Σάββας Σαββόπουλος - Οι βασικοί ψυχαναλυτικοί όροι: Φυσιολογία και Ψυχολογία

Η Φυσιολογία είναι ο κλάδος της βιολογίας που μελετά τις βιοφυσικές και βιοχημικές λειτουργίες του ανθρωπίνου οργανισμού. Η Ψυχολογία έχει ως αντικείμενο μελέτης την σκέψη και την συμπεριφορά. Η διαφορά τους είναι ότι η δεύτερη ξεκίνησε και θεωρείται ακόμη μία ερμηνευτική επιστήμη γιατί δεν βασίζεται στενά στην παρατήρηση και το πείραμα. Όμως στον σύγχρονο κόσμο μας, λόγω των συνεχώς διευρυμένων και πιο εκλεπτυσμένων ιατρικών πεδίων η απόσταση ανάμεσα στους δύο επιστημονικούς κλάδους μειώνεται τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά.

Ο Σάββας Σαββόπουλος είναι διαπρεπής ψυχίατρος και ψυχαναλυτής. Θα προσπαθήσουμε να κάνουμε ευρύτερα γνωστό το αντικείμενο της ψυχαναλυτικής μεθόδου και την πραγματική σημασία των όρων που αναπόσπαστα την ακολουθούν. Η συζήτηση χωρίζεται σε επτά ενότητες για λόγους καλύτερης κατανοήσεως του αντικειμένου που όμως δεν είναι αυτόνομες μεταξύ τους και δεν πρέπει να εννοηθούν ως τέτοιες. Το κείμενο που ακολουθεί (όπως και οι δύο προηγούμενες ενότητες που μπορείτε να διαβάσετε εδώ και εδώ), έχει τη μορφή μιας συνεχούς ροής της συνθέσεως σκέψεων, ερωτήσεων, απαντήσεων και εννοιών της συζητήσεως ανάμεσα στον δημοσιογράφο, που είναι ο εκπρόσωπος του κοινού νου, και του ψυχιάτρου - ψυχαναλυτή ως εξειδικευμένου παράγοντα της ερμηνευτικής επιστήμης που θεμελίωσε ο Φρόυντ και συνέχισαν, αναπτύσσοντας την σε διαφορετικούς δρόμους, δεκάδες άλλοι συνάδελφοί του.

Ενότητα Γ: Φυσιολογία και Ψυχολογία

Η φυσιολογία είναι η λειτουργική δυναμική που επιτρέπει στον οργανισμό την ύπαρξή του. Για παράδειγμα λέμε η φυσιολογία των νεφρών. Είναι εύκολη η παρανόηση με την έννοια του φυσιολογικού. Εμείς ενδιαφερόμαστε για τη φυσιολογία του εγκεφάλου και τον διαχωρισμό της σε φυσιολογική φυσιολογία, εάν επιτρέπεται ο όρος, και παθολογική φυσιολογία. Όταν, για παράδειγμα στην περίπτωση της άνοιας, ο οργανισμός έχει μία άλλη φυσιολογία λόγω εκφυλιστικών φαινομένων και ανεπαρκείας των συνδέσεων.

Η φυσιολογία έχει ιστορικό υπόβαθρο. Δεν είναι για όλες τις εποχές η ίδια. Η λέξη μελαγχολία, κυριολεκτικώς, σημαίνει την μαύρη χολή. Ο αρχαίος γιατρός απέδιδε την κατάθλιψη σε αναθυμιάσεις της χολής που μέσω του αίματος έφταναν στον εγκέφαλο και επηρέαζαν τη διάθεση του ανθρώπου. Φυσικά, για εμάς σήμερα αυτή η ερμηνεία είναι έωλη.

