Περιστατικά ωμής βίας στα σχολεία, bullying: Όλοι ξέρουν αλλά κανείς δεν μιλάει

Το σλόγκαν είναι το ίδιο: «Μη φοβάσαι. Μίλα». Με τον ίδιο τρόπο που τα μεμονωμένα περιστατικά γυναικοκτονιών μας ανάγκασαν να φέρουμε στο δημόσιο διάλογο το πρόβλημα της βίας κατά των γυναικών, έτσι ίσως ήρθε η ώρα να ασχοληθούμε με ένα άλλο τεράστιο πρόβλημα που έχει να κάνει με τη σχολική βία. Κι αν στην πρώτη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με ιστορίες πίσω από τοίχους και κλειστές πόρτες, στη δεύτερη μιλάμε για κακοποιητικές συμπεριφορές που συμβαίνουν μπροστά στα μάτια ενός μικρόκοσμου που είναι το σχολείο: όλοι ξέρουν πολύ καλά τι συμβαίνει, αλλά κανείς δεν μιλάει.

Το ερώτημα είναι, αν όλοι ξέρουν, γιατί χρειάζεται η αυτοκτονία ενός 14χρονου στα Πατήσια σαν κραυγή απόγνωσης για κάτι που ζουν καθημερινά τόσα παιδιά; Η τραγική κατάληξη της ιστορίας του Μάκη, που οι συμμαθητές του σχημάτισαν το όνομά του στο προαύλιο του σχολείου τους με τις τσάντες τους, ήρθε να μας θυμίσει μια άγρια πραγματικότητα: ότι σε πολλά σχολεία στις «δύσκολες» γειτονιές της Αθήνας, αλλά όχι μόνο εκεί, σχηματίζονται παρέες παιδιών που δρουν σαν συμμορίες, που εκφοβίζουν, απειλούν, εκβιάζουν, βιαιοπραγούν, που συμμετέχουν σε επιθέσεις εναντίον συνομήλικων τους, σε κλοπές ή και διακίνηση ναρκωτικών εντός και εκτός σχολείου.

Προσέξτε, σε πολλές περιπτώσεις δεν μιλάμε απλώς για bullying και σχολικό εκφοβισμό, αλλά για ωμή, καθαρή βία. Όταν απειλούν με μαχαιρώματα και λιθοβολούν με νεράτζια, όταν βγάζουν λεπίδες και σουγιάδες, τότε έχουμε εγκληματικές ενέργειες. Όπως μαθαίνουμε, ο 14χρονος που απαγχονίστηκε στο δωμάτιό του δεχόταν βία από συγκεκριμένα άτομα του σχολείου, βιώνοντας στη σχολική ζωή έναν καθημερινό εφιάλτη.

Λένε οι συμμαθητές του:
«Ένα χρόνο οι καθηγητές δεν κάνουν τίποτα, έχουν εντοπιστεί και άλλα προβλήματα στο σχολείο μας. Θέλω να έρθει η αστυνομία στο σχολείο να κάνουμε κάτι, δεν γίνεται κάθε φορά να γίνεται αυτό στα παιδιά. Είναι κάποιες παρέες που έχουν ενωθεί και τη βλέπουν πιο "μαγκιά" από τους άλλους. Την Παρασκευή του πέταγαν νεράντζια  και οι καθηγητές δεν κάνανε τίποτα. Την ίδια μέρα του είχε πει ένα παιδί “έλα να βγούμε σέντρα, θα σε μαχαιρώνω αν δεν βγούμε σέντρα”»…

«Πριν τρεις μήνες με είχε ρωτήσει: “Άμα αυτοκτονήσω ή αν πάθω κάτι ποτέ, τι θα κάνεις;" Και του είχα πει: "Μη σκέφτεσαι χαζομάρες”»

«Είχε τα προβλήματα του. Τον απασχολούσε που είχαν χωρίσει οι γονείς του, του έκαναν bullying, τον κορόιδευαν, τον χτυπούσαν, τον έβριζαν».
«Όταν είχε θετική ενέργεια μου τα έλεγε. Τον πείραζαν, τον κορόιδευαν, τον έβριζαν και ότι δεν περνούσε καλά στο σχολείο… Το είχε πει στους γονείς του και τη γιαγιά του. Νομίζω είχαν πάει να πιάσουν τον διευθυντή. Το κυνηγούσαν μέχρι να πάει σπίτι του με πορτοκάλια, νεράτζια…»

Μαθητές αλλά και γονείς υποστηρίζουν ότι οι καθηγητές και ο διευθυντής του σχολείου ήξεραν.

«Το σχολείο είναι αδιάφορο, ο διευθυντής είναι αδιάφορος όλα τα χρόνια. Δεν ήταν μόνο αυτή η χρονιά που έχουμε bullying, κάθε χρόνο έχουμε bullying. Ξέρανε και για το Μάκη. Τον βρίζανε. Κάθε μέρα τον βρίζανε, τον γελούσανε, τον χτυπούσανε, κάθε μέρα… κάθε μέρα χωρίς λόγο. Ανελέητο bullying. Δεν θέλω να συμβεί άλλο τέτοιο. Είμαι μάνα. Ειλικρινά σας μιλάω είμαστε διαλυμένοι. Από την άλλη φοβάμαι…