Οδύσσεια και Εβραίοι;

Ένας από τους σκοπούς της λογοτεχνίας -και της τέχνης γενικότερα- είναι να μπορέσει το ευρύτερο κοινό της να νιώσει μια σύνδεση ή ταύτιση με το έργο τέχνης. Να μπορέσει ο αποδέκτης του έργου, μέσα από τις εμπειρίες που του έδωσε η ζωή, να κάνει έναν διάλογο μαζί του, να εμπνευστεί από αυτό. Η έμπνευση και ο διάλογος φέρουν προφανώς τη σφραγίδα του υποκειμενικού στοιχείου αλλά αυτός δεν είναι και ο στόχος; Η τέχνη δεν παράγει απόλυτες αλήθειες που μιλούν σε κάθε άνθρωπο με τον ίδιο τρόπο. Επικοινωνεί με τους προσωπικούς καημούς του καθενός.

Ο ένας βλέπει στη Γκερνίκα του Πικάσο την αναπαράσταση του βομβαρδισμού της ομώνυμης περιοχής. Ένας κάτοικος άλλης βομβαρδισμένης πόλης, θα δει στον ίδιο πίνακα έναν συμβολισμό για τη δική του. Ένας τρίτος θεατής που μαστίζεται από κάποια ασθένεια, μπορεί να δει το βομβαρδισμένο τοπίο που επικρατεί στην ψυχοσύνθεσή του. Ένας αριστερός μπορεί να παραλληλίσει την καταστροφή με την ήττα της Σοβιετικής Ένωσης ενώ ένας δεξιός με το χάος της Βενεζουέλας λόγω της αριστερής της πολιτικής. Ο καθένας βλέπει ένα έργο τέχνης με βάση τις έγνοιες, την ιδεολογία και τις πεποιθήσεις του. Ακόμη κι αν δεχτούμε ότι δεν είναι κάθε ερμηνεία ιστορικά ή και καλλιτεχνικά σωστή, μπορεί να αποφασίσει κάποιος το ποιες εμπνεύσεις θα επιτρέπονται και ποιες όχι; Τι θα σήμαινε κάτι τέτοιο για την τέχνη ως τέχνη; Και τι θα σήμαινε για τη φιλοσοφία (την τέχνη της σκέψης) ως φιλοσοφία;

Ως ένα τέτοιο πολύπλευρο καλλιτεχνικό έργο, η ομηρική Οδύσσεια έχει εμπνεύσει εκατομμύρια ανθρώπους, με τον καθένα να βλέπει στον νόστο του ήρωά της τον εαυτό του και τις δικές του αγωνίες και στους εχθρούς του Οδυσσέα, τους δικούς του εχθρούς. Για τον Όμηρο, ο κύριος ήρωας, είναι Έλλην με εχθρούς τους Τρώες και ένα σωρό άλλους λαούς που συναντάει στα ταξίδια του. Είναι σίγουρο ότι οι εχθρικοί προς τον Οδυσσέα λαοί (όσοι εξ αυτών ήταν ιστορικοί), δεν θα συμφωνούσαν με την παρουσίασή τους ως «κακούς». Αλλά αυτό δεν παίζει ρόλο, διότι ο συγγραφέας της Οδύσσειας αφηγείται την ιστορία με βάση τη δική του σκοπιά.

Αρκετούς αιώνες αργότερα, ο Βιργίλιος, στην προσπάθειά του να θέσει λογοτεχνικά τα θεμέλια του ρωμαϊκού γένους δεν διστάζει να αντιστρέψει την Οδύσσεια παρουσιάζοντας ως βασικό ήρωα έναν Τρώα, τον Αινεία, ο οποίος σαν άλλος Οδυσσέας ταξιδεύει σε διάφορες περιοχές. Mόνο που ο στόχος του ταξιδιού του δεν είναι πλέον η επιστροφή στην έτσι κι αλλιώς κατεστραμμένη πατρίδα του (Τροία) αλλά η εύρεση νέας πατρίδας. Η Αινειάδα τελειώνει με τον Αινεία να καταφτάνει στην Ιταλία και να βρίσκει εκεί τη νέα αυτή πατρίδα την οποία κατακτά μέσω βίας και πολέμου με τους λαούς που κατοικούσαν τότε εκεί, τους Λατίνους τους Ρούτουλους κ.λπ.

Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο James Joyce, στον «Οδυσσέα» του, προσπαθεί να απεικονίσει αυτόν τον νόστο σαν μια καθημερινή διαδικασία και αγώνα. Ο Leopold Bloom δεν ταξιδεύει σε άλλες χώρες. Όλη η Οδύσσειά του διαδραματίζεται στο Δουβλίνο και διαρκεί μια μέρα. Οι «εχθρικοί λαοί» του είναι οι διάφοροι συμπολίτες του Δουβλινέζοι με τις κοινωνικές προκαταλήψεις και τα εμπόδια που του θέτουν, ηθελημένα ή άθελά τους.

Ενδιαφέρον έχει και η περίπτωση της «Οδύσειας» του Καζαντζάκη, ενός Κρητικού καλλιτέχνη, όπου εκεί βρίσκουμε τον Οδυσσέα να φεύγει ξανά από την Ιθάκη μετά την επιστροφή του επειδή νιώθει ότι δεν τον χωράει ο τόπος. Στα μέρη απ' τα οποία πέρασε περιλαμβάνεται, όχι τυχαία, και η ίδια η Κρήτη, η οποία περιγράφεται με αρκετά αρνητικό τρόπο από τον Καζαντζάκη, σαν να μην θυμίζει σε τίποτε την παλιά αίγλη του πολιτισμού της. Ο Οδυσσέας συνωμοτεί και εκθρονίζει τον βασιλιά της Κρήτης, Ιδομενέα και έπειτα αποπλέει για την Αίγυπτο. Η περιγραφή της Αιγύπτου στην Οδύσεια έχει ενδιαφέρον, διότι πέρα από την επιρροή του συγγραφέα από το ομηρικό έπος, διακρίνεται και μια ταυτόχρονη φανερή επιρροή από τη Βίβλο και την ιερή ιστορία των Εβραίων. Ο Φαραώ της Αιγύπτου παρουσιάζεται σαν ένας χαμηλών τόνων άπειρος μονάρχης, ο οποίος έχει οδηγήσει τη χώρα του σε παρακμή. Αυτό εξαναγκάζει διάφορους λαούς που βρίσκονταν υπό τον ζυγό του, να επαναστατήσουν εναντίον του με αρχηγό την Εβραία Ράλα, με την οποία συνεργάζεται ο Οδυσσέας για να βοηθήσει στην επανάστασή της. Οι δυο τους μάλιστα, ο Οδυσσέας και η Ράλα, φυλακίζονται μαζί από τον Φαραώ αλλά έπειτα αφήνονται ελεύθεροι, για να επαναστατήσουν ξανά αργότερα, με κόστος τη δολοφονία της Ράλα και την επαναφυλάκιση του Οδυσσέα.

Η εβραϊκή επιρροή στην Οδύσσεια του Καζαντζάκη φαίνεται και από το ότι η Ράλα γνωρίζουμε πως ήταν πραγματικό πρόσωπο. Πρόκειται για την Εβραία ποιήτρια Rahel Lipstein-Minc, την οποία ο Καζαντζάκης συνάντησε στο Βερολίνο το φθινόπωρο του 1922 και οι δυο τους διατήρησαν έκτοτε αλληλογραφία. Η Rahel υπέγραφε αρκετά από τα γράμματά της ως Rala. Η περίπτωση της Ράλα είναι πολύ ενδιαφέρουσα, διότι μέσα στο έργο ενός καλλιτέχνη από την Κρήτη, εμπνευσμένο από την Οδύσσεια του Ομήρου, συναντάμε ως συνεργάτη του Οδυσσέα ένα άτομο εβραϊκής καταγωγής. Αν, λοιπόν, η Κρήτη έχει δείξει ήδη (τουλάχιστον) μια φορά στην ιστορία της, ότι η Οδύσσεια μπορεί να συνδυαστεί ή να συμπεριλάβει το εβραϊκό στοιχείο, δεν μπορεί παρά να εγείρει απόγνωση (και αποτροπιασμό) η απόφαση του πανεπιστημίου Κρήτης να εξαιρέσει/αφαιρέσει από εκδήλωση (και μάλιστα φιλοσοφική, αφιερωμένη στο πρόσωπο του Σωκράτη) ένα άτομο εβραϊκής καταγωγής (τον Gabriel Danzig), επειδή εμπνεύστηκε από την Οδύσσεια προσαρμόζοντάς την στην επικαιρότητα του Ισραηλινού κράτους, και μάλιστα σε πλαίσια που δεν σχετίζονταν καν με τη συγκεκριμένη εκδήλωση.