Ο Ιπποκράτης και οι επίγονοί του χειραφέτησαν την ιατρική από τη θρησκευτική αιτιολογία των νόσων (οι θεοί έστελναν την τρέλα στους θνητούς) και πρότειναν μια «επιστημονική» θεώρηση, πιο συγκεκριμένα μια χυμοπαθολογική θεωρία. Λόγω της αποδέσμευσης από το θεϊκό αίτιο της νόσου, ήταν απαραίτητη η «ανακάλυψη» μιας άλλης, βιολογικού τύπου, αιτιολογίας των νόσων. Οι Ιπποκρατικοί γιατροί θεωρούσαν ότι η υγεία του ατόμου εξαρτάται από την ύπαρξη και την αναλογία τεσσάρων χυμών του σώματος: αίμα, φλέγμα, κίτρινη και μαύρη χολή. Η μελαγχολία αντιστοιχεί στο χαρακτήρα του ανθρώπου που διαμορφώνεται όταν η μαύρη χολή είναι ο κυρίαρχος χυμός. Αργότερα οι γιατροί υποστήριξαν ότι όταν επικρατεί η μαύρη χολή παρατηρείται μια συγκεκριμένη συμπεριφορά και συναισθηματική αδυναμία.

Στις μέρες μας θεωρούμε ότι όταν τα επίπεδα ορισμένων νευροδιαβιβαστών (σεροτονίνη, νοραδρεναλίνη) είναι διαταραγμένα τότε διαταράσσεται η διάθεση και εμφανίζεται κατάθλιψη, άγχος κλπ. Το κεντρικό νευρικό σύστημα παίζει καθοριστικό ρόλο στην κατάθλιψη. Ωστόσο, νέες έρευνες υποστηρίζουν ότι οι διαταραχές του μικροβιώματος (χλωρίδας του εντέρου) και οι φλεγμονές, μπορεί να επηρεάσουν επίσης τη διάθεσή μας και να ευνοήσουν την εκδήλωση κατάθλιψης, αν και ακόμα η αιτιώδης σχέση τους δεν έχει αποδειχθεί. Δηλαδή δεν είναι αποκλειστικά ένοχος ο εγκέφαλος ή το κεντρικό νευρικό σύστημα για την «κακή διάθεση» και γενικότερα τις ψυχικές διαταραχές αλλά ολόκληρο το σώμα, με ιδιαίτερη συμμετοχή του γαστρεντερικού συστήματος. Σε αυτό το σημείο βλέπουμε κάποιες συγκλίσεις της σύγχρονης έρευνας με τις πρώτες «επιστημονικές» θεωρήσεις των γιατρών της αρχαιότητας.

Έχουμε συνείδηση της φυσιολογίας μας;

Ουδεμία. Ειδικά όταν ο άνθρωπος είναι σε υγεία, δηλαδή έχει τα διάφορα συστήματα που λειτουργούν κανονικά και δεν έχει συμπτώματα ασθένειας. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι το φυσιολογικό σώμα είναι ένα σιωπηλό σώμα, δεν θορυβεί, δεν ενοχλεί καθόλου το άτομο. Κανείς δεν καταλαβαίνει πώς το οξυγόνο από τους πνεύμονες μεταφέρεται στο αίμα κι από αυτό στους ιστούς του σώματος, στα κύτταρα. Κανείς δεν νιώθει πως το αίμα του φιλτράρεται στα νεφρά του για να αποβληθούν με τα ούρα οι άχρηστες ουσίες.

Μπορεί ο άνθρωπος να κατευθύνει τον τρόπο της ιάσεώς του από κάποια ασθένεια;

Όχι. Το σύμπτωμα μπορεί να σε προειδοποιήσει για το γεγονός ότι η συνήθης ομοιοστασία του οργανισμού είναι σε κίνδυνο. Είναι ένα σημείο –εξ ου και ο όρος ιατρική σημειολογία-, το οποίο δηλώνει ότι κάτι δεν πάει καλά και ότι ο οργανισμός προσπαθεί στην αρρώστια να βρει μια άλλη ισορροπία. Όμως δεν έχουμε καμία συνειδητή δυνατότητα να παρέμβουμε στη φυσιολογία μας, δηλαδή να αποφασίσουμε ότι θα πυροδοτηθεί μια συγκεκριμένη παθολογία. Ούτε τη διαδικασία που οδηγεί στο παθολογικό σύμπτωμα μπορεί κάποιος να εντοπίσει.

