επιβιώσει προσωρινά στο διάστημα, αλλά άνοιξε μια πληγή που δεν έκλεισε ποτέ. Ποιο είναι το τίμημα της προόδου όταν την πληρώνει ένα πλάσμα που δεν μπορεί να συναινέσει;

Η είδηση προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων. Οργανώσεις για τα δικαιώματα των ζώων διαδήλωναν έξω από σοβιετικές πρεσβείες. Εφημερίδες έγραψαν: «Το σκυλί που δεν είχε επιστροφή». Ο ίδιος ο επιστήμονας Όλεγκ Γκαζένκο παραδέχθηκε αργότερα: «Όσο περνά ο καιρός, τόσο περισσότερο με βαραίνει η ενοχή. Δεν έπρεπε να το κάνουμε. Μάθαμε πολλά, αλλά τίποτα που να δικαιολογεί τον θάνατό της».

Σήμερα, η Λάικα τιμάται με άγαλμα στη Μόσχα. Ένα μικρό σκυλί πάνω σε έναν πύραυλο που μοιάζει με ανθρώπινο χέρι.

Η αφύπνιση της συνείδησης και η γέννηση της Βιοηθικής
Η ιστορία της Λάικα ανήκει σε μια εποχή όπου η επιστήμη προχωρούσε ασταμάτητα, ενώ η ηθική έμενε πολύ πιο πίσω, αδυνατώντας να την προλάβει. Η εικόνα της μέσα στην κάψουλα έκανε τον κόσμο να αναρωτηθεί για πρώτη φορά. Μέχρι πού μπορεί ο άνθρωπος να φτάσει, χρησιμοποιώντας τα ζώα στο όνομα της προόδου; Η Λάικα έδωσε στην ανθρωπότητα ένα σιωπηλό μάθημα: πως η γνώση χωρίς ενσυναίσθηση δεν είναι πρόοδος, αλλά μια πιο εκλεπτυσμένη μορφή βίας. Πολλοί θεωρούν πως η Λάικα δεν ήταν απλώς ένα πείραμα, αλλά η αρχή μιας νέας ηθικής εποχής.

Μπορεί να ειπωθεί πως, με τρόπο σιωπηλό και τραγικό, η Λάικα «γέννησε» τη Βιοηθική, αφού μέσα από τη θυσία της η ανθρωπότητα αναρωτήθηκε, για πρώτη φορά, όχι για το πώς αποκτάται η γνώση, αλλά για το αν την δικαιούμαστε με κάθε τίμημα.

Ήταν το πρώτο πλάσμα που μας ανάγκασε να δούμε τη ζωή όχι ως αντικείμενο μελέτης, αλλά ως ζωντανή αξία που δεν μας ανήκει.

Έκτοτε αναπτύχθηκαν νέοι κλάδοι που προσπάθησαν να απαντήσουν σε αυτά τα ερωτήματα:

• Η Ζωοηθική (Animal Ethics) εξετάζει αν τα ζώα έχουν εγγενή αξία και δικαιώματα ανεξάρτητα από τη χρησιμότητά τους.
• Η Περιβαλλοντική Ηθική βλέπει τη φύση ως ενιαίο ζωντανό σύνολο, όπου κάθε μορφή ζωής έχει θέση και νόημα.
• Η Οικοηθική επιχειρεί να ενώσει τα δύο, αναζητώντας τρόπους συνύπαρξης ανθρώπου και ζώων χωρίς εκμετάλλευση ή βία.

Όλες αυτές οι προσεγγίσεις στηρίζονται στην ίδια απλή αλλά επαναστατική ιδέα:

• Η συνείδηση δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπου.
• Ο πόνος, ο φόβος και η επιθυμία για ζωή υπάρχουν σε κάθε πλάσμα. Μια επιστήμη που αγνοεί αυτό το γεγονός χάνει τον ίδιο της τον λόγο ύπαρξης.
• Η Βιοηθική είναι ο κλάδος που ασχολείται με τα ηθικά διλήμματα που δημιουργεί η πρόοδος της βιολογίας, της ιατρικής και της τεχνολογίας που αγγίζει τη ζωή — ανθρώπινη ή μη.

Με απλά λόγια, προσπαθεί να απαντήσει στο τι επιτρέπεται και τι όχι, όταν η επιστήμη αποκτά τη δύναμη να πειράζει, να ελέγχει ή να θυσιάζει τη ζωή. Είναι επιστήμη ή φιλοσοφία; Είναι κάτι ενδιάμεσο. Διαθέτει τη λογική και τη μεθοδολογία της επιστήμης (ανάλυση, επιχειρήματα, αρχές), αλλά οι ρίζες της είναι βαθιά φιλοσοφικές: αξιοπρέπεια, δικαιοσύνη, αυτονομία, σεβασμός στη ζωή. Ενώνει τη φιλοσοφία, την ιατρική, τη βιολογία, τη νομική και την κοινωνιολογία.

Η περίπτωση της Λάικα — του πρώτου ζώου που στάλθηκε στο διάστημα και πέθανε εκεί — θεωρείται ένα από τα χαρακτηριστικότερα σημεία γέννησης της Βιοηθικής σκέψης. Η ιστορία της έφερε για πρώτη φορά, σε παγκόσμιο επίπεδο, την ηθική διάσταση της επιστημονικής προόδου:

• Πόσο επιτρέπεται να πονέσει ένα πλάσμα για χάρη της γνώσης;
• Έχει η επιστήμη όρια;
• Υπάρχει «αντάλλαγμα» που δικαιολογεί τη θυσία μιας ζωής;

Η θυσία αυτής της μικρής σκυλίτσας δεν οδήγησε μόνο σε τεχνικά πορίσματα — γέννησε έναν παγκόσμιο προβληματισμό για το αν η επιστήμη μπορεί να είναι «ανθρωπιστική» όταν δεν είναι πρώτα «ζωοανθρωπιστική». Αυτή η επιστήμη θα έπρεπε να διδάσκεται στα σχολεία, όχι ως αποστήθιση, αλλά ως τρόπος σκέψης. Γιατί ο δρόμος προς ένα πραγματικά βιώσιμο μέλλον δεν περνά μέσα από την αδυναμία των άλλων πλασμάτων, αλλά μέσα από τον σεβασμό προς αυτά.

→ Στη χώρα μας, σε συνεργασία του Τμήματος Φιλοσοφίας και του Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ, λειτουργεί το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Ζώα, ηθική, δίκαιο και ευζωία». Ένα πρωτοποριακό πρόγραμμα που ενώνει τη φιλοσοφία, τη βιοηθική και τη νομική, φωτίζοντας τρόπους να σκεφτόμαστε τη ζωή όλων των πλασμάτων με σοβαρότητα, ευθύνη και βάθος — όπως ακριβώς θα έπρεπε να μαθαίνουμε από νωρίς.