Τι «σώζεται» από τη Συνθήκη της Λοζάνης σήμερα;

Τι είναι η Συνθήκη της Λοζάνης (παλαιότερα: Λωζάννης);

Είναι συνθήκη ειρήνης, η οποία υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου 1923. Έκλεισε τον κύκλο των συνθηκών που συνάφθηκαν ανάμεσα στους νικητές και κάθε ηττημένο κράτος χωριστά, μετά το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου (Α΄ΠΠ). Αντικατέστησε τη Συνθήκη Ειρήνης των Σεβρών (10 Αυγούστου 1920), η οποία δεν επικυρώθηκε ποτέ. Πρέπει να διακρίνεται από τη διμερή ελληνοτουρκική Σύμβαση Ανταλλαγής Πληθυσμών, που επίσης υπογράφηκε στη Λοζάνη (30 Ιανουαρίου 1923), καθώς και άλλες συμβάσεις που υπογράφηκαν την ίδια μέρα με τη Συνθήκη και προσαρτήθηκαν αυτή, όπως η Σύμβαση για το καθεστώς των Στενών των Δαρδανελίων.

Ποια είναι τα συμβαλλόμενα μέρη;

Η Συνθήκη της Λοζάνης φέρει τις υπογραφές των εκπροσώπων της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Ιαπωνίας, της Ελλάδας, της Ρουμανίας και του Κράτους Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, αφενός, και της Τουρκίας, αφετέρου. Επρόκειτο για τους νικητές του Α΄ΠΠ και την Τουρκία ως διάδοχο κράτος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Ελλάδα είχε το «προνόμιο» να συγκαταλέγεται μεταξύ των νικητών του Α΄ΠΠ και, ταυτόχρονα, να προσέρχεται ως ηττημένη στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-22.

Συνθήκη της Λοζάνης: Ισχύουν ακόμα οι υπογραφές του 1923;

Ισχύουν. Ακόμα και στην περίπτωση που κάποιο από τα κράτη που υπέγραψαν τη Συνθήκη έχει πάψει να υφίσταται (εδώ, το Κράτος Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, που αργότερα μετονομάστηκε σε Γιουγκοσλαβία), αυτό δεν επηρεάζει την ισχύ της Συνθήκης έναντι των υπολοίπων. Επιπλέον, η Συνθήκη της Λοζάνης δεν περιέχει ρήτρα λήξης της ισχύος της.

Μπορεί μια συνθήκη, όπως της Λοζάνης, να ισχύει εν μέρει;

Ναι. Τα περισσότερα από τα 143 άρθρα, καθώς και τις διακηρύξεις και τα πρωτόκολλα που περιλαμβάνει η Συνθήκη έχουν περιπέσει σε αχρηστία, κυρίως διότι εξάντλησαν τον σκοπό τους (π.χ. οι διατάξεις για το οθωμανικό δημόσιο χρέος, την κατάργηση των διομολογήσεων, τη ρύθμιση περιουσιακών εκκρεμοτήτων ή την τύχη των αιχμαλώτων πολέμου). Ορισμένες έχουν καταργηθεί από μεταγενέστερες διεθνείς συμφωνίες. Μεταξύ αυτών είναι το άρθρο 15, βάσει του οποίου τα Δωδεκάνησα παραχωρήθηκαν στην Ιταλία, ή το άρθρο 20, με το οποίο η Τουρκία αναγνώριζε την προσάρτηση της Κύπρου από τη Βρετανία, αλλά και η προσαρτημένη Σύμβαση για το καθεστώς των Στενών, η οποία έχει αντικατασταθεί από την ισχύουσα Σύμβαση του Μοντρέ (1936).