Ξέρουμε ότι μπορεί να βλάψει π.χ. το τσιγάρο, το κρύο, ο καύσωνας, αλλά αγνοούμε τι ακριβώς μπορεί να προκαλέσουν, π.χ. το τσιγάρο ενδέχεται να προκαλέσει βρογχίτιδα, καρκίνο του πνεύμονος ή της ουροδόχου κύστεως, έμφραγμα κλπ. Αλλά δεν είναι εμείς που θα αποφασίσουμε από τι θα προσβληθεί ο οργανισμός μας και πότε. Μόνον το παρελκόμενο μιας δυσλειτουργίας μπορούμε να αντιληφθούμε και μάλιστα αδυνατώντας να δώσουμε μία εύκολη ερμηνεία για την αιτία της.

Με ανάλογο τρόπο δεν μπορεί να κατευθύνει το άτομο τη διαδικασία της ίασής του. Ο οργανισμός έχει δικά του συστήματα αυτορύθμισης, τα οποία ίσως επηρεάζονται από την ψυχική κατάσταση και άλλους παράγοντες (διατροφή, ξεκούραση, κρύο, στρες). Αλλά σίγουρα όχι από την συνείδηση. Η ψυχική κατάσταση μπορεί να ευνοήσει τις διαδικασίες ιάσεως υπό την ευρύτερη έννοια, δηλαδή το άτομο να λειτουργεί ψυχικά καλά, να μην έχεις στρες.

Επομένως σε τι συνίσταται η ανθρώπινη συνείδηση όταν δεν μπορεί να διακρίνει τα προβλήματα του σώματός της;

Η συνείδηση δεν μπορεί να αντιληφθεί αυτά που συμβαίνουν στη φυσιολογία της, όπως όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Αυτά που βρίσκονται σε μία κανονικότητα και δίνουν στο άτομο ασφάλεια συνήθως εξελίσσονται χωρίς να απασχολήσουν την συνείδηση του ανθρώπου ακριβώς γιατί δεν κινδυνεύει από αυτά. Τα αισθητηριακά του όργανα δεν κατευθύνονται σε ό,τι είναι κανονικό. Τα προβλήματα του σώματος μπορεί να τα αντιληφθεί το άτομο μέσα από τα σωματικά συμπτώματα, δηλαδή τα σημεία μίας σωματικής διαταραχής. Γενικότερα όμως για τις σωματικές διαταραχές υπάρχει κάποιος τρίτος, ο γιατρός, ο οποίος έχει εκπαιδευτεί στην κατανόηση της φυσιολογίας της υγείας αλλά και την παθολογική φυσιολογία. Αλλά και αυτός μπορεί να το κάνει για τον άλλον, όχι για το ίδιο το σώμα του. Είναι φρόνιμο να μην το κάνει και σε άτομα με τα οποία συνδέεται συναισθηματικά γιατί η κρίση του ενδεχομένως θα είναι μειωμένη. Η αυτοΐαση ή αυτορρύθμιση, γίνεται, επίσης, με έναν τρόπο ασυνείδητο. Στην συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων και σε λογικές συνθήκες διαβιώσεως, μία πνευμονία γιατρεύεται χωρίς αντιβιοτικά. Ο οργανισμός είναι ρυθμισμένος να αυτοϊάται. Η ρύθμιση είναι φυλογενετική, μέσω της εξελίξεως του ανθρώπου και της προσαρμογής του στο περιβάλλον με στόχο την επιβίωση του είδους. Δαρβίνος για πάντα.

Μιλάμε για ένα πλάσμα της ασυνειδησίας.

Ναι.

