Είναι ηθικό να είμαστε «ιδιοκτήτες» κατοικίδιων;

Πολλοί φιλόζωοι έμαθαν πολλά πράγματα που δεν ήξεραν και συνειδητοποίησαν άλλα τόσα από τότε που διάβασαν το βιβλίο «Run, Spot, Run: The Ethics of Keeping Pets» της Jessica Pierce (2016.) Η Pierce αποκάλυπτε τις σκιές κάτω από την εύθυμη αφήγηση της ιδιοκτησίας κατοικίδιων ζώων -τη σωματική κακοποίηση, τη συσσώρευση ζώων, τους μύλους κουταβιών- αλλά πέρα από τέτοιες ακρότητες, είχε στόχο να κατευθύνει το βλέμμα μας στις πιο κοινές μορφές καθημερινής παραμέλησης και σκληρότητας. Για την Pierce, ακόμη και οι καλοπροαίρετοι ιδιοκτήτες κατοικίδιων μπορεί να πρέπει να λογοδοτήσουν για τιμωρητική εκπαίδευση, παρατεταμένο εγκλεισμό στο σπίτι, ακρωτηριασμούς αυτιών και ουράς, πρόσδεση σε εξωτερικούς χώρους, έλλειψη αυτονομίας, λεκτική κακοποίηση, μονότονη και ανθυγιεινή διατροφή, έλλειψη περιποίησης και ανεπαρκή κτηνιατρική φροντίδα. Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο της Pierce, υπολογίζεται ότι περίπου το ένα πέμπτο των ιδιοκτητών σκύλων και οι μισοί ιδιοκτήτες γατών δεν πήγαιναν το ζώο τους στον κτηνίατρο για προληπτική φροντίδα. Προσθέστε στον λογαριασμό την έλλειψη άσκησης και κοινωνικοποίησης, την πλήξη, ακόμα και την εγκατάλειψη: σχεδόν το ένα πέμπτο των ιδιοκτητών κατοικίδιων που ερωτήθηκαν στα τέλη του 2022 δήλωσαν ότι σκέφτονταν να εγκαταλείψουν τα κατοικίδιά τους λόγω του κόστους εν μέσω υψηλού πληθωρισμού, κάτι που γενικά δεν είναι επιλογή για άλλα «μέλη της οικογένειας». Όλα αυτά είναι δυνατά επειδή, σε αντίθεση με τα παιδιά, τα κατοικίδια δεν είναι πραγματικά μέλη της οικογένειας: είναι ιδιοκτησία χωρίς νόμιμα δικαιώματα και ανεπαρκή νομοθεσία για την προστασία τους. Και επειδή η κατάχρηση και η παραμέληση συμβαίνουν κυρίως στον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού, μπορεί να συμβαίνει χωρίς κοινωνικό έλεγχο. Ο κόσμος είναι φτιαγμένος για ανθρώπους.

H εξέλιξη των κατοικίδιων ζώων

Από τότε που οι άνθρωποι εξημέρωσαν σκυλιά (πριν από 20.000 χρόνια) και γάτες (πριν από 10.000 χρόνια), ο ρόλος τους έχουν εξελιχθεί σε μεγάλο βαθμό από ένα είδος εργασίας -κυνήγι και φύλαξη- στη συντροφιά. Και όπως λέει η Pierce, το να είσαι σταθερός σύντροφος είναι σκληρή δουλειά. Απαιτούμε συντροφιά με όσο το δυνατόν λιγότερες τριβές, περιμένοντας από τα κατοικίδιά μας (ειδικά τα σκυλιά) να είναι υπάκουα και ευχάριστα και να προσαρμοστούν γρήγορα στον ανθρώπινο κόσμο, με τους αμέτρητους κανόνες του που δεν σημαίνουν τίποτα για αυτά. Κι όταν αναπόφευκτα αποτυγχάνουν να το κάνουν στην αρχή, θεωρούμε ότι έχουν κακή συμπεριφορά που χρήζει διόρθωσης ή εγκατάλειψης. Είναι ενδεικτικό ότι ο πιο δημοφιλής εκπαιδευτής σκύλων στον κόσμο, ο Cesar Millan, βασίζεται εν μέρει στην κυριαρχία και στον έλεγχο για να κάνει τα σκυλιά υπάκουα. Σύμφωνα με τη θεωρία της κυριαρχίας, τα σκυλιά πρέπει να κατανοούν ότι ο ιδιοκτήτης τους είναι το αφεντικό και να πράττει αναλόγως. Πολλοί άνθρωποι αναζητούν συντροφιά που να είναι ταυτοχρόνως υποτακτική.

