Οξεία διαλείπουσα πορφυρία: Μια σπάνια αλλά όxι αόρατη νόσος

Στο τέλος του 19ου αιώνα ένας γιατρός στο Άμστερνταμ παρατηρεί κάτι παράξενο. Ένας ασθενής, μετά τη λήψη υπνωτικού φαρμάκου, εμφανίζει έντονο κοιλιακό πόνο, αδυναμία και σύγχυση. Όταν ο Stokvis (έτσι λεγόταν ο γιατρός) συλλέγει τα ούρα του ασθενούς, βλέπει ότι στο φως του ήλιου παίρνουν ένα βαθύ κοκκινωπό χρώμα. Η ανάλυση αποκαλύπτει ουσίες που κανείς μέχρι τότε δεν είχε συνδέσει με κάποια ασθένεια. Έτσι, το 1889, περιγράφεται για πρώτη φορά μια από τις πιο παράξενες και σπάνιες διαταραχές του ανθρώπινου μεταβολισμού: η οξεία διαλείπουσα πορφυρία.

Πίσω από αυτή την ιστορία κρύβεται κάτι μεγαλύτερο – μια πάθηση που μπορεί να εμφανιστεί αιφνίδια, με φρικτούς πόνους και νευρολογικά συμπτώματα, μιμούμενη δεκάδες άλλες ασθένειες. Οι πορφυρίες είναι ομάδα σπάνιων μεταβολικών διαταραχών που αφορούν τη σύνθεση της αίμης, του συστατικού που δίνει στο αίμα το κόκκινο χρώμα του και επιτρέπει τη μεταφορά οξυγόνου. Όταν κάποιο ένζυμο της αλυσίδας παραγωγής της αίμης δυσλειτουργεί, συσσωρεύονται στο σώμα τοξικά ενδιάμεσα προϊόντα, προκαλώντας τα χαρακτηριστικά επεισόδια της νόσου, εξηγούν ο κ. Νίκος Πετρίδης, επιμελητής Α’ παθολόγος, Ε’ Παθολογική Κλινική, ΓΝΑ «Ο Ευαγγελισμός» και η κ. Μαριάννα Χρόνη, ειδικευόμενη παθολογίας, Ε’ Παθολογική Κλινική, ΓΝΑ «Ο Ευαγγελισμός».

Η λέξη πορφυρία προέρχεται από το αρχαιοελληνικό πορφύρα, τη βαθιά κόκκινη βαφή που προερχόταν από το όστρακο murex. Η ονομασία δόθηκε γιατί τα ούρα των ασθενών, όταν εκτίθενται στο φως, αποκτούν κοκκινωπό-πορφυρό χρώμα, ένα από τα πρώτα εντυπωσιακά ευρήματα που οδήγησαν στην ανακάλυψη της νόσου. Στις πορφυρίες ανήκει και η οξεία διαλείπουσα πορφυρία (ΟΔΠ), που, παρότι σπάνια, μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις για όσους πάσχουν από αυτήν.

Πόσο συχνή είναι;
Η ΟΔΠ ανήκει στις λεγόμενες οξείες ηπατικές πορφυρίες. Εμφανίζεται σε περίπου 5-10 άτομα ανά εκατομμύριο πληθυσμού, ωστόσο τα γονίδια που προδιαθέτουν στη νόσο είναι πολύ πιο συχνά. Οι περισσότεροι φορείς δεν εκδηλώνουν ποτέ συμπτώματα. Οι κρίσεις εμφανίζονται συνήθως σε γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας και πυροδοτούνται από ορμονικές μεταβολές, νηστεία, στρες, φάρμακα ή λοιμώξεις.

Όταν το σώμα «επαναστατεί»
Η κρίση της ΟΔΠ ξεκινά αιφνίδια, με έντονο κοιλιακό πόνο, ναυτία και εμέτους, χωρίς σαφή αιτία. Συχνά ακολουθούν ταχυκαρδία, υπέρταση, αδυναμία ή ακόμα και παράλυση. Οι ασθενείς καταλήγουν πολλές φορές στα επείγοντα, καθώς η εικόνα μιμείται την οξεία χειρουργική κοιλία ή νευρολογικό επεισόδιο. Η νόσος μπορεί επίσης να προκαλέσει χρόνια νευροπάθεια και ψυχιατρικές εκδηλώσεις, επηρεάζοντας σημαντικά την ποιότητα ζωής. Δεν είναι λίγες οι φορές που «δύσκολα» νευρολογικά ή ψυχιατρικά περιστατικά αποδεικνύεται ότι οφείλονται τελικά σε ΟΔΠ. Η διάγνωση τίθεται με ειδικές εξετάσεις ούρων, που ανιχνεύουν αυξημένα πορφυρινικά πρόδρομα, όπως το PBG και το ALA – ουσίες που δρουν τοξικά στο νευρικό σύστημα. Υπάρχει επίσης η δυνατότητα γενετικής ταυτοποίησης, η οποία βοηθά στη διάγνωση και στην πρόληψη μέσα στις οικογένειες.