Σε τι λοιπόν συνίσταται η συνείδηση; Ποιο είναι το πεδίο της στη φυσιολογία και στην ψυχολογία;

Η ψυχή δεν είναι ένα φωτοστέφανο. Βρίσκεται στον εγκέφαλο. Το συνειδητό εφαρμόζεται στο μέρος που αντιλαμβάνεσαι τον εαυτό σου. Φυσικά το μεγαλύτερο μέρος του εαυτού είναι ασυνείδητο. Στη φυσιολογία, επαναλαμβάνω, το ασυνείδητο μέρος είναι 100%. Εξάλλου τα σημαντικότερα πράγματα στη ζωή είναι ασυνείδητα. Για παράδειγμα, δεν μπορείς να δώσεις εντολή να ερωτευτείς. Έχουμε συνείδηση μόνο για τα ορατά σημεία των λειτουργιών μας. Για παράδειγμα ακούμε τον ήχο της καρδιάς μας. Ίσως να λέγαμε ότι η συνείδηση είναι το εργαλείο που μας επιτρέπει να διεισδύσουμε σε πλευρές της φυσιολογίας. Φτιάχνουμε την επιστήμη. Ανεξαρτήτως των ιστορικών ερμηνειών των φαινομένων της, μπορούμε εν γένει να πούμε ότι μπορούμε μέσω της συνειδήσεως να διακρίνουμε τα πράγματα, να τα ταξινομούμε και να εξάγουμε συμπεράσματα χρήσιμα για τη ζωή μας. Φτιάχνουμε φάρμακα για τις ασθένειές μας χωρίς να έχουμε προσωπική επίγνωση αυτών των ασθενειών.

Για τη συνείδηση στην ψυχολογία τα πράγματα είναι κάπως καλύτερα;

Τα ψυχικά φαινόμενα είναι λιγότερο υλικά. Δεν υπόκεινται σε αυστηρά δεδομένα, νόμους και συμπεράσματα. Δεν μπορείς να κάνεις ακτινογραφία στο όνειρο. Μπορείς κάνοντας μια εξέταση ούρων να βρεις κάποιες ορμόνες που σχετίζονται με τον θυμό αλλά δεν μπορείς να εντοπίσεις ούτε την προέλευση, ούτε τη θεραπεία του. Το εύρος των ερμηνειών για τα ψυχικά φαινόμενα δίνει μεγαλύτερο χώρο στην επέμβαση της συνειδήσεως. Βεβαίως, πρέπει να επισημανθεί έντονα, ότι το μοντέλο διαγνώσεων στην ψυχολογία βασίζεται στις προηγούμενες κατηγοριοποιήσεις της ιατρικής επιστήμης της φυσιολογίας του οργανισμού. Διότι οι ιατρικές παρατηρήσεις για το σώμα είναι εκατοντάδες χρόνια προγενέστερες αυτών της ψυχολογίας. Το μοντέλο του Κοχ βασιζόταν σε μια συλλογιστική διαδικασία. Μία νόσος οφείλεται σε κάποιον τοξικό παράγοντα. Ο βάκιλλος του Κοχ προκαλεί φυματίωση. Στην αυτοψία, μετά το θάνατο του ινδικού χοιριδίου στο οποίο μετέφερα τον μυκόπλασμα της φυματίωσης, θα ανακαλύψω στο νεκρό σώμα την αιτία του θανάτου. Στην εμφάνιση της υστερίας, κατά τον Φρόυντ, προϋποτίθεται μία παλαιότερη τραυματική κατάσταση που ευθύνεται για την αντίστοιχη ψυχική παθολογία. Διανύσαμε πολύ χρόνο για να γίνει αντιληπτό στην ψυχανάλυση ότι η εμφάνιση μίας παθολογίας δεν είναι ένα αίτιο περιορισμένο σε μία στιγμή, σε ένα μεμονωμένο γεγονός, αλλά είναι συνάρτηση μιας συνολικότερης ιστορίας του ατόμου που υπόκειται στο πρόβλημα.

Πάντως, ακόμα και η πιο διευρυμένη συνείδηση του ατόμου στην ψυχολογία σε σχέση με την φυσιολογία, δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια της απουσία ειδικού γιατρού.

Θέλει έναν μεταφραστή. Ο νευροφυσιολόγος επιχειρεί να εξηγήσει τα διάφορα ψυχικά φαινόμενα, κατανοώντας τη λειτουργία των ιστών, των κυττάρων, των δικτύων των κυττάρων εντός του εγκεφάλου. Για παράδειγμα η μνήμη διακρίνεται σε άδηλη και έκδηλη μνήμη και η έναρξη λειτουργίας της καθεμιάς εξαρτάται από την ωριμότητα του εγκεφάλου. Π.χ. Η άδηλη μνήμη, την οποία δεν συνειδητοποιούμε, αρχίζει να λειτουργεί ήδη από τις τελευταίες εβδομάδες της κύησης. Η έκδηλη μνήμη αρχίζει να λειτουργεί από τα δυο χρόνια και μετά, όταν ο ιππόκαμπος στον εγκέφαλο έχει αναπτυχθεί επαρκώς.