Τις τελευταίες δεκαετίες, για να εξυπηρετήσει την εξέλιξη του φύλακα σε συντροφιά, έχει δημιουργηθεί στις ΗΠΑ μια βιομηχανία κατοικίδιων ζώων 136 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Αυτή περιλαμβάνει την αναπαραγωγή, τη μεταφορά και την πώληση δεκάδων εκατομμυρίων ζώων ετησίως -συχνά σε απαράδεκτες συνθήκες- και παρέχει όλα τα είδη για το σύγχρονου κατοικίδιο ζώο, από τρόφιμα μέχρι παιχνίδια, κτηνιατρική φροντίδα και αρώματα για σκύλους. Οι κυνοτρόφοι παρεμβαίνουν στη γενετική των σκύλων για να κάνουν ορισμένες ράτσες ιδιαίτερα ευκίνητες, μικρές ή χαριτωμένες - με άλλα λόγια, πιο ελκυστικές για τον άνθρωπο. Αλλά η πιο δημοφιλής ράτσα φέτος στις ΗΠΑ, το γαλλικό μπουλντόγκ -και άλλα σκυλιά με επίπεδη μουσούδα, όπως το μπόξερ και το Shih Tzu- υποφέρουν από διάφορα προβλήματα υγείας λόγω του τρόπου εκτροφής τους.

Πράγματι το 30 έως 40% των γατών και των σκύλων αποκτώνται από καταφύγια, δεν λειτουργούν όλες οι υιοθεσίες: 7-20% επιστρέφονται τελικά, συχνά λόγω παραπόνων για τη συμπεριφορά των ζώων, την ασυμβατότητα με άλλα κατοικίδια, τις αλλεργίες ή το κόστος. Στη συνέχεια, υπάρχουν κάπου 97 εκατομμύρια κουνέλια, πουλιά, χάμστερ, ποντίκια, ψάρια, ερπετά, αμφίβια και άλλα άγρια, κοινωνικά ζώα που περνούν τη ζωή τους εγκλωβισμένα. Οι ιδιοκτήτες τους μπορεί να τα αγαπούν, αλλά οι αφύσικες συνθήκες διαβίωσής τους δεν διαφέρουν από εκείνες των γουρουνιών που μεγαλώνουμε για να τα φάμε.

Στις ΗΠΑ υπάρχουν 77 εκατομμύρια σκυλιά, 76 εκατομμύρια ψάρια, 59 εκατομμύρια γάτες, 6 εκατομμύρια ερπετά, 2,2 εκατομμύρια κουνέλια, και 7,5 εκατομμύρια πουλιά, ενώ φυλάσσονται ως κατοικίδια 17,1 ζώα αγροκτήματος. Τι κάνουν όλα αυτά τα ζώα; Συνήθως πλήττουν. Οι περισσότεροι ιδιοκτήτες εργάζονται, άρα λείπουν από το σπίτι και δεν έχουν χρόνο ούτε για παιχνίδια, ούτε για βόλτες. Οι κάμερες που δείχνουν τι κάνουν τα σκυλιά όταν είναι μόνα τους επιβεβαιώνουν πολλά χασμουρητά, γαβγίσματα, ουρλιαχτά, γκρίνια και ύπνο - σημάδια άγχους και απογοήτευσης. Υπάρχουν δύο κύριες αντιδράσεις των ζώων στην πλήξη: η υπνηλία και η ανησυχία που οδηγεί σε ενασχόληση με διάφορα που εφευρίσκουν αλλά που δεν τους αρέσουν αναγκαστικά. Όταν σκεφτόμαστε τα κατοικίδιά μας, σκεφτόμαστε τον σύντομο χρόνο που περνάμε μαζί τους - όχι τις βαρετές ώρες τους ενώ εμείς ασχολούμαστε με τη δουλειά, τη φροντίδα των παιδιών, τους φίλους κτλ. Μπορεί να ενθουσιάζονται όταν επιστρέφουμε σπίτι όχι επειδή χαίρονται τόσο πολύ που μας βλέπουν, αλλά επειδή επιτέλους τελειώνει η σιωπή που γεμίζει τόσο μεγάλο μέρος της ημέρας τους. Το πόσο άνιση είναι η σχέση μεταξύ των κατοικίδιων και των ανθρώπων τους αποδείχθηκε κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όταν ένα στα πέντε νοικοκυριά υιοθέτησε κατοικίδιο. Αλλά όταν οι νέοι ιδιοκτήτες κατοικίδιων επέστρεψαν στη δουλειά τους, τα μοναχικά κατοικίδια βρέθηκαν μπροστά σε ξαφνική αλλαγή και βάλθηκαν να μασάνε ό,τι έβρισκαν, να σκάβουν το πάτωμα και να κάνουν την ανάγκη τους σε εσωτερικούς χώρους.

Τα κατοικίδια ζώα στον σύγχρονο κόσμο και οι ανάγκες τους

Πρέπει να προσπαθήσουμε να δούμε τον κόσμο με τα μάτια των ζώων. Τα κατοικίδιά μας δεν θα βαριούνταν τόσο αν είχαν κάποια αυτονομία, αλλά βεβαίως όταν πεινάνε, δεν μπορούν να πάρουν κάτι από το ψυγείο· αν θέλουν να παίξουν με άλλο σκυλί, πρέπει να το πάμε σε πάρκο σκύλων (που για ορισμένα σκυλιά μπορεί να είναι διασκεδαστικό ενώ για άλλα συντριπτικό ή επικίνδυνο, με μερικά σκυλιά να κυριαρχούν προκαλώντας άγχος και τραυματισμούς)· αν θέλει να τρέξουν στο ύπαιθρο, πρέπει να περιμένουν μέχρι να γίνει η οικογενειακή εκδρομή - ακόμη και τότε, είναι δεμένα με λουρί, το οποίο τραβάμε κάθε φορά που μυρίζει κάτι ή χαιρετάει ένα σκύλο ή άνθρωπο. Όσο για τις γάτες, μπαίνει το ερώτημα αν πρέπει να μένουν σε εσωτερικούς χώρους ή αν είναι προτιμότερο να τους δίνεται η ελευθερία να έρχονται και να φεύγουν όπως θέλουν προκειμένου να καλύψουν τις ανάγκες τους για άσκηση, πνευματική διέγερση και κυνήγι.

Ορισμένοι κορυφαίοι ειδικοί στην καλή διαβίωση των ζώων λένε ότι πρέπει να μειώσουμε τον πληθυσμό των κατοικίδιων και να μετατοπίσουμε την ιδιοκτησία κατοικίδιων από περιστασιακό χόμπι σε μια σοβαρή ευθύνη. Ήδη, στις ανεπτυγμένες χώρες έχουν ληφθεί μέτρα για τον έλεγχο του πληθυσμού των κατοικίδιων ζώων κυρίως μέσω της στείρωσης - ωστόσο, έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια: υπάρχουν πολύ λιγότερα αδέσποτα (π.χ. στα μέσα της δεκαετίας του 1980, στο Νιου Τζέρζι, 160.000 γάτες και σκυλιά να περιφέρονται στους δρόμους, ενώ το 2014 ο αριθμός τους είχε μειωθεί σε 80.000), αλλά πολύ περισσότερα κατοικίδια. Η δραματική μείωση των αδέσποτων στις ΗΠΑ προέκυψε με τη στείρωσης κατοικίδιων ζώων σε κτηνιατρικές κλινικές, την αύξησης των καταφυγίων και των φιλοζωικών οργανώσεων και των εκστρατειών όπως το «Adopt, don't shop» που συνέβαλαν σε μια πολιτιστική αλλαγή. Όμως, ενώ το 30-40% των γάτων και των σκύλων αποκτώνται από καταφύγια ζώων, πολλά από αυτά -ειδικά οι σκύλοι- εξακολουθούν να είναι προϊόν αναπαραγωγής: είτε σε μεγάλης κλίμακας εργοστάσια κουταβιών, στα οποία τα σκυλιά εκτρέφονται και πωλούνται περισσότερο σαν ζώα παρά σαν «μέλη της οικογένειας», είτε από ανεπίσημες, μικρής κλίμακας οικιακές επιχειρήσεις.

Το σύνθημα «υιοθετώ, δεν αγοράζω» 

Τι θα γινόταν όμως αν κάθε υποψήφιος ιδιοκτήτης σκύλου και γάτας ακολουθούσε πραγματικά το σύνθημα «υιοθετώ, δεν αγοράζω» και στείρωνε κατοικίδιό του; Ο πληθυσμός των κατοικίδιων θα συρρικνωνόταν και θα όδευε προς εκμηδενισμό. Ούτε αυτό είναι επιθυμητό. Στις ΗΠΑ τα νοικοκυριά με κατοικίδιο αυξήθηκαν κατά 8% από το 2011 μέχρι το 2020: η ζωή με ζώα στο σπίτι είναι πιο ενδιαφέρουσα - τουλάχιστον για μας τους ανθρώπους. Αλλά δεν λείπουν όσοι υποστηρίζουν την κατάργηση της ιδιοκτησίας κατοικίδιων ζώων θεωρώντας τη ηθικά απαράδεκτη: πρόκειται για μια μάλλον ακραία ηθικολογική στάση που επιπλέον δεν είναι ρεαλιστική. Το θέμα είναι να επανεξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο αποκτούμε και χειριζόμαστε τα ζώα. Το σύνθημα θα μπορούσε να είναι: λιγότερα κατοικίδια αλλά που απολαμβάνουν καλύτερη ζωή. Στο βιβλίο της, η Pierce, γράφει ότι οικογένειες με παιδιά πρέπει να σκέφτονται πολύ προτού αποκτήσουν ένα κατοικίδιο: τα παιδιά ενθουσιάζονται στην αρχή αλλά ίσως χάσουν το ενδιαφέρον τους, ή είναι ανίκανα λόγω της ηλικίας τους να φροντίσουν σωστά το ζώο. Οι οικογένειες με παιδιά είναι πιο επιρρεπείς στην παραμέληση των κατοικίδιων τους, επειδή η φροντίδα των παιδιών, όπως είναι κατανοητό, έχει προτεραιότητα.

Πράγματι, το μέσο κατοικίδιο έχει καλύτερη ζωή σήμερα από ό,τι πριν από 50 χρόνια. Υπάρχουν όμως ακόμα πολλά περιθώρια βελτίωσης. Εκατομμύρια ζώα μαραζώνουν σε καταφύγια, ζώντας πιθανώς χειρότερα από το αν είχαν έναν αμελή ιδιοκτήτη. Οι άνθρωποι αποκτούν κατοικίδια για να εκπληρώσουν τις δικές τους συναισθηματικές ή πρακτικές ανάγκες: συντροφικότητα, στοργή, κάποιον να τους περιμένει στο σπίτι, προστασία του σπιτιού ή βοήθεια στο κυνήγι. Αλλά μια πιο ζωοκεντρική προσέγγιση θα βοηθούσε πολύ στη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους.