Πέτρες μόνες περιμένουν

Σκόρπιες πέτρες, ακανόνιστες. Άλλες καλυμμένες με χώμα κι άλλες από πουρνάρια. Φαίνεται σα να σχηματίζουν μονοπάτι. Μόνο που αυτό το ίδιο μονοπάτι, στο Ποικίλο Όρος, είχε κάποτε μήκος 22 χιλιόμετρα και ήταν ο πιο σημαντικός δρόμος της αρχαίας Αθήνας.

«Μια βροχερή μέρα πέσαμε πάνω στην αρχαία Ιερά Οδό και τρελαθήκαμε. Πήραμε τα βουνά, φαγωθήκαμε εκεί στα πουρνάρια και, προς μεγάλη μας έκπληξη, ο δρόμος είναι εμφανής. Με λίγο εκπαιδευμένο μάτι, αρχίζεις και παρατηρείς: αυτή η πέτρα κάτι μου λέει».

Ο Γιώργος μαζί με μέλη της Διαρκούς Κίνησης Χαϊδαρίου και κατοίκους της περιοχής περπάτησαν πλάι από τα 4.000 άθικτα μέτρα της αρχαίας Ιεράς Οδού που «κοιμούνται» στο Ποικίλο Όρος. Η αναζήτηση δεν έγινε τυχαία, όπως εξηγεί: «Βρήκαμε σε βιβλία φωτογραφίες της αρχαίας οδού από το 1870. Διαβάσαμε τον αρχαιολόγο-αρχιτέκτονα Ιωάννη Τραυλό, ο οποίος ασχολήθηκε με την ανασκαφή του ιερού της Αφροδίτης στην Αφαία, με την Ιερά Οδό και με τη λίμνη Κουμουνδούρου τη δεκαετία του ’30. Ψάχνοντας συνειδητοποιήσαμε ότι από το ναό της Αφροδίτης ξεκινάει μια διακλάδωση της Ιεράς Οδού, μια διχάλα. Η πρώτη ακολουθεί παράλια πορεία, σχεδόν ίδια με τη σημερινή εθνική οδό Αθηνών-Κορίνθου. Η δεύτερη σκαρφαλώνει στο βουνό, διασχίζει το ύψωμα με την ονομασία Λόφος της Ηχούς και πέφτει στη λίμνη Κουμουνδούρου. Από το ιερό της Αφροδίτης μέχρι τη λίμνη Κουμουνδούρου υπάρχουν τουλάχιστον 4.000 μέτρα της οδού, ένα ορυχείο πέτρας, βάσεις ενός κτίσματος, ένας ναός και ένας ταφικός περίβολος που είναι εκεί, ορατά για έναν αρχαιολόγο αλλά και για μας. Και περιμένουν τι;». 

Το οδοιπορικό-διαμαρτυρία θα συνεχίζεται μέχρις ότου ικανοποιηθεί το αίτημα: ανασκαφή, ανάδειξη και προστασία των τμημάτων της αρχαίας Ιεράς Οδού που έχουν διασωθεί. Διότι, υπογραμμίζει ο Γιώργος, «μιλάμε για τον αρχαιότερο δρόμο της Ευρώπης. Δεν μιλάμε για κανένα μαντρί ή για κανένα γεφυράκι». 

Το ίδιο διαπίστωσε ο Ηλίας, ερασιτέχνης φωτογράφος, ο οποίος διάβασε για την εκδήλωση στο ίντερνετ και ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα: «Περάσαμε μέσα από πέντε-έξι οικοδομικά τετράγωνα, ανάμεσα από μονοκατοικίες με… αρχαιοελληνική αισθητική. Ο ορισμός του κιτς. Αναρωτήθηκα εάν οι ιδιοκτήτες γνωρίζουν ότι τα σπίτια τους είναι χτισμένα στην αρχαία Ιερά Οδό. Εκεί που τελειώνουν τα σπίτια αρχίζει η δασική περιοχή. Περάσαμε μέσα από ένα συρματόπλεγμα. Το έκοψαν προσωρινά τα μέλη της Κίνησης για την περίσταση και μετά το αποκατέστησαν. Τα πρώτα σημάδια της αρχαίας οδού άρχισαν να γίνονται ορατά. Από το δάσος βρεθήκαμε σε μια θαμνώδη περιοχή με δύσκολη ανηφόρα. Κάποιοι εγκατέλειψαν. Γύρω μας βλέπαμε καθαρά το μέγεθος της ανθρώπινης παρέμβασης: γέφυρες του ΟΣΕ, κατοικημένες περιοχές, βιομηχανικές εγκαταστάσεις, ένα τεράστιο Water Park και εκατοντάδες δεξαμενόπλοια στον κόλπο της Ελευσίνας. Η πεζοπορία στην αρχαία οδό διεκόπη απότομα. Κάποιος είχε πετάξει τα μπάζα του εκεί. Κάναμε μια παράκαμψη, ανεβήκαμε το δασικό δρόμο και φτάσαμε στην κορυφή του Λόφου της Ηχούς. Εκεί είναι εγκατεστημένη μια κεραία κινητής τηλεφωνίας. Η θέα είναι καταπληκτική και ταυτόχρονα αποκαρδιωτική, λόγω της βιομηχανικής δραστηριότητας: Θριάσιο, Ασπρόπυργος, λιμάνι Σκαραμαγκά, Ελευσίνα. Ο αρχαιολόγος που ήταν μαζί μας μάς είπε ότι από το σημείο που σταματήσαμε έως την παραλιακή είναι το πιο εμφανές κομμάτι της οδού και αυτό που διασώζεται καλύτερα. Η απότομη κλίση του βουνού και η πυκνή βλάστηση, όμως, μας εμπόδισαν να συνεχίσουμε. Επιστρέφοντας στο ιερό της Αφροδίτης, ένιωσα ένα περίεργο σφίξιμο. Μια ένταση, την οποία συνέδεσα με το πόσο καταπιεστική μου φάνηκε η ανθρώπινη παρέμβαση σε αυτό το τοπίο».

Η πύλη της Κολάσεως

Πολλά είναι τα έργα ανάπτυξης που προορίζονται για τη δυτική πύλη της Αθήνας: κατασκευή νέου σιδηροδρομικού δικτύου, κατασκευή γεφυρών, διάνοιξη οδικών αξόνων και ενδεχόμενη μετεγκατάσταση δεξαμενών πετρελαίου. Σύμφωνα με τη Διαρκή Κίνηση Χαϊδαρίου τα αναπτυξιακά έργα απειλούν την Ιερά Οδό. Πέφτουν πάνω της. Ειδικότερα, η Κίνηση υποστηρίζει ότι οι εργασίες για την κατασκευή των βάθρων για τη γέφυρα της ΕΡΓΟΣΕ έφεραν στο φως ένα τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού και ένα λαξευμένο αγωγό στο φυσικό βράχο. Και τα δύο ευρήματα σκεπάστηκαν, μετά την αποτύπωσή τους, με γεω-ύφασμα και χώμα για να συνεχιστούν οι εργασίες. Άλλη μια συνάντηση γίνεται στη γέφυρα της περιφερειακής Αιγάλεω. Εκεί η αρχαία οδός πέφτει πάνω στον αγωγό φυσικού αερίου. Κατά την άποψη του Γιώργου η ανάδειξη και προστασία της αρχαίας οδού δεν είναι μόνο θέμα πολιτισμού, αλλά μια συμβολική κίνηση για να μπει ένα «φρένο σε αυτού του είδους την ανάπτυξη. Γιατί πρέπει να πληγώνεις αυτό το βουνό, το οποίο τι είναι; Το μοναδικό πράσινο στη δυτική Αττική».

Στην Κίνηση σκέφτονται μαξιμαλιστικά. Εκτιμούν ότι η προστασία των 4.000 μέτρων θα φέρει ένα ντόμινο θετικών εξελίξεων. «Στα 1.500 μέτρα πέφτουμε στο δάσος των Ευκαλύπτων, στη λίμνη Κουμουνδούρου. Κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος από το 1974, διότι η λίμνη ήταν αφιερωμένη στην Περσεφόνη. Στην κορυφή του λόφου που χωρίζει τη λίμνη από τα ΕΛ.ΠΕ Ασπροπύργου εικάζεται, σύμφωνα με τον Ιωάννη Τραυλό, ότι υπάρχει ένα κτίσμα, όπου λειτουργούσε ο πρώτος φάρος των Αθηνών. Η αρχαιολογική αξία του χώρου πιστοποιείται και από τις σχετικές πινακίδες της αρμόδιας υπηρεσίας. Άρα θα μπορούσαμε να ζητήσουμε απορρύπανση και ανάδειξη της λίμνης Κουμουνδούρου».

Οι πάπιες δεν το βάζουν κάτω

Κάποτε οι λίμνες ήταν δύο. Στην αρχαιότητα λέγονταν λίμνες των Ρειτών. Η βόρεια, αφιερωμένη στη θεά Δήμητρα, αποξηράνθηκε τη δεκαετία του ’70. Η νότια, αφιερωμένη στην κόρη Περσεφόνη, είναι η σημερινή λίμνη Κουμουνδούρου. Μια λίμνη των άκρων. Είναι μέρες που κανείς διακρίνει την πίσσα στον πάτο της. Μελέτη του Οικολογικού Πολιτιστικού Συλλόγου Χαϊδαρίου αναφέρει ότι η πανίδα και η πλούσια χλωρίδα της λίμνης ρυπαίνονται υπόγεια και υπέργεια. Υπόγεια από τα στραγγίσματα χωματερών στη Φυλή και στα Άνω Λιόσια και υπέργεια από την εκπομπή ρύπων από τις βιομηχανίες του Θριασίου. Κι όμως είναι μέρες που η λίμνη έχει ζωή. «Πέρυσι το χειμώνα είχαμε δει 2.200 πουλιά λόγω του μεταναστευτικού κύματος. Έχουν αρχίσει να γεννούν οι φαλαρίδες, οι νερόκοτες. Πέρυσι ξεχειμώνιασαν 21 βαλτόπαπιες, που είναι είδος προς εξαφάνιση και έχει σημάνει συναγερμός από την ορνιθολογική υπηρεσία. Έχουμε καταλήξει στο αυθαίρετο συμπέρασμα ότι τα πουλιά έχουν μεταλλαχθεί. Διότι δεν βρίσκουμε τόσα νεκρά πουλιά όσα θα αναμέναμε λόγω της ρύπανσης. Έχουμε νέας τεχνολογίας φαλαρίδες, οι οποίες καίνε… πετρέλαιο» λέει ο Γιώργος και καταλήγει στο διά ταύτα: «Ο αρχαιολογικός περίπατος θα μπορούσε να φτάσει μέχρι εκεί, να διαμορφωθεί ο περιβάλλων χώρος σε χώρο ήπιας αναψυχής και ελαφράς άθλησης, να γίνει κέντρο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης».

Η ιδέα δεν είναι του Γιώργου ή της Κίνησης. Υπάρχει σε ρυθμιστικό σχέδιο της Αθήνας, μελέτη του 1992, την οποία έχει μαζί με άλλες υπηρεσίες επιβλέψει το Πολυτεχνείο και διάφοροι αρχιτέκτονες. Λεγόταν «Δυτική Πύλη της Αθήνας». Ανάμεσα σε άλλα, η εν λόγω μελέτη προέβλεπε ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων που βρίσκονται στη δυτική Αθήνα: δηλαδή ένας περίπατος από τη Μονή Δαφνίου στο ιερό της Αφροδίτης, που θα ανέβαινε πάνω στο βουνό και θα κατέληγε στη λίμνη. «Ο παρονομαστής σε ό,τι χωροταξικά έχει γίνει στο ρυθμιστικό σχέδιο της Αθήνας είναι ένας ταξικός διαχωρισμός. Εάν αυτά τα 4.000 μέτρα βρίσκονταν σε μία πιο κεντρική περιοχή των Αθηνών θα είχαν πέσει πάνω τους για να τα σώσουν. Όμως βρίσκονται στην ξεχασμένη δύση. Εξάλλου, τι μονοπάτι να φτιάξουν; Με το που σκας στην κορυφή του βουνού σε παίρνει το ντουμάνι».

Οι πέτρες όταν ήταν Ιερά Οδός
● Μήκος 22 χλμ., από τον Κεραμεικό στην Ελευσίνα. 
● Πλάτος περίπου 5 μ.
● Τον ακολουθούσε η πομπή των Ελευσίνιων  Μυστηρίων.
● Είχε αξία λατρευτική, συγκοινωνιακή, πολιτιστική και οικονομική.
● Υπεύθυνοι για επισκευές και συντήρηση: οι ιερείς του Ναού της Θεάς Δήμητρας στην Ελευσίνα.
● Περνούσε από τη σημερινή Γεωπονική Σχολή, όπου βρίσκεται η περίφημη «Ελιά του Πλάτωνα». 
● Τη δεκαετία του ’30 πέρασαν τα πρώτα φορτηγά.
● Ανασκαφές ανέδειξαν σημεία της οδού στον Κεραμεικό, στη γραμμή 3 του μετρό στην πλατεία Εσταυρωμένου στο Αιγάλεω και στο Δρομοκαΐτειο, στο Χαϊδάρι, σε έργα για διαπλάτυνση του δρόμου
● Απόσπασμα του ποιήματος «Ιερά Οδός» από τον Άγγελο Σικελιανό  «Tι ήταν για μένα αυτός ο δρόμος πάντα / σα δρόμος της Ψυχής /Φανερωμένος / μεγάλος ποταμός, κυλούσε εδώθε / αργά συρμένα από τα βόδια αμάξια / γεμάτα αθεμωνιές ή ξύλα, κι άλλα / αμάξια, γοργά που προσπερνούσαν / με τους ανθρώπους μέσα τους σαν ίσκιους».
● Η «Ιερά οδός» κυκλοφόρησε το 1971 σε μουσική του Άγγελου Σέμπου και στίχους της αείμνηστης Κωστούλας Μητροπούλου. Εκτός από τη Μοσχολιού, συμμετέχει η Μαρία Δημητριάδη και ο λιγότερο γνωστός Σπύρος Μάτσος.

Φωτό: Ηλίας Σταρής