Ο ανθρώπινος πυρσός: Διαβάζοντας σε ένα κόμικς της Μάρβελ την ιστορία του Tommy

Στη διάρκεια της ζωής μας, ο πατέρας μου κι εγώ αναπτύξαμε διάφορα έθιμα και τελετουργικά. Κάποια από αυτά ήταν εμφανώς λογικά (βόλτα για ψώνια στο κέντρο της Αθήνας την παραμονή της Πρωτοχρονιάς) και κάποια εμφανώς παράλογα (η ετήσια αγορά ενός φτηνού ζευγαριού μονόχρωμων καλτσών∙ ο πατέρας μου ήταν τόσο ολιγαρκής, ώστε αυτές οι κάλτσες να είναι το μόνο εγγυημένα επιτυχημένο δώρο). Ένα από αυτά τα τελετουργικά ήταν και η αγορά ή επιλογή τριών-τεσσάρων κόμικς για τις καλοκαιρινές διακοπές. Αν και τα κόμικς –ο ΤενΤεν, ο Αστερίξ, ο Λούκυ Λουκ, τα άπαντα της Βαβέλ και αργότερα ο Μπιλάλ και ο Ταρντί– είχαν πάντα κεντρική θέση στο σπίτι μας, τα κόμικς των καλοκαιρινών διακοπών ήταν λίγο διαφορετικά: πιο ποπ.

Στην προ-ίντερνετ εποχή των αργών οικογενειακών καλοκαιρινών διακοπών της δεκαετίας του 1980 και των αρχών των 90s σε κάποια προσεκτικά επιλεγμένη και συνήθως σχετικά απομονωμένη γωνιά της Ελλάδας, τα βιβλία –είτε η όμορφη σειρά σκληρόδετων μυθιστορημάτων παιδικής λογοτεχνίας των εκδόσεων Άγκυρας είτε οι περιπέτειες των ηρώων της Enid Blyton– ήταν η βασική μορφή διασκέδασης. Ωστόσο, τα τέσσερα ή πέντε Κλασσικά Εικονογραφημένα του καλοκαιριού ήταν το κερασάκι στην τούρτα∙ το highlight που, με την εικονογράφηση και την απόδραση σε παλαιότερη ιστορική περίοδο, έσπαγε τη μονοτονία. Ακόμα και πιο μετά, όταν πλέον διακοπές έκανα με φίλους στην Αίγινα ή στο εξωτερικό, κι όταν τα βιβλία που κουβαλούσα –και πάντοτε πυροδοτούσαν τον σαρκασμό των φίλων μου– ήταν πιο πιθανό να ασχολούνται με τη διπλωματική ιστορία, το συνταγματικό δίκαιο και την κρίση του κομματικού φαινομένου, το έθιμο των «ελαφρών, εικονογραφημένων αναγνώσεων» συνεχίστηκε: είτε αυτά ήταν φτηνά κόμικς, είτε ακόμη πιο φτηνά περιοδικά του κίτρινου Τύπου για πλούσιους και διάσημους.

Κάπως έτσι, λοιπόν, φτάνοντας στην κατασκήνωση ενός φεστιβάλ πριν τρεις εβδομάδες βρέθηκα να έχω στον σάκο μου τέσσερα μικρά, μεταχειρισμένα κόμικς τα οποία είχαμε βρει πριν αρκετά χρόνια στα ράφια ενός κομιξάδικου στη Δυτική Ακτή. Το ένα από αυτά, μάλιστα, δεν ήμουν καν σίγουρος αν θα το ανοίξω. Ήταν μια περιπέτεια των Fantastic Four. Δηλαδή Marvel. Ποτέ δεν ήμουν φαν των σουπερηρώων, αλλά από τότε που η Marvel φέρεται να κατέστρεψε τον κινηματογράφο απέφευγα με απέχθεια οτιδήποτε σχετικό. Κάνοντας όμως την ανάγκη φιλοτιμία, και αφού είχα εξαντλήσει τις εναλλακτικές, είπα να του δώσω μια ευκαιρία.

Το τεύχος που άνοιξα είχε αριθμό 285 με τίτλο Hero, και εκδόθηκε τον Δεκέμβριο του 1985. Από την πρώτη κιόλας σελίδα κατάλαβα ότι η υπόθεση ήταν αρκετά πιο σκοτεινή απ’ ό,τι περίμενα∙ οριακά ακατάλληλη για μικρά παιδιά [ακολουθούν σπόιλερ]:

Η Dr Janet Darling αρχίζει να γράφει το πόρισμα για τον τραγικό θάνατο ενός 13χρονου αγοριού, του Tommy, από εγκαύματα τρίτου βαθμού. Ο Tommy ήταν μανιώδης θαυμαστής του Ανθρώπινου Πυρσού (Human Torch, ενός εκ των Fantastic Four με την υπερδύναμη του να πετάει και να ελέγχει τη φωτιά τριγύρω του με τη δύναμη της θέλησης).

Στο σχολείο ο εσωστρεφής Tommy αντιμετωπίζει καθημερινό μπούλινγκ, ενώ η δασκάλα του, όταν τον πιάνει να διαβάζει ένα περιοδικό για τον Ανθρώπινο Πυρσό, του το παίρνει και το πετάει στα σκουπίδια λέγοντας του ότι πρέπει «να ζει στον πραγματικό κόσμο». Σε ένα σπίτι απ’το οποίο οι γονείς του είναι απόντες – ο πατέρας του στη δουλειά μέχρι αργά, η μητέρα του που έχει κοινωνική ζωή του αφήνει οδηγίες για το τι να φάει στον αυτόματο τηλεφωνητή του σπιτιού – ο Tommy ξεφεύγει βλέποντας τηλεοπτικά προγράμματα για τον ήρωά του, ενώ έχει μετατρέψει το δωμάτιο του σε ναό λατρείας του Ανθρώπινου Πυρσού.

Ένα μήνα αργότερα η Dr Darling επισκέπτεται τον Ανθρώπινο Πυρσό και τον παρακαλεί να έρθει μαζί της στο νοσοκομείο όπου αργοπεθαίνει από εγκαύματα ο 13χρονος Tommy, ο οποίος τον λατρεύει. Λίγο πριν πεθάνει, ο Tommy αποκαλύπτει στον Ανθρώπινο Πυρσό ότι έβαλε φωτιά στον εαυτό του για να του μοιάσει. Ο Πυρσός καταρρέει ψυχολογικά από τις ενοχές, χάνει την υπερδύναμη του και αποφασίζει να αποσυρθεί. Εκείνη τη στιγμή εμφανίζεται ο Beyonder (μια κοσμική ύπαρξη του σύμπαντος της Marvel) και τον μεταφέρει πίσω στον χρόνο, στο παιδικό δωμάτιο του Tommy. Του δείχνει τη θλιβερή, μοναχική ζωή του μικρού αγοριού – μια ζωή στην οποία η μόνη αχτίδα φωτός και έμπνευσης ήταν οι περιπέτειες του Πυρσού. Ο Beyonder λέει στον Πυρσό ότι δεν είναι υπεύθυνος για το ότι το αγόρι πέθανε, αλλά για το ότι πραγματικά έζησε. Η γιατρός κλείνει το πόρισμα της με τη ρήση του F. Scott Fitzgerald: «Δείξε μου έναν ήρωα, και θα σου γράψω μια τραγωδία».

Αυτή η φαινομενικά απλή ιστορία έχει πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης και εγείρει ερωτήματα που φτάνουν στον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Σε ένα πρώτο επίπεδο, ο δημιουργός John Byrne ξεκάθαρα υποδεικνύει την αδιαφορία και ανεπάρκεια των οικογενειακών, κοινωνικών και πολιτισμικών δομών –τους γονείς, το σχολείο– ως τους πραγματικούς υπεύθυνους για τον θάνατο του μικρού Tommy: κανείς δεν δείχνει πραγματικό ενδιαφέρον για το παιδί, και κανείς δεν τον υποστηρίζει πραγματικά. Σε αυτό το επίπεδο η εμμονική ενασχόληση του Tommy με τον Πυρσό δεν είναι κάτι θετικό, αλλά ένα υποκατάστατο∙ ο θάνατός του σε ηλικία 13 ετών δεν θα είναι ποτέ δικαιολογίσιμος ή θεμιτός∙ είναι μια τραγωδία χωρίς «ναι μεν, αλλά».

Σε ένα δεύτερο επίπεδο, ολόκληρη αυτή η ιστορία είναι μία ιδιοφυής meta-περίληψη και σχόλιο για το φαινόμενο της ίδιας της Marvel, του φανταστικού σύμπαντός της και των φαν της (δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι η ιστορία ενός τεύχους κόμικς υπερηρώων της Marvel έχει να κάνει με τον φαν ενός υπερήρωα της Marvel που η δασκάλα του παίρνει το περιοδικό). Ο Byrne σπάει τον «τέταρτο τοίχο» και ουσιαστικά λέει στον αναγνώστη: «Γι’ αυτό με διαβάζεις κι εσύ∙ επειδή δεν έχεις τίποτα καλύτερο να κάνεις», αναγκάζοντάς τον να κοιτάξει τη ζωή του με κριτική σκέψη, από πάνω.

Αυτή την ανάγνωση θα μπορούσαμε να την πάμε ακόμη παρακάτω: σε μια εποχή που εκατομμύρια παιδιά σε όλον τον κόσμο αποσύρονται από τον δημόσιο χώρο, απομακρύνονται από δύσκολες ή απαιτητικές κοινωνικές συναναστροφές, και αποφεύγουν την άμεση επαφή προτιμώντας την ασφάλεια και την απόδραση των video games, του metaverse και της Marvel, το τεύχος 285 των Fantastic Four, 40 χρόνια μετά, λειτουργεί σχεδόν ως ανατρεπτική και προφητική Αποκάλυψη: τα παιδιά αυτά θα καταστρέψουν τις ζωές τους – χάνοντας ή μη αποκτώντας ποτέ τις ζωτικές κοινωνικές, ακαδημαϊκές και σωματικές δεξιότητες – εξαιτίας ενός συστήματος και μιας γιγάντιας οικονομίας που θα τα στρέψει προς την κατανάλωση τέτοιων αφηγημάτων απόδρασης από μια κοινωνία που θέτει τις λάθος προτεραιότητες και αξίες.

Υπάρχει, όμως, ταυτόχρονα και μια εντελώς διαφορετική, βαθύτερη και πιο αισιόδοξη, τρίτη ανάγνωση∙ μια πιο αμερικανική ανάγνωση.

Σύμφωνα με αυτήν, η καλή ζωή δεν κρίνεται από τη μακροζωία ή την υποταγή στις κοινωνικές συμβάσεις, αλλά από την εύρεση νοήματος, ενός σκοπού που υπερβαίνει το άτομο, από τη θυσία στην υπηρεσία του κοινού καλού και του Άλλου. Η «πραγματική ζωή» στην οποία η δασκάλα προτρέπει τον Tommy να αφιερωθεί είναι τα τετριμμένα, τα καθημερινά, τα ασήμαντα, η έλλειψη οράματος, η παθητική αποδοχή των πραγμάτων ως έχουν. Σύμφωνα με αυτή την βαθύτερη ανάγνωση, ο Byrne υπονοεί ότι ο Tommy, παρά το ότι έζησε μόλις 13 χρόνια, παρά το ότι πέρασε τις μέρες του κλεισμένος στο εφηβικό του δωμάτιο καταναλώνοντας αφηγήματα του ήρωά του, έζησε «πραγματικά», μια αυθεντική ζωή, ακριβώς επειδή βρήκε ένα αφήγημα, έναν σκοπό και μια πηγή έμπνευσης και ελπίδας, ακόμη κι αν αυτή τον οδήγησε στον θάνατο.

Στην Αναφορά στον Γκρέκο, ο Καζαντζάκης έγραψε:

«Κι όταν ακόμα αργότερα διάβασα τον ήρωα του Θερβάντες, ένας άγιος μεγαλομάρτυς μου φάνηκε ο Δον Κιχώτης, που πέρα από την ταπεινή καθημερινή ζωή, κίνησε, μέσα στα γιουχαητά και τα γέλια, να βρει, πίσω από τα φαινόμενα, την ουσία. Ποιαν ουσία; Τότε δεν ήξερα, αργότερα κατάλαβα∙ μία η ουσία, πάντα η ίδια, και δεν βρήκε ακόμα ο άνθρωπος άλλον τρόπο να υψωθεί: η κατατρόπωση της ύλης κι η υποταγή του ατόμου σε ένα υπερατομικό σκοπό, ας είναι και χίμαιρα. Όταν η καρδιά πιστεύει κι αγαπάει, χίμαιρα δεν υπάρχει∙ υπάρχει μονάχα αντρεία, εμπιστοσύνη και γόνιμη πράξη».

Η ιστορία του Tommy μετατρέπεται από ένα «κατηγορώ» για τον σύγχρονο τρόπο ζωής, σε μια ωδή στη φαντασία και στην πρωτόγονη και πρωταρχική ορμή του ανθρώπου να μεγαλώσει, να προχωρήσει, να πετάξει, να κάνει κάτι, να γίνει κάτι.

Υπό αυτό το πρίσμα, η ιστορία του Tommy μετατρέπεται από ένα «κατηγορώ» για τον σύγχρονο τρόπο ζωής, σε μια ωδή στη φαντασία και στην πρωτόγονη και πρωταρχική ορμή του ανθρώπου να μεγαλώσει, να προχωρήσει, να πετάξει, να κάνει κάτι, να γίνει κάτι.

Έχοντας περάσει ολόκληρη την εφηβική δεκαετία μου μπροστά στην τηλεόραση και μέσα στα σινεμά, βυθιζόμενος ολοκληρωτικά στα παράλληλα σύμπαντα των αγαπημένων μου σειρών και ταινιών, αναπτύσσοντας ένα εμμονικό πάθος για κόσμους (της αμερικανικής μεγαλούπολης, της βρετανικής πολιτικής, των διεθνών σχέσεων, των ΜΜΕ, της ιστορίας, των εξερευνήσεων και περιηγήσεων) που καμία σχέση δεν είχαν με τη δική μου «πραγματική ζωή», προτιμώντας να ζω στους κόσμους εκείνους, με τους χαρακτήρες εκείνους, αντί μέσα σε ένα σχολικό περιβάλλον και μια ευρύτερη κυρίαρχη ελληνική κουλτούρα με την οποία είχαμε σχέση αμοιβαίας απόρριψης και απέχθειας, συχνά αναλογίζομαι το πόσα πράγματα έχασα ή δεν έζησα – περιπέτειες, εμπειρίες, φιλίες και ανθρώπινες σχέσεις που οι περισσότεροι άνθρωποι με λίγο διαφορετικά σώματα ή σεξουαλικότητες στερήθηκαν και ενδεχομένως επιζητούν σε μια εφ’ όρου ζωής δεύτερη εφηβεία.

Ωστόσο, η ιστορία του Tommy με έκανε να αναθεωρήσω: ίσως τελικά κέρδισα κάτι άλλο, έναν σκοπό, ένα νόημα που με ώθησε και με κράτησε για πολλά χρόνια.

Τώρα, μετά από μια δεκαπενταετία παγκόσμιας κρίσης (οικονομική κρίση, μέσα κοινωνικής δικτύωσης και κινητά, Τραμπ, Μπρέξιτ, πανδημία, Ουκρανία, παρακμή ΗΠΑ, εκστρατείες Ρωσίας και Κίνας, κλιματική κρίση, Τεχνητή Νοημοσύνη, στεγαστική κρίση, ανισότητα και ακρίβεια) όπου πλέον, όπως και για πολλά εκατομμύρια άλλων ανθρώπων στη Δύση, το κίνητρο και το πάθος αυτό κινδυνεύει να σβήσει υπό το αφόρητο βάρος των εμποδίων, των ανεπαρκών ηγετών, και των κακόβουλων δραστών, σκέφτομαι την ιστορία του 13χρονου Tommy –και του 13χρονου εαυτού μου– και τα λόγια του Beyonder και του Καζαντζάκη.

Τελικά ίσως η μόνη λύση, «η μία ουσία», να είναι το να ψάξουμε και να βρούμε κάτι, οτιδήποτε, στο οποίο μπορούμε να βυθιστούμε και να πιστέψουμε ώστε να αποκτήσουμε τον σκοπό και την καλή ζωή.

Όπως βέβαια αντιλαμβάνεστε, εγώ ήθελα απλώς να διαβάσω ένα φτηνό, ελαφρύ κόμικς.