Ναρκισσιστική διαταραχή: Πώς είναι να ζεις ακούγοντας συνεχώς ότι είσαι ο διάβολος;

Λίγες ψυχιατρικές διαταραχές κουβαλούν πάνω τους τόσο στίγμα ή τόση παρανόηση όσο η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας. Χρόνια τώρα οι νάρκισσοι και ο ναρκισσισμός μπερδεύονται στην ποπ κουλτούρα, στη μουσική και στη διευρυμένη κουβέντα για τα προβλήματα στις σχέσεις. Κανείς δεν θέλει έναν νάρκισσο για εργοδότη ή για σύντροφο, κανείς δεν μπορεί να ελπίζει σε μια ισότιμη φιλία ή άλλου είδους δεσμό με κάποι@ που αγαπά μόνο τον εαυτό του/της.

Όμως, η σύγχρονη ψυχιατρική γνωρίζει να διακρίνει την τάση (ναρκισσισμό) από τη διαταραχή (ναρκισσιστική διαταραχή). Όπως γνωρίζει και το στίγμα που αυτή η σύγχυση μεταξύ τάσης και διαταραχής δημιουργεί στους ανθρώπους που πάσχουν από αυτή τη σοβαρότατη ψυχιατρική νόσο.

Υπάρχουν στιγμές που ο Jay Spring πιστεύει ότι είναι «ο σπουδαιότερος άνθρωπος στον πλανήτη». Ο 22χρονος από το Λος Άντζελες έχει διαγνωστεί με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας και, όπως λέει, στις πιο μεγαλομανείς του στιγμές «μπορεί να γίνει πολύ παραληρηματικό». «Είσαι στον έβδομο ουρανό και σκέφτεσαι, “Όλοι θα μάθουν ότι είμαι καλύτερος από αυτούς… Θα κάνω σπουδαία πράγματα για τον κόσμο”», λέει ο ίδιος.

Για τον Spring, αυτές οι φάσεις ακολουθούνται συνήθως από μια «κατάρρευση», κατά την οποία νιώθει ευάλωτος και ντροπιασμένος για τη συμπεριφορά του, ιδιαίτερα ευαίσθητος στην κριτική. Υποψιάστηκε ότι μπορεί να έχει ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας (NPD) αφού ερεύνησε τα συμπτώματά του στο διαδίκτυο – και τελικά διαγνώστηκε από επαγγελματία. Ωστόσο, πιστεύει ότι δεν θα είχε αποδεχτεί τη διάγνωση αν δεν είχε φτάσει μόνος του σε αυτό το συμπέρασμα.

«Αν προσπαθήσεις να πεις σε κάποιον ότι έχει αυτή τη διαταραχή, πιθανότατα θα το αρνηθεί», λέει – ειδικά αν νιώθει ανωτερότητα, όπως ο ίδιος. «Ζουν σε έναν παραληρηματικό κόσμο που έχουν φτιάξει οι ίδιοι. Και αυτός ο κόσμος λέει: Είμαι ο καλύτερος και κανείς δεν μπορεί να με αμφισβητήσει».

Νάρκισσοι πολλοί, με ναρκισσιστικοί διαταραχή αρκετοί

Παρότι ο όρος «νάρκισσος» χρησιμοποιείται εδώ και πάνω από έναν αιώνα, δεν είναι πάντα σαφές τι σημαίνει. «Όλοι αποκαλούν όλους νάρκισσους», λέει ο W. Keith Campbell, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Τζόρτζια και ειδικός στον ναρκισσισμό. Ο όρος «χρησιμοποιείται περισσότερο απ’ όσο θα έπρεπε» – αλλά όσον αφορά την επίσημη διάγνωση, πιστεύει ότι πολλοί την κρύβουν, λόγω του έντονου κοινωνικού στίγματος. Ένα άτομο με NPD τείνει να έχει «υπερβολικά διογκωμένη εικόνα του εαυτού του», «έλλειψη ενσυναίσθησης» και «στρατηγική χρήσης των άλλων για να ενισχύσει την αυτοεκτίμηση ή το κοινωνικό του status, μέσω της αναζήτησης θαυμασμού, επίδειξης υλικών αγαθών, αναζήτησης εξουσίας», λέει ο Campbell. Όσοι έχουν NPD μπορεί να είναι «εξαιρετικά ναρκισσιστικοί», σε σημείο που «δεν μπορούν να διατηρήσουν σταθερές σχέσεις, αυτό βλάπτει τη δουλειά τους» και έχουν «διαστρεβλωμένη αντίληψη της πραγματικότητας».

Αν και έως και το 75% των ατόμων που διαγιγνώσκονται με NPD είναι άνδρες, έρευνα του Πανεπιστημίου του Λονδίνου που δημοσιεύθηκε πέρυσι δείχνει ότι αυτό δεν σημαίνει πως υπάρχουν λιγότερες ναρκισσιστικές γυναίκες, αλλά ότι ο γυναικείος ναρκισσισμός εμφανίζεται συχνότερα με συγκαλυμμένη μορφή (γνωστή και ως ευάλωτος ναρκισσισμός), η οποία διαγιγνώσκεται λιγότερο συχνά. «Ο ναρκισσισμός των ανδρών τείνει να είναι πιο αποδεκτός, όπως συμβαίνει με πολλά πράγματα στην κοινωνία», λέει η Kaelah Oberdorf, 23 ετών, από την Ατλάντα, η οποία δημοσιεύει στο TikTok για τις διαγνώσεις της με NPD και οριακή διαταραχή προσωπικότητας (BPD). Δεν είναι ασυνήθιστο να συνυπάρχουν οι δύο διαταραχές.

«Δυσκολεύομαι πολύ να διαχειριστώ την κριτική και την απόρριψη», λέει η Oberdorf, «γιατί αν ακούσω ότι το πρόβλημα είμαι εγώ, είτε μπαίνω σε αμυντική στάση είτε καταρρέω εντελώς».
Παρότι έχει αυτή την αντίδραση – που συχνά αποκαλείται «ναρκισσιστικός τραυματισμός» – προσπαθεί να την ξεπεράσει και να ακούει τις συμβουλές των αγαπημένων της προσώπων, καθώς δεν θέλει να επιστρέψει στις επιβλαβείς συμπεριφορές του παρελθόντος.

«Ήμουν συναισθηματικά κακοποιητική προς τους συντρόφους μου ως έφηβη», λέει. Μέσω της διαλεκτικής συμπεριφορικής θεραπείας, έχει καταφέρει να μετριάσει τα συμπτώματα της NPD, και λέει ότι με τον τωρινό της σύντροφο «έχουμε μια δυναμική όπου του είπα: “Αν πω κάτι προβληματικό ή χειριστικό, να το επισημάνεις αμέσως”».

Η Oberdorf μεγάλωσε κυρίως υπό την φροντίδα του πατέρα της και λέει ότι της έλειπαν ταθετικά πρότυπα ως παιδί. «Μαθαίνω όλο αυτό το διάστημα τι είναι και τι δεν είναι σωστό να λέγεται σε έναν καβγά, γιατί δεν το είχα ποτέ αυτό μεγαλώνοντας», λέει. «Τίποτα δεν ήταν εκτός ορίων όταν τα μέλη της οικογένειάς μου με προσέβαλλαν όσο μεγάλωνα».

Οι νάρκισσοι μεγαλώνουν στην παιδική μας ηλικία

Οι διαταραχές προσωπικότητας συχνά συνδέονται με δυσκολίες στην παιδική ηλικία. «Υπάρχει γενετικό υπόβαθρο», λέει ο Tennyson Lee, ψυχίατρος του NHS που εργάζεται στην υπηρεσία DeanCross για διαταραχές προσωπικότητας στο Λονδίνο.

Ωστόσο, όταν κάποιος αναπτύσσει ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά, αυτό συχνά «σχετίζεται με το ιδιαίτερο πρώιμο περιβάλλον του ατόμου». Αυτά τα χαρακτηριστικά ήταν «η στρατηγική τους για να επιβιώσουν σε πολύ μικρή ηλικία», προσθέτει, όταν μπορεί να είχαν παραμεληθεί ή να τους έδειχναν αγάπη μόνο υπό όρους, εφόσον πληρούσαν συγκεκριμένες προσδοκίες. Στη συνέχεια «συνεχίζουν να χρησιμοποιούν τους ίδιους μηχανισμούς ως ενήλικες».

Όπως αρκετά άτομα με διάγνωση NPD, ο John (ψευδώνυμο) πιστεύει ότι οι γονείς του «ίσως να είναι και οι ίδιοι νάρκισσοι». Ο 38χρονος από το Λιντς λέει ότι όταν ήταν παιδί, «όλα περιστρέφονταν γύρω από εκείνους, τη δουλειά τους και την κοινωνική τους ζωή. Οπότε ήταν σαν να λένε: μην μας ενοχλείς». Όταν στρέφονταν σε εκείνον, ήταν για να του ασκήσουν «τεράστια πίεση» να πετύχει καλούς βαθμούς και επαγγελματική επιτυχία, κάτι που τον έκανε να νιώθει πως αν δεν ανταποκρινόταν στις προσδοκίες τους, δεν ήταν «αρκετά καλός».

Ως ενήλικας, καμία από τις σχέσεις του δεν λειτούργησε. «Δεν έχω νοιαστεί ποτέ πραγματικά για κανέναν», λέει. «Οπότε δεν πήρα ποτέ τις σχέσεις στα σοβαρά»,

Δεν πίστευε ότι ήταν ικανός να αγαπήσει κάποιον, μέχρι που γνώρισε την τωρινή του σύντροφο, με την οποία είναι μαζί τρία χρόνια. Εκείνη έχει διαγνωστεί με οριακή διαταραχή προσωπικότητας (BPD) και, όπως κι εκείνος, δυσκολεύεται με τη συναισθηματική ρύθμιση. «Καταλαβαίνει πραγματικά τι συμβαίνει στο μυαλό μου», λέει – στην πραγματικότητα, εκείνη ήταν που υποψιάστηκε πρώτη ότι μπορεί να έχει NPD.

Μετά από επίσκεψη στον γενικό του γιατρό, ο John παραπέμφθηκε σε κλινικό ψυχολόγο για αξιολόγηση και έλαβε τη διάγνωση. Έχει παραπεμφθεί για θεραπεία μέσω συζήτησης στο NHS (η μακροχρόνια θεραπεία είναι η μόνη που έχει αποδειχθεί αποτελεσματική για ασθενείς με NPD, λέει ο Lee), αλλά βρίσκεται σε λίστα αναμονής εδώ και ενάμιση χρόνο: «Μου είπαν ότι ίσως ξεκινήσει τον Φεβρουάριο ή τον Μάρτιο του επόμενου έτους», λέει.

Ο John έχει μιλήσει μόνο σε λίγους ανθρώπους για τη διάγνωσή του, επειδή «υπάρχει μεγάλο στίγμα ότι όλοι οι νάρκισσοι είναι κακοποιητικοί», αλλά ιδιωτικά την έχει αποδεχτεί. «Με βοηθά να κατανοήσω καλύτερα τον εαυτό μου, και αυτό είναι πάντα καλό», λέει. Όλα τα άτομα που μίλησαν στο συγκεκριμένο ρεπορτάζ του Guardian έχουν αποδεχτεί τον ναρκισσισμό τους και αναζητούν βοήθεια – γι’ αυτό και είναι πρόθυμοι να μιλήσουν – κάτι που πιθανώς δεν αντιπροσωπεύει όλα τα άτομα με τη διαταραχή. Ωστόσο, η ύπαρξη δημιουργών περιεχομένου με NPD όπως η Oberdorf και ο Lee Hammock, καθώς και η ανάπτυξη διαδικτυακών κοινοτήτων υποστήριξης, δείχνουν ότι περισσότεροι νάρκισσοι αναγνωρίζουν ανοιχτά τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν – και αυτά που ίσως προκαλούν στους άλλους.

Όταν συνειδητοποιείς τι είσαι, αλλά σε «ταμπελώνουν» και με άλλα που δεν είσαι

«Το να βλέπεις ότι δεν είσαι μόνος σε αυτό που παλεύεις, να μπορείς να μιλήσεις με άλλους που σε καταλαβαίνουν και ίσως να ακούσεις μηχανισμούς αντιμετώπισης» είναι οι λόγοι που ο χρήστης του Reddit Phteven_j (ο οποίος θέλει να παραμείνει ανώνυμος) άρχισε να συμμετέχει σε συζητήσεις για το NPD στο διαδίκτυο. Πλέον είναι συντονιστής του subreddit r/NPD. Ο 37χρονος μηχανικός λογισμικού πιστεύει ότι αυτός και οι άλλοι συντονιστές «είναι αρκετά καλοί στο να μην ενθαρρύνουν διαταραγμένη συμπεριφορά» και να διασφαλίζουν ότι «δεν είναι τόπος αναπαραγωγής αρνητικής ή διαταραγμένης συμπεριφοράς, αλλά χώρος βελτίωσης».