Δηλαδή, ως ανθρώπινα πλάσματα, χρειαζόμαστε μεσολαβητή για να αποκτήσουμε έστω και μία μερική συνείδηση του εαυτού μας.

Ακριβώς, με την επέμβαση του μεσολαβητή γιατρού μπορούμε να αποκτήσουμε συνείδηση των προβλημάτων φυσιολογίας και ψυχολογίας. Είμαστε σαν ένας πρωτόγονος άνθρωπος, ο οποίος άρχισε να αποκτά συνείδηση της υπάρξεως με τη φροντίδα των ασθενών. Η αλληλεγγύη που μας διακρίνει άνοιξε τον δρόμο για μία πιο διευρυμένη συνείδηση εαυτού. Ως πλάσματα, ανεξαρτήτως εάν δεν ξέρουμε πώς αποκτήσαμε την ικανότητα να σκεφτόμαστε εμάς και την ιστορία μας, έχουμε τη δυνατότητα να παρατηρούμε τον εαυτό μας, αρχικώς μέσω των άλλων.

Νομίζεις ότι κάποτε θα αποκτήσουμε τη συνείδηση της συνείδησής μας;

Όχι, δεν νομίζω ότι θα έρθει μια μέρα που ό,τι είναι ασυνείδητο θα γίνει συνειδητό μια για πάντα. Ιδιαίτερα για την ψυχοσωματική υγεία θα ευχόμουν σε κάθε άνθρωπο να έχει ένα σιωπηλό σώμα. Ούτε να το αισθάνεται, ούτε να το σκέφτεται στην καθημερινότητά του. Βέβαια είναι σημαντικό να καταφέρουμε μέσα από διαδικασίες αυτογνωσίας να γνωρίσουμε το σώμα μας, να καταφέρουμε να το χαλαρώσουμε, να είναι ευχαριστημένο και να απολαμβάνει. Το σώμα μας έχει μία διάσταση βιολογική, αυτή της φυσιολογίας αλλά και μία διάσταση ερωτική, αυτή της ικανοποίησης. Εάν δυσκολεύεται να λειτουργήσει σωστά, τόσο ο ψυχισμός όσο και το σώμα, τότε η συνείδηση πρέπει να καταφέρει να βρει τις ασυνείδητες συγκρούσεις που συμβάλλουν στο να μη λειτουργεί κανονικά. Τότε ίσως η συνείδηση καθιστώντας συνειδητά τα προβλήματα μπορεί να συμβάλει στο να διευθετήσει τα ζητήματα του το άτομο με πιο ικανοποιητικό τρόπο. Αυτή είναι η δουλειά της ψυχαναλυτικής θεραπείας.

Προϊόντος του χρόνου γίνεται συνείδηση σε όλους μας ότι η ψυχολογία, τελικώς, είναι φυσιολογία. Είναι ακριβές κάτι τέτοιο;

Θα έλεγα γενικά ότι είναι σωστό. Όλες οι ψυχικές λειτουργίες έχουν ένα υλικό υπόβαθρο που εντοπίζεται στη λειτουργία των κυττάρων (κυρίως των νευρικών κυττάρων του εγκεφάλου και των δικτύων που αυτά εγκαθιστούν) και στα φυσικοχημικά φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα σε αυτά ή μεταξύ τους. Ίσως κάποτε να μάθουμε πώς εκδηλώνονται και αντιστοιχούν τα ψυχικά φαινόμενα στις νευροφυσιολογικές λειτουργίες και στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, το οποίο επίσης παίζει το ρόλο του στις ψυχικές εκδηλώσεις, αλλά ακόμα η γνώση μας για το σώμα και τη συνείδηση είναι πολύ περιορισμένη.