Λένε πως όταν ο ξακουστός Πορτογάλος θαλασσοπόρος Μπαρτουλουμέου Ντίας, το 1488, επικεφαλής της πρώτης ευρωπαϊκής αποστολής, αντίκρισε το διαβόητο Ακρωτήρι στη Νότια Αφρική, δεν δίστασε να το βαφτίσει με το όνομα που του υπαγόρευαν τα μάτια του: Κάμπο ντας Τορμέντας. Το Ακρωτήρι των Τρικυμιών. Μια ονομασία που θα επιβεβαίωναν χωρίς δισταγμό αναρίθμητοι θαλασσοδαρμένοι στο μέλλον. Ο βασιλιάς του όμως, ο Ιωάννης Β΄, χρειαζόταν ένα λιγότερο αποθαρρυντικό βαπτιστικό γι’ αυτόν τον αναπόφευκτο κόμβο στον μοναδικό –μέχρι τότε– θαλάσσιο δρόμο προς τις Ινδίες. Κάτι που να μη σε αποτρέπει αλλά, τουναντίον, να σε παροτρύνει να συνεχίσεις. Κάτι που να σου δίνει την αίσθηση ότι έφαγες σχεδόν όλο το βόδι και οσονούπω φτάνεις στον προορισμό σου. Κάτι σαν το Κάμπο ντα Μπόα Εσπεράντζα. Το Ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας.
Αυτός είναι πιθανόν ο πιο διάσημος ευφημισμός της Ιστορίας – ωστόσο όχι ο πρώτος και αναμφίβολα ούτε ο τελευταίος. Από τότε που έχουμε γραπτές πηγές συναπαντάμε ηγέτες που, όπως οι βυζαντινοί καλόγεροι, δεν διστάζουν να βαφτίζουν το κρέας ψάρι προκειμένου να συνεχίσουν να απολαμβάνουν το κρέας. Εάν η πραγματικότητα δεν συμβαδίζει με τις απόψεις σου τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα. Εάν το βλέμμα της Μεγάλης Αικατερίνης, λόγου χάριν, ενοχλείται από τα άθλια χωριά της Ρωσίας, ο στρατηγός Ποτέμκιν θα τα καλύψει, καθ’ όλη τη διαδρομή της, με προσόψεις κουκλίστικων σπιτιών, όμοια με σκηνικά θεάτρου. Τα χωριά Ποτέμκιν είναι η αλήθεια της αυτοκράτειρας. Αυτά θέλει να δει. Αυτά βλέπει. Αυτά θα δασκαλέψει και τους υπηκόους της να βλέπουν. Η αλήθεια είναι ατελής. Μόνο το ψέμα είναι τέλειο.
Εάν το καλοσκεφτείτε, δεν υπάρχει πιο αποτελεσματική κινητήρια δύναμη για τα έθνη από τα ζωτικά ψεύδη. Πάρτε εμάς, για παράδειγμα. Παραμονές του 1821. Πες ότι εκπροσωπείς τη Φιλική Εταιρεία. Πώς θα μας ξεσηκώσεις; Θα μας πεις ότι είστε μια δράκα μικρο-εμπόρων, με ορμητήριο την Οδησσό, όχι ιδιαίτερα γνωστών στην ομογένεια, ούτε ιδιαίτερα πετυχημένων; Θα μας πεις ότι η Ιερά Συμμαχία θα μας κάνει μια μπουκιά και τα στρατεύματα των Τούρκων, απασχολημένα προσωρινά στην ΄Ηπειρο για την καταστολή της ανταρσίας του Αλή Πασά, θα επιστρέψουν στην Πελοπόννησο αστραπιαία και θα καταπνίξουν την εξέγερσή μας; Θα μας πεις ότι ο ίδιος ο κόντε Καποδίστριας, ο υπουργός του Τσάρου, θεωρεί εγκληματική ανοησία, πρόωρη και καταδικασμένη, κάθε επαναστατική μας πρωτοβουλία; ΄Οχι, τίποτε από όλα τα παραπάνω δεν θα μας πεις. Δεν θα μας πεις καν ότι ο Τσάρος μπορεί και να ανεχτεί τον ξεσηκωμό μας. Θα μας πεις ότι ηγείται ο Τσάρος αυτοπροσώπως.
Όσο παίζει επί ίσοις όροις η φενάκη με την αλήθεια –φήμη η πρώτη, φήμη και η δεύτερη–, το παιχνίδι είναι υπό έλεγχον. Τα πράγματα δυσκολεύουν δραματικά, ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, με αποκορύφωση στον 20ό, όταν αδιαμφισβήτητα τεκμήρια –οι δαγκεροτυπίες, οι φωτογραφίες, ο κινηματογράφος, η τηλεόραση– δίνουν απανωτά χτυπήματα στους ευφημισμούς. Εάν δεν μπορείς πλέον να διαψεύσεις τα μάτια σου, μπορείς ακόμη να μπλοκάρεις τη στενωπό ανάμεσα σε όσα βλέπεις και σε όσα ερμηνεύεις. Πώς θα εξηγήσεις, φερ’ ειπείν, στους πολίτες σου μια συμμαχία με τον Διάβολο – όπως το σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ που υπογράφουν το 1939 η σταλινική Σοβιετική ΄Ενωση με τη χιτλερική Γερμανία; Εάν δώσουμε βάση στη μαρτυρία του δικού μας Ασημάκη Πανσέληνου, στο Τότε που Ζούσαμε, οι κομμουνιστές της εποχής δυσκολεύονται να καταπιούν αμάσητο πως θα πρέπει εφεξής να σφιχταγκαλιάζουν τους φασίστες. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Τζορτζ Όργουελ, στο θρυλικό πια «1984», θα δώσει τον τελικό ορισμό για τους ευφημισμούς της εξουσίας. Newspeak. Η Νέα Γλώσσα. Η τέχνη του να λες κάτι και να εννοείς το αντίθετο.
Μη φανταστείτε ότι μονοπωλούν το Newspeak τα αυταρχικά καθεστώτα. Διεκδικούν το μερίδιό τους και τα φιλελεύθερα. Η ηγερία τους, η Μάργκαρετ Θάτσερ, σε μια μοναδική επίδειξη αλαζονείας, θα βαφτίσει ΤΙΝΑ τη δική της οικονομική συνταγή. ΤΙΝΑ. There Is No Alternative. Δεν Υπάρχει Εναλλακτική. Από εδώ κι εμπρός, όποιος αντιτίθεται στην οικονομική συνταγή της Μάγκι αντιτίθεται στον πραγματικό κόσμο, ξιφουλκεί με νεφέλες και κυνηγάει ανεμόμυλους. Την ίδια δεκαετία, στον μεσογειακό και ιδεολογικό αντίποδα, ο Ανδρέας Παπανδρέου καταθέτει το δικό του οβολό στον κουμπαρά με τους ευφημισμούς. Αποκέντρωση εξουσιών. ΄Εθεσε εαυτόν εκτός κόμματος. Οι αυξήσεις θα καταβληθούν ετεροχρονισμένα. ΄Ορεξη να υπάρχει, γλωσσοπλαστική ευρηματικότητα κι ένα λεξικό πρόχειρο.
Η νέα μας κυβέρνηση δείχνει να ακολουθεί την πεπατημένη. Η λαϊκή εντολή είναι νωπή. Εξαιρετικά νωπή για να τη ρίξεις στον κάλαθο. Ακόμη χειρότερα; Για να την εφαρμόσεις. Τι σου απομένει; Παλιά μου τέχνη κόσκινο. Να βαφτίσεις Aκρωτήρι της Καλής Ελπίδας το Ακρωτήρι των Τρικυμιών. Νέο Ελληνικό Πρόγραμμα το Μνημόνιο. Κανένα πρόβλημα. Κανένα; Περίπου. Διότι αν αύριο χρειαστεί να συμπεριλάβεις δυσβάστακτα αντιλαϊκά μέτρα στο Νέο Ελληνικό Πρόγραμμα δεν θα μπορείς πια να τα φορτώσεις στο ξενόδουλο Μνημόνιο. Θα τα φορτωθείς εσύ, στις ελληνοπρεπέστατές σου ωμοπλάτες. Βλέπεις, τελικά. Αυτό το αναθεματισμένο Ακρωτήρι. ΄Οπως και να το βαφτίσεις. Κακό σπυρί θα παραμείνει.
17°