Παρότι παραδέχεται ότι «θα ήταν ψέμα να πω ότι δεν αναζητώ κάποιο είδος εξουσίας» μέσω του ρόλου του ως συντονιστής – κάτι που ίσως πηγάζει από συμπτώματα NPD – πιστεύει ότι το subreddit είναι κυρίως θετική δύναμη. Ωστόσο, η πληθώρα χρηστών που θέλουν να παραπονεθούν για νάρκισσους (και μερικές φορές ακόμα και για την ύπαρξη ενός subreddit που λειτουργεί ως ομάδα υποστήριξης για αυτούς) «είναι συνεχής», λέει. Στο διαδίκτυο, οι νάρκισσοι συχνά «παρουσιάζονται σχεδόν σαν υπερκακοποιοί» και οι ιστορίες που μοιράζονται είναι συνήθως από την πλευρά όσων έχουν κακοποιηθεί από κάποιον που θεωρούν νάρκισσο. «Η συμβουλή είναι συνήθως η ίδια: φύγε, πρέπει να τους αφήσεις, μην τους ξαναμιλήσεις ποτέ», λέει ο συντονιστής.

Η Oberdorf είναι επίσης επικριτική για τον τρόπο που συζητείται ο ναρκισσισμός στο διαδίκτυο. Χρήστες των social media την έχουν κατηγορήσει ότι «καυχιέται» για τις διαταραχές προσωπικότητας επειδή τις αναφέρει στο προφίλ της και τις συζητά στο περιεχόμενό της.

Το βάρος της ναρκισσιστικής διαταραχής ως σοβαρής ψυχικής ασθένειας

«Δεν καυχιέμαι για το γεγονός ότι έχω εξουθενωτική ψυχική ασθένεια», λέει. «Είμαι περήφανη που επιβίωσα με ψυχικές ασθένειες που στατιστικά θα μπορούσαν να μου έχουν κοστίσει τη ζωή».

Όπως εξηγεί, θέλει να ανοίξει περισσότερες συζητήσεις για το NPD – «το στίγμα είναι το χειρότερο πράγμα για κάθε ασθένεια». Στην εποχή των selfies και των thirst traps, μπορεί να φαίνεται ότι ο ναρκισσισμός αυξάνεται. Αλλά μόνο και μόνο επειδή υπάρχουν περισσότερες διέξοδοι για ναρκισσιστική συμπεριφορά, δεν σημαίνει ότι αυξάνεται η κλινική διαταραχή, λέει ο Lee. Αξίζει να σημειωθεί, προσθέτει ο Campbell, ότι «τα social media κάνουν τους ανθρώπους να νιώθουν χειρότερα για τον εαυτό τους» και, για τους περισσότερους, «δεν τους κάνουν να νιώθουν θετικά ή να πιστεύουν ότι είναι υπέροχοι».

Ο τρόπος με τον οποίο γίνεται η διάγνωση NPD είναι «υποβέλτιστος», σύμφωνα με τον Lee. Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας για το NPD έχει γίνει στις ΗΠΑ, όπου μελέτη της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας εκτιμά ότι η διαταραχή εμφανίζεται στο 1%–2% του πληθυσμού.

«Αν γίνει η διάγνωση, τότε βασίζεται στις οδηγίες του DSM-5, που καταγράφουν μόνο μία πτυχή του ναρκισσισμού – την πιο εμφανή, επιθετική μορφή – αλλά δεν καταγράφουν την πιο συγκαλυμμένη ή ευαίσθητη μορφή», λέει ο Lee.

Οι δύο τύποι του ναρκισσισμού και η ψυχική υγεία (μας)

Υπάρχουν δύο τύποι ναρκισσισμού που συζητούνται συχνότερα. Ο πρώτος είναι ο «μεγαλοπρεπής» ή «εμφανής» τύπος, που εκδηλώνεται με στερεοτυπικές ναρκισσιστικές συμπεριφορές όπως επιθετικότητα και αναζήτηση προσοχής. Ο δεύτερος είναι ο «ευάλωτος» ή «συγκαλυμμένος» ναρκισσισμός, ο οποίος, σύμφωνα με τον Lee, «είναι ο τύπος ατόμου που ο κλινικός μπορεί να μην εντοπίσει, επειδή συχνά φαίνεται πιο συγκρατημένο. Μπορεί επίσης να είναι κάποιο άτομο που υποτιμά σοβαρά τον εαυτό και τις ικανότητές του».