Η σημασία της έγκαιρης διάγνωσης
Η ΟΔΠ είναι σπάνια, αλλά κάθε κρίση μπορεί να γίνει επικίνδυνη. Η καθυστέρηση στη διάγνωση ή η χορήγηση φαρμάκων που επιδεινώνουν τη νόσο μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές επιπλοκές: αφόρητο κοιλιακό πόνο, παράλυση, αναπνευστική ανεπάρκεια, υπονατριαιμία, ακόμη και θάνατο. Σήμερα, ωστόσο, υπάρχει μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση στην ιατρική κοινότητα. Η βασική θεραπεία μιας κρίσης είναι η ενδοφλέβια χορήγηση γλυκοζούχων ορών και αιμίνης, που «φρενάρει» τη συσσώρευση των τοξικών ουσιών και επιτρέπει στον οργανισμό να επανέλθει.

Ζώντας με μια χρόνια ευαισθησία
Αν και οι κρίσεις μπορεί να επαναλαμβάνονται, πολλοί ασθενείς ζουν φυσιολογικά, αρκεί να γνωρίζουν τι πρέπει να αποφεύγουν. Ο κατάλογος των «επικίνδυνων» φαρμάκων –από ορισμένα αντιεπιληπτικά μέχρι κοινά αντιβιοτικά– είναι διαθέσιμος διεθνώς και η ενημέρωση είναι το ισχυρότερο όπλο. Το 2019 εγκρίθηκε μια καινοτόμος θεραπεία RNA, το Givosiran, που άλλαξε ριζικά το τοπίο. Πρόκειται για ένα μικρό μόριο RNA (siRNA) που στοχεύει το ένζυμο ALAS1 στο ήπαρ. Με απλά λόγια, «σιωπά» το γονίδιο που ενεργοποιεί την παθολογική υπερπαραγωγή των τοξικών ουσιών.

Το φάρμακο χορηγείται μία φορά τον μήνα με υποδόρια ένεση και έχει αποδειχθεί ότι μειώνει τις κρίσεις έως και 90% σε ασθενείς με συχνές υποτροπές. Οι ανεπιθύμητες ενέργειες είναι συνήθως ήπιες –τοπικός πόνος στο σημείο της ένεσης ή παροδική αύξηση των τρανσαμινασών–, ενώ το σημαντικότερο είναι ότι δεν απαιτεί νοσηλεία: μπορεί να χορηγείται σε εξωτερικό ιατρείο, υπό την καθοδήγηση ειδικού κέντρου.

Η εμπειρία στην Ελλάδα
Στο Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών «Ο Ευαγγελισμός», στην Ε΄ Παθολογική Κλινική, με διευθυντή τον κ. Βασίλειο Παπασταμόπουλο, λειτουργεί εδώ και δεκαετίες το Εργαστήριο Πορφυρινών και Μολύβδου (υπεύθυνοι Ν. Πετρίδης, Αθ. Μπαμπαναράκη), που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα με τον πρώην διευθυντή Δημήτριο Μίντζια. Εκεί διαγιγνώσκονται και παρακολουθούνται ασθενείς με ΟΔΠ, σε στενή συνεργασία με τις κλινικές του νοσοκομείου και διεθνή δίκτυα αναφοράς.

Η οξεία διαλείπουσα πορφυρία, παρά τη σπανιότητά της, υπενθυμίζει ότι η ιατρική δεν είναι μόνο η αντιμετώπιση των συχνών ασθενειών, αλλά και η κατανόηση των σπάνιων. Ένας ενημερωμένος γιατρός μπορεί να προλάβει μια κρίση με μια σωστή ερώτηση ή επιλογή φαρμάκου. Ένας ενημερωμένος ασθενής μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό του και την οικογένειά του.