Το ότι μπορεί κάποιοι Παλαιστίνιοι ή φιλο-Παλαιστίνιοι να θίγονται όταν ακούν έναν άνθρωπο να παραλληλίζει τον νόστο του Οδυσσέα στην Ιθάκη με τον νόστο των Εβραίων στην Παλαιστίνη (με όποιους όρους κι αν γίνεται αυτός ο παραλληλισμός), δεν θα έπρεπε να μας λέει τίποτα, διότι όλοι όσοι προσάρμοσαν την Οδύσσεια στις δικές τους έγνοιες, παρουσίασαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ως ομηρικό εχθρό τους εχθρούς τους. Δεν εμποδίζει κανείς άλλωστε και έναν Παλαιστίνιο να εμπνευστεί εξίσου από το ίδιο έργο παρουσιάζοντας τους Εβραίους ως εχθρούς. Μπορεί κάποιος να ορίσει το ποια έμπνευση είναι επιτρεπτή και ποια όχι; Ο ίδιος ο Βιργίλιος έβαλε στη θέση του Έλληνα Οδυσσέα έναν Τρώα, ο οποίος, με τρόπο που θυμίζει κάπως την πρόσφατη ιστορία της Παλαιστίνης, εγκαθίσταται τελικά στη νέα γη της Ιταλίας, έπειτα από πόλεμο με αυτούς που κατοικούσαν τότε εκεί. Ακόμη και να διαφωνεί κανείς με τους παραλληλισμούς, λόγω συμπάθειας ή αντιπάθειας, είναι εμφανές από τις περιπτώσεις του Βιργιλίου και του Καζαντζάκη ότι ο Gabriel Danzig δεν έκανε κάτι καινούργιο ούτε πρωτόγνωρο. Η σύνδεση του Οδυσσέα-Αινεία με εγκατάστασή του σε νέα γη δια πολέμου με τους κατοίκους της και η σύνδεση του Οδυσσέα-Καζαντζάκη με το εβραϊκό στοιχείο και με τη συνεργασία μαζί του, προηγήθηκε κατά πολύ χρονικά.

Επομένως, ο πραγματικός λόγος για τον οποίο το πανεπιστήμιο Κρήτης πέταξε εκτός εκδήλωσης ένα άτομο Ισραηλινής καταγωγής, πρέπει να αναζητηθεί αλλού. Στην πιο αισιόδοξη εκδοχή έχουμε ένα πανεπιστήμιο που θεωρείται από τα καλύτερα της Ελλάδας, το οποίο εδράζεται στην Κρήτη αγνοώντας την Οδύσσεια του Καζαντζάκη ή την Αινειάδα του Βιργίλιου. Στη χειρότερη περίπτωση έχουμε ένα πανεπιστήμιο που θεωρεί ότι στην παγκόσμια ιστορία επιτρέπεται στον καθένα να εμπνευστεί από την Οδύσσεια, εκτός κι αν είναι Εβραίος ή Ισραηλινός πολίτης. Η ΕφΣυν, πιο ειλικρινής στα κίνητρά της, δημοσίευσε πριν λίγες μέρες άρθρο με τίτλο «Ήταν ο Σωκράτης και ο Οδυσσέας σιωνιστές;» στο οποίο διείδε μια προσπάθεια «ισραηλινών κύκλων» να δικαιολογήσουν τη σφαγή στη Γάζα αξιοποιώντας την αρχαιοελληνική κληρονομιά. Ο συγγραφέας του άρθρου δικαιολογείται να μην γνωρίζει ούτε την Αινειάδα ούτε την Οδύσσεια του Καζαντζάκη και τον ενεργό ρόλο των Εβραίων σε αυτή. Η άγνοια του Πανεπιστημίου Κρήτης όμως και ιδίως φιλοσόφων και φιλολόγων, δεν δικαιολογείται.