Ο μεγαλοπρεπής και ο ευάλωτος ναρκισσισμός «είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος», λέει. Και οι δύο τύποι έχουν διογκωμένη αίσθηση της σημασίας του εαυτού τους, αλλά για έναν συγκαλυμμένο νάρκισσο αυτό μπορεί να εκδηλώνεται ως υπερευαισθησία στην κριτική ή ως νοοτροπία θύματος, αντί για επιθυμία να βρεθεί στο επίκεντρο.

Ο Campbell επισημαίνει ότι υπάρχει ο κίνδυνος οι νάρκισσοι να «χρησιμοποιούν τα social media για να συντηρούν τον ναρκισσισμό τους», καθώς μπορεί να λειτουργούν ως εργαλείο «για να λαμβάνουν ευνοϊκή προσοχή ή θετικά σχόλια».

Ωστόσο, αναγνωρίζει και τη θετική πλευρά, όταν υπάρχουν πρότυπα και υποστήριξη για άτομα με NPD. Όταν μια διασημότητα, όπως ο Αμερικανός κωμικός Nick Cannon το 2024, «δηλώνει δημόσια ότι έχει NPD και ότι του προκαλεί προβλήματα, αυτό είναι ένα εξαιρετικό μήνυμα», λέει ο Campbell.

Ο Lee επίσης εκφράζει επιφυλάξεις για τη χρήση των social media ως μέσο εκπαίδευσης ή υποστήριξης για άτομα με NPD, «επειδή υπάρχει τόση παραπληροφόρηση». Πιστεύει όμως ότι λείπει «πιο δομημένη» πληροφόρηση, ιδιαίτερα στο NHS (σ.σ: το βρετανικό σύστημα υγείας).

«Η παροχή υπηρεσιών για ναρκισσιστικά άτομα είναι πολύ άνιση σε όλο το Ηνωμένο Βασίλειο» και «πολλοί κλινικοί δεν κάνουν τη διάγνωση ναρκισσισμού», λέει ο Lee, εν μέρει επειδή δεν είναι εκπαιδευμένοι να την αναγνωρίζουν, και εν μέρει λόγω της απροθυμίας να δώσουν μια διάγνωση που φέρει τόσο αρνητικό φορτίο. Τα συμπτώματα του NPD σημαίνουν επίσης ότι «αν ένας νάρκισσος καταφέρνει να λειτουργεί επιφανειακά καλά στη ζωή του, ακόμη κι αν έχει έντονο ναρκισσισμό, δεν θα αναζητήσει θεραπεία». Όταν ένα άτομο με NPD ζητά βοήθεια, αυτό συμβαίνει συχνά επειδή έχει υποστεί αρνητικές συνέπειες από τη συμπεριφορά του ή επειδή τον έχει παρακινήσει ένας σύντροφος ή μέλος της οικογένειας.

Ο Spring εύχεται οι άνθρωποι να επαναπροσδιορίσουν τον τρόπο που σκέφτονται για τους νάρκισσους.
«Ένας νάρκισσος προσπαθεί να πιστέψει ότι είναι ο καλύτερος, επειδή αυτός είναι ο μηχανισμός άμυνας για το αίσθημα ότι: “είμαι ο χειρότερος”», λέει. «Κάτι μου λείπει και χρειάζομαι να βρίσκομαι σε αυτόν τον φανταστικό κόσμο όπου είμαι ο ήρωας, γιατί ίσως στην παιδική μου ηλικία ήμουν ο “κακός” και τώρα πρέπει να το αντισταθμίσω», εξηγεί.

Το NPD είναι σαφώς μια κατάσταση που απαιτεί ψυχολογική υποστήριξη, αλλά η Oberdorf κατανοεί γιατί πολλοί νάρκισσοι δεν την αναζητούν: «Αν έχεις ένα πρόβλημα και συνεχώς σου λένε ότι τα άτομα με το δικό σου πρόβλημα είναι ανάξια, ή κακά, ή φρικτά άτομα εξαιτίας αυτού, γιατί να θέλεις να παραδεχτείς ότι έχεις αυτό το πρόβλημα;».

Και, ναι, το να πιστέψεις ότι, ούτε λίγο ούτε πολύ, συγγενεύεις με τον διάβολο ή ό,τι πιο κακό κυκλοφορεί εκεί έξω, δεν βοηθά μία εξ ορισμού δύσκολη και περίπλοκη κατάσταση...

ΠΗΓΗ: Guardian.com