Τι πράγματι απομένει από τη Συνθήκη Ειρήνης της Λοζάνης;

Διατάξεις, οι οποίες είναι και «ελληνικού ενδιαφέροντος»: 

• Εδαφικές, που προσδιορίζουν τα σύνορα της Τουρκίας με τέσσερις χώρες: Βουλγαρία, Ελλάδα, Συρία (εν μέρει άλλαξαν προς όφελος της Τουρκίας το 1939, με την απόσπαση της επαρχίας Αλεξανδρέττας) και Ιράκ. Ειδικότερο ενδιαφέρον για την Ελλάδα παρουσιάζει το άρθρο 12, που οριστικά τής επιδίκασε τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (όχι τη Θάσο ή την Κρήτη, των οποίων η τύχη είχε κριθεί το 1913, όχι τα Δωδεκάνησα, που θα παραχωρούνταν με τη Συνθήκη Ειρήνης του Παρισιού, το 1947) ή τα άρθρα 6 και 16, που προβλέπουν ποια νησιά και νησίδες παρέμειναν στην τουρκική κυριαρχία.
• Περιορισμοί στην άσκηση κυριαρχικών δικαιωμάτων, όπως η μερική αποστρατιωτικοποίηση των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, που δόθηκαν στην Ελλάδα.
• Ειδικό καθεστώς αυτοδιοίκησης, όπως το προβλεπόμενο για τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο που επιστράφηκαν στην Τουρκία.
• Προστασία μειονοτικών δικαιωμάτων, σύμφωνα με τα άρθρα 37 έως 44, τα οποία αφορούν τις «μη μουσουλμανικές μειονότητες» στην Τουρκία, και, κατά την αναλογία του άρθρου 45, «τη μουσουλμανική μειονότητα» στο ελληνικό έδαφος. Σημειωτέον ότι η Συνθήκη της Λοζάνης (Μέρος XVI) διατήρησε σε ισχύ το Πρωτόκολλο των Σεβρών, βάσει του οποίου η Ελλάδα «των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών» αναλάμβανε να προστατεύει τις μειονότητές της εν γένει.
• Σεβασμός και συντήρηση στρατιωτικών νεκροταφείων (δεκατρία ολόκληρα Άρθρα).

Τηρείται η Συνθήκη της Λοζάνης σήμερα;

Από τις παραπάνω διατάξεις, ορισμένες παραβιάστηκαν από την Τουρκία, όπως το ειδικό καθεστώς Ίμβρου και Τενέδου και η προστασία των μειονοτήτων, ενώ η Ελλάδα παρέκαμψε τις δεσμεύσεις αποστρατιωτικοποίησης των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, επικαλούμενη είτε τη Σύμβαση του Μοντρέ (για Σαμοθράκη και Λήμνο) είτε το δικαίωμά της στην άμυνα του εθνικού της χώρου απέναντι σε απειλητικές ενέργειες της Τουρκίας. Ελλάδα και Τουρκία αναφέρονται η κάθε μία σε παραβιάσεις της άλλης, αλλά, με εξαίρεση παλαιότερες «κορώνες» του Προέδρου Ερντογάν, καμία πλευρά δεν θέτει θέμα αναθεώρησης της Συνθήκης.

Δηλαδή, η Συνθήκη μπορεί να αναθεωρηθεί;

Ναι, αν το συμφωνήσουν όλα τα συμβαλλόμενα μέρη.

Τι συμβαίνει σε περίπτωση που η Συνθήκη παραβιάζεται;

Τα συμβαλλόμενα μέρη υποχρεούνται να τηρούν τις ισχύουσες διατάξεις της, δεν υπάρχει όμως μηχανισμός επιβολής κυρώσεων στους παραβάτες. Οι συμβαλλόμενοι που θίγονται διαθέτουν ως μέσο αντίδρασης τον τερματισμό ή την αναστολή της Συνθήκης, εν όλω ή εν μέρει. Τέτοιο ζήτημα δεν έχει τεθεί μέχρι σήμερα.

Συμπέρασμα: Η Συνθήκη της Λοζάνης παραμένει σε ισχύ στο μέτρο που δεν έχει ξεπεραστεί από τις ιστορικές εξελίξεις. Ανθεκτικότερες έχουν αποδειχτεί οι διατάξεις της για τα σύνορα κρατών, που κατοχυρώνονται και από μεταγενέστερες συνθήκες, όπως η Τελική Πράξη του Ελσίνκι (1975). Θα εξακολουθήσει δε να ισχύει εφόσον τα συμβαλλόμενα μέρη κρίνουν ότι αυτό είναι προς το συμφέρον τους. Τα μέρη αυτά σήμερα είναι κυρίως η Ελλάδα και η Τουρκία.