Το μάθημα της Σεξουαλικής αγωγής παραμένει ταμπού για τα ελληνικά σχολεία.
Αν αυνανίζεται κανείς πολύ μπορεί να πεθάνει; Το πέος του αγοριού υπάρχει περίπτωση να μείνει για πάντα μικρό; Τι είναι η περίοδος; Μπορεί να μείνω έγκυος ακόμα και από την πρώτη μου φορά; Ο φίλος μου με πιέζει να το κάνουμε χωρίς προφυλακτικό, πώς να του πω όχι; Είχα κι εγώ παρόμοιες απορίες ως παιδί και έφηβος αλλά και τότε, όπως και τώρα, το μάθημα της σεξουαλικής αγωγής παραμένει ταμπού για το ελληνικό σχολείο.
Τριάντα χρόνια πριν
Στην τρίτη Γυμνασίου τσακωνόμασταν για τις ομάδες, αφήναμε το πακέτο από τα τσιγάρα να εξέχει από την κωλότσεπη και βάζαμε μπόλικο ζελέ κάθε Σάββατο βράδυ που πηγαίναμε σινεμά. Μια μέρα ένας συνομήλικος που ήταν πιο ξεβγαλμένος μας ανακοίνωσε ότι ήρθε η ώρα να γίνουμε άντρες. Ήταν μια κοπέλα στη γειτονιά, λέει, «γύρω στα 35, που της αρέσουν τα αγοράκια». Δυο τρεις ημέρες μετά είδα κάτι κοκκινίλες. Ο διπλανός μου ήταν ένα χρόνο μεγαλύτερος και πήγαμε στην τουαλέτα για να κάνει διάγνωση. Έσκυψε, γούρλωσε τα μάτια και φώναξε «σύφιλη, μαλάκα μου, έχεις σύφιλη!». Μπαίνοντας στο γραφείο των καθηγητών τα πόδια μου τρέμανε και σκεφτόμουν τι κρίμα που η ζωή μου τελειώνει στα 14. Για κάποιο λόγο αισθανόμουν περισσότερη οικειότητα με την καθηγήτρια Οικοκυρικών. «Κυρία, να σας πω ιδιαιτέρως;» «Ναι, παιδί μου, τι έγινε;» «Νομίζω ότι κόλλησα αφροδίσιο νόσημα». Πήγε να λιποθυμήσει. «Τι; Τι πήγες κι έκανες; Γρήγορα στη μάνα σου!» Η μάνα μου με πήγε σε έναν ξηγημένο γιατρό ο οποίος μας καθησύχασε και τους δύο και ύστερα από μερικές ημέρες όλα καλά.
Μη με πιάνεις εκεί
Ο Χάρης Παπαδόπουλος είναι σχολικός σύμβουλος πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Α΄ Διεύθυνση Αθήνας, σε περίπου 15 δημοτικά, και λέει ότι η σεξουαλική αγωγή θα πρέπει να διδάσκεται ήδη από το νηπιαγωγείο. Τι να πεις σε τόσο μικρό παιδί; «Μπορείς, για παράδειγμα, να τους μάθεις να αντιδρούν και να προστατεύουν τον εαυτό τους, να τους μιλήσεις για τα καλά και τα κακά μυστικά. Ότι, δηλαδή, είναι καλό να ετοιμάσουν ένα δώρο για τη μαμά τους και να το κρατήσουν μυστικό για να της κάνουν έκπληξη. Όμως το να σε αγγίζει ένας μεγάλος σε σημεία ευαίσθητα, εκεί που βρίσκεται το εσώρουχο, και να σου λέει ότι “αυτό είναι το μυστικό μας”, τότε είναι ένα κακό μυστικό και θα πρέπει να τρέξουν να το πουν». Η σεξουαλική αγωγή, σημειώνει, σίγουρα δεν περιορίζεται στην παρουσίαση και τη διδασκαλία του αναπαραγωγικού συστήματος των δύο φύλων. «Αυτή είναι ασφαλώς η βάση για να ξεκινήσει κανείς, αλλά θα πρέπει να υπάρξει συνέχεια και σε άλλα πολύ σημαντικά ζητήματα, όπως η κύηση, ο τοκετός, η σημασία της γαλουχίας, η σωστή ηλικία για την πρώτη ερωτική επαφή, η αντισύλληψη, η προστασία από τα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα, ο αυνανισμός, οι πολλές μορφές οικογενειακού πλαισίου στη σύγχρονη κοινωνία, η ομοφυλοφιλία, ο σεβασμός της διαφορετικότητας, η σεξουαλική διάσταση του εκφοβισμού στο σχολείο, η συνειδητοποίηση των κινδύνων του διαδικτύου, η (αυτο)προστασία των παιδιών από τη σεξουαλική κακοποίηση».
Στο Δημοτικό μόνο η Φυσική της έκτης τάξης μιλά για την ανατομία και την αναπαραγωγή και κάποιες φορές δεν διδάσκεται καν, ενώ ένα πρόγραμμα σεξουαλικής αγωγής μπορεί να ενταχθεί στις ώρες της λεγόμενης «ευέλικτης ζώνης». Στo Γυμνάσιο υπάρχουν σποραδικές αναφορές στα μαθήματα της Βιολογίας και της Οικιακής Οικονομίας. Η Μαρία Χιόνη, υπεύθυνη Αγωγής Υγείας στη Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Α΄ Αθήνας, λέει ότι στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση η σεξουαλική αγωγή και οι διαφυλικές σχέσεις αποτελούν αντικείμενα που ανήκουν στην ευρύτερη ενότητα των θεμάτων της Αγωγής και της Προαγωγής Υγείας. Τα προγράμματα αυτά όμως γίνονται σε εθελοντική βάση από εκπαιδευτικούς και μαθητές, εκτός ωρών διδασκαλίας. Την περασμένη χρονιά στα 189 γυμνάσια και λύκεια για τα οποία η κ. Χιόνη είναι υπεύθυνη, μόλις σε 7 από αυτά υπήρξαν προγράμματα σεξουαλικής αγωγής καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, ενώ σε άλλες περιπτώσεις έγιναν δίωρες παρεμβάσεις ευαισθητοποίησης με μαθητές/τριες και γονείς. «Ο λόγος του μικρού αριθμού είναι ότι οι εκπαιδευτικοί αισθάνονται ανεπαρκείς για να ασχοληθούν με το θέμα και οι γονείς επίσης δεν αισθάνονται άνετα να ανοίξουν τέτοιες συζητήσεις. Έτσι τα παιδιά, τα οποία θέλουν πάρα πολύ να συζητήσουν για αντίστοιχα θέματα με μεγάλους που εμπιστεύονται, να στρέφονται στους συνομηλίκους και στο ίντερνετ με αποτέλεσμα τη λάθος πληροφόρηση» λέει. Ο κ. Παπαδόπουλος επισημαίνει έναν ακόμη λόγο για τον οποίο οι εκπαιδευτικοί δεν αγγίζουν το θέμα. Φοβούνται ότι μπορεί να πέσουν στην περίπτωση ενός γονιού με διαφορετικές αντιλήψεις που μπορεί να τους κάνει αναφορά και μετά να βρουν τον μπελά τους. Η Μαργαρίτα Γερούκη, επίσης εκπαιδευτικός και σχολική σύμβουλος πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στα Χανιά, λέει ότι τυπικά η Ελλάδα συμβαδίζει με τους κανόνες της Ε.Ε., όπως είναι υποχρεωμένη, έχοντας σχετικές αναφορές στα αναλυτικά σχολικά προγράμματα αλλά και βιβλία που έχουν εκδοθεί για αυτό το σκοπό, στην ουσία ωστόσο η σεξουαλική αγωγή στη χώρα μας «βρίσκεται μόνο στα χαρτιά, για να μην υπάρξει σύγκρουση με δυνατές συντηρητικές φωνές, η μεγαλύτερη εκ των οποίων είναι η Εκκλησία».
Αν αυνανίζομαι πολύ μπορεί να κουφαθώ;
Παιδιά του δημοτικού ρωτάνε αν είναι αλήθεια η ιστορία με εκείνο τον τύπο που αυνανίστηκε 25 φορές και μετά πέθανε, αν το σπέρμα τους μπορεί να στερέψει ή να χαλάσει ή αν κινδυνεύουν να τυφλωθούν. «Το παιδί ενδιαφέρεται να μάθει. Θα ψάξει δεξιά κι αριστερά και θα πέσει είτε κατά λάθος είτε επίτηδες σε διάφορες σελίδες που δεν θα του δώσουν τις σωστές απαντήσεις. Υπάρχει μια τρομακτική παραπληροφόρηση και αυτό φαίνεται από τους δείκτες υγείας, καθώς στην Ελλάδα έχουμε μεγάλα ποσοστά εφηβικών αμβλώσεων αλλά και σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων» σημειώνει η Μ. Γερούκη.
Η Μ. Γερούκη, η οποία έχει πτυχίο, μεταπτυχιακό και διδακτορικό σε θέματα σεξουαλικής αγωγής στη Φινλανδία, λέει ότι στις χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης που το μάθημα της σεξουαλικής αγωγής γίνεται από νωρίς, οργανωμένα και συστηματικά, τα παιδιά ξεκινούν τη σεξουαλική τους ζωή πιο κοντά στην ενηλικίωση, που σημαίνει ότι είναι περισσότερο πιθανό να πάρουν πιο ώριμες αποφάσεις. Ένα μεγάλο ερωτηματικό για τα παιδιά αποτελεί η ηλικία έναρξης της σεξουαλικής ζωής. Ο κ. Παπαδόπουλος λέει ότι οι νέες και οι νέοι στις ηλικίες του Γυμνασίου και του Λυκείου «δέχονται πολύ ισχυρή πίεση από συνομηλίκους τους για να προχωρήσουν και να ολοκληρώσουν την ερωτική επαφή. Είναι η τρομερή δύναμη της παρέας (ο ίδιος ακριβώς μηχανισμός που οδηγεί και στο τσιγάρο και στο αλκοόλ) που οδηγεί τα παιδιά, για να μη θεωρηθούν “ξενέρωτοι”, “παρθενόπες”, “μαμόθρεφτα”, σε πράγματα που δεν θα ήθελαν πραγματικά να δοκιμάσουν. Και εδώ αναδεικνύεται πάλι η σημασία της σεξουαλικής αγωγής. Τα παιδιά στο σχολείο που θα ακούσουν το δάσκαλό τους να τους λέει ότι δεν θα πρέπει να βιαστούν, ότι αυτό πρέπει να το κάνει κανείς επειδή το θέλει πραγματικά και όχι για να αποδείξει στους άλλους ότι είναι “άντρας” ή ότι είναι “άνετη και ωραία και δεν φοβάται”, που θα ακούσουν ότι η πρώτη φορά είναι μια μοναδική στιγμή στη ζωή του κάθε ανθρώπου που αξίζει να τη θυμάται με αγάπη, τρυφερότητα και ευχαρίστηση και ότι για να προχωρήσει θα πρέπει να έχει συναντήσει πρώτα το κατάλληλο πρόσωπο, που η καρδιά του θα χτυπάει όπως και η δική του, τα παιδιά αυτά είναι σίγουρο ότι θα είναι σε πολύ καλύτερη θέση να αντισταθούν στις όποιες πιέσεις της παρέας, ότι θα ανησυχούν λιγότερο και ότι θα είναι πιθανότατα μεταξύ εκείνων που δεν θα βιαστούν να προχωρήσουν».
Σεβασμός στη διαφορετικότητα
Με τον Πέτρο Σαπουντζάκη, δάσκαλο σε δημοτικό και μέλος της ομάδας «Ομοφοβία και Τρανσφοβία στην Εκπαίδευση», ήπιαμε καφέ ένα μεσημέρι στου Ψυρρή και μεταφέρω όσα μου είπε χωρίς ενδιάμεσες παρεμβάσεις: «Δεν αρκεί να λέμε ότι κάνουμε σεξουαλική αγωγή. Χρειάζεται να λάβουμε υπόψη τις σύγχρονες κοινωνικές πραγματικότητες, να φτιάξουμε ένα σχολείο συμπεριληπτικό, να απαντάμε στα πραγματικά ερωτήματα των παιδιών. Το μάθημα της σεξουαλικής αγωγής έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές για ηθική διδασκαλία στιλ κατηχητικού, χωρίς να σέβεται τις ανάγκες των παιδιών και των οικογενειών τους. Μιλάμε ακόμα για τον Αδάμ και την Εύα, σαν να είναι αυτή η μόνη μορφή σχέσης ή οικογένειας. Το σχολείο θα πρέπει να ενημερώνει για αυτό που ήδη γίνεται γύρω μας: Οι άνθρωποι αγαπούν, ερωτεύονται και κάνουν σχέσεις που μπορεί να είναι ανάμεσα σε μια γυναίκα και έναν άνδρα, αλλά μπορεί να είναι και ανάμεσα σε άτομα του ίδιου φύλου. Ένα στρέιτ παιδί μπορεί από μικρό να διαβάζει για τον έρωτα, να γράφει ραβασάκια, να μιλάει με τους γονείς του στο σπίτι και με τους φίλους στο σχολείο και στη γειτονιά, ενώ ένα γκέι παιδί δεν μπορεί να κοινωνικοποιηθεί με τον ίδιο τρόπο. Μάλιστα, επειδή και το ίδιο είναι ανενημέρωτο, αισθάνεται ότι έχει κάτι άρρωστο μέσα του. Δεν μπορείς να λες σε κάποια παιδιά “μιλήστε και αισθανθείτε ελεύθερα” και σε άλλα “καθίστε στο ψυγείο και μην κάνετε τίποτα” ή να τα οδηγείς σε ψυχολόγους και ψυχιάτρους. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι τα γκέι παιδιά τις περισσότερες φορές να έχουν την πρώτη τους επαφή από το ίντερνετ και από δίκτυα που δεν εξυπηρετούν τις ανάγκες τους ούτε ταιριάζουν με την ηλικία τους. Επίσης, ένα πολύ σημαντικό θέμα είναι οι ισχυρές προκαταλήψεις και η εχθρότητα απέναντι στα παιδιά που δεν εκφράζουν ή δεν νιώθουν το φύλο τους έτσι όπως αναμένεται. Εκεί τα πράγματα μπορεί να είναι πολύ σκληρά. Τα τρανς παιδιά σε μεγάλο ποσοστό μπορεί να αναγκαστούν να εγκαταλείψουν την εκπαίδευση. Το ερώτημα για τον εκπαιδευτικό κόσμο είναι σοβαρό: Μπορούμε να διαμορφώνουμε σχολεία ασφαλή και συμπεριληπτικά για όλα τα παιδιά;»
Ο Συνήγορος του Παιδιού
Τέσσερις ερωτήσεις για τον Γιώργο Μόσχο, ο οποίος επισημαίνει ότι στην Ελλάδα κυριαρχεί η συντηρητική και φοβική αντίληψη ότι η σεξουαλική αγωγή θα διευκόλυνε και θα νομιμοποιούσε την πρώιμη σεξουαλική δραστηριότητα» των μαθητών.
Γιατί θα έπρεπε να γίνεται το μάθημα της σεξουαλικής αγωγής στην πρωτοβάθμια και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση;
Η σεξουαλική αγωγή αποτελεί μέρος της απαραίτητης αγωγής υγείας που χρειάζεται να έχουν όλα τα παιδιά, καθώς τα βοηθά να καταλάβουν ζητήματα που σχετίζονται με την ανθρώπινη φύση, την αναπαραγωγή, την ανάπτυξη του ανθρώπινου σώματος και τις φάσεις εξέλιξης από την παιδική ηλικία μέχρι την ενήλικη ζωή. Βοηθά στην πρόληψη της ατελούς ή στρεβλής ενημέρωσης που έχουν συχνά τα παιδιά από συνομηλίκους τους ή από το διαδίκτυο. Τα παιδιά βοηθούνται να νιώθουν καλά με τον εαυτό τους, το σώμα τους, τις ανάγκες και τα συναισθήματά τους. Ιδίως στην εφηβεία, μπορούν να προστατεύονται από φοβίες, προκαταλήψεις ή πρακτικές που μπορούν να τα εκθέσουν σε κινδύνους σε βάρος της σωματικής και της ψυχικής τους υγείας (μεταδοτικά νοσήματα, ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες κ.λπ.) και να αποφεύγουν σεξιστικές, ρατσιστικές ή επιθετικές συμπεριφορές.
Γιατί κατά την άποψή σας δεν γίνεται;
Τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας η σεξουαλική αγωγή περιλαμβάνεται μερικώς στην εκπαιδευτική ύλη (μέσω μαθημάτων όπως η βιολογία), ωστόσο υπάρχουν ακόμα πολλές αντιστάσεις και ταμπού που εμποδίζουν την πιο εκτεταμένη και οργανωμένη ανάπτυξή της. Κυριαρχεί μια συντηρητική και φοβική αντίληψη ότι “η σεξουαλική αγωγή θα διευκόλυνε και θα νομιμοποιούσε την πρώιμη σεξουαλική δραστηριότητα” των μαθητών. Επίσης, υπάρχουν επιφυλάξεις και προκαταλήψεις για την αναφορά σε θέματα όπως ο αυνανισμός, η ομοφυλοφιλία, η διεμφυλικότητα κ.ά., που χρειάζεται να παρουσιάζονται σύμφωνα με έγκριτους και επιστημονικά ενδεδειγμένους τρόπους.
Αγόρια και κορίτσια στην εφηβεία, με τα οποία συζητάμε, ζητούν επίμονα να υπάρξει οργανωμένη ένταξη της σεξουαλικής αγωγής στην ύλη του σχολείου και να γίνεται μέσα από ενημερώσεις και συζητήσεις. Όσοι-όσες είχαν πάρει μέρος σε συναφή προγράμματα αγωγής υγείας, μας δήλωσαν ότι ήταν πάρα πολύ χρήσιμα, όχι μόνο για τις γνώσεις που απέκτησαν αλλά κυρίως γιατί ένιωσαν ότι το σχολείο μπορεί να βρίσκεται κοντύτερα στα θέματα που πραγματικά τους/τις απασχολούν. Μέσω της ιστοσελίδας «Ρωτάω τον Συνήγορο» έχουμε λάβει σχετικά ερωτήματα, κυρίως για το αν μπορούν οι έφηβοι να απευθυνθούν σε γιατρούς και συμβούλους χωρίς να το ξέρουν οι γονείς τους. Όσο για τα παιδιά του Δημοτικού, τα θέματα αυτά όταν ανοίγουν στην τάξη, μερικές φορές προκαλούν αμηχανία και «πονηρά γέλια», αλλά οι εκπαιδευτικοί που συστηματικά και προσεκτικά συζητούν για αυτά με τους μαθητές τους, μας μιλούν για μία πολύ ποιοτική και ουσιαστική επικοινωνία αλλά και ανάσχεση των επιθετικών συμπεριφορών.
Τι νομίζετε ότι πρέπει να γίνει στη χώρα μας;
Το θέμα πρέπει να ανοίξει στο δημόσιο λόγο, για να επιτευχθεί μεγαλύτερη κοινωνική συναίνεση. Να υπάρξει έγκριση και διανομή σχετικού εκπαιδευτικού υλικού και, κυρίως, επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για το πώς θα μπορούννα ανοίγουν τα θέματα, να απαντούν σε ερωτήματα και να βοηθούν τα παιδιά να καταλάβουν τη σύνδεση της σεξουαλικότητας με την ανάπτυξη της ανθρώπινης φύσης και συμπεριφοράς. Κυρίως όμως χρειάζεται να υπάρξει επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για το πώς θα ενημερώνουν τους γονείς και θα συνεργάζονται μαζί τους, ώστε τελικά η σεξουαλική αγωγή να μην είναι ανταγωνιστική αλλά συμπληρωματική και υποστηρικτική στο ρόλο τους, ίσως τον πιο κρίσιμο όλων για την υγιή και ισορροπημένη ανάπτυξη των παιδιών.
Δες και αυτά
Κάθε χρόνο στην Ελλάδα γίνονται τουλάχιστον 80.000 εκτρώσεις, ενώ μία στις τέσσερις αφορούν σε έφηβες (1ο Πανελλήνιο Σεμινάριο Ψυχοσωματικής στη Μαιευτική Γυναικολογία, 2015).
Ένα ποσοστό 28,6% των 15χρονων, περισσότερα αγόρια από κορίτσια, αναφέρουν ότι είχαν τουλάχιστον μία ολοκληρωμένη σεξουαλική επαφή μέχρι τα 15. Από αυτούς, 1 στους 5 δεν έλαβε καμία προφύλαξη (Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής, 2010).
Τον Δεκέμβριο του 2014 το ΔΣ της ΕΛΜΕ Ικαρίας - Φούρνων κατήγγειλε ότι σχολική σύμβουλος διέκοψε πρόγραμμα σεξουαλικής αγωγής σε τάξη της πρώτης λυκείου.
Πεποίθηση παιδιού σε μεγάλη τάξη του Δημοτικού: «Το AIDS δημιουργήθηκε από τους Αμερικάνους που ήθελαν να εκδικηθούν τους Εβραίους που απαγορεύεται να φορούν προφυλακτικό». Η Μ. Γερούκη λέει πως το παιδί αυτό άκουσε πέντε σαχλαμάρες από το περιβάλλον του και πως αν το σχολείο δεν ανοίξει συζήτηση και δεν λύσει απορίες η παραπληροφόρηση θα διαιωνίζει τη σύγχυση – αυτή και άλλες.
Προτεινόμενα βιβλία για τις μικρές τάξεις του Δημοτικού: «Πώς ήρθα στον κόσμο», Peter Mayle, Arthur Robind, εκδ. Λιβάνη, «Ήμουν κι εγώ μέσα στην κοιλιά σου, μαμά;», Ντάγκμαρ Γκάισλερ, εκδ. Ψυχογιός, «Έχω ένα μυστικό!», Jennifer Moore-Mallinos, Marta Fabrega, εκδ. Σαββάλα. Για τις μεγαλύτερες τάξεις: «Κάποιος με ενοχλεί», Βιρτζινί Ντιμόν, Μαντλέν Μπρινλέ, εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες, «Βοήθεια! Μπαίνω στην εφηβεία - Οδηγός για αγόρια και κορίτσια», Nuria Roca, Marta Fabrega, εκδ. Σαβάλλα, «Τρίχες εδώ, εκεί και παραπέρα», Τζάκι Μπέιλι, εκδ. Μεταίχμιο, «Κάτι αλλάζει… ένας διαφορετικός οδηγός γύρω από τη σεξουαλικότητα», Έλεν Μπρυλλέρ, εκδ. Πατάκη. Επίσης, μπορείτε να διαβάσετε ελεύθερα το βιβλίο «Η σεξουαλική αγωγή στο σχολείο» (εκδ. Μαραθιά) της Μαργαρίτας Γερούκη στην ιστοσελίδα της: margaritagerouki.com
Έχουμε φάει τόσες φάπες, τόση ανασφάλεια και πίεση πανταχόθεν, που αναζητάμε πια λίγη χαρά, λίγη χριστουγεννιάτικη τρέλα, λίγο τζέρτζελο, απ’ όπου κι αν προέρχεται
Θέλοντας να τεστάρω τις δυνατότητες και τα όρια του εργαλείου, άρχισα να ζητάω συμβουλές θεωρώντας μάλλον απίθανο (και ηθικά απωθητικό) το να το χρησιμοποιήσω. Μέσα σε μισή ώρα είχα αγοράσει μηνιαία συνδρομή.
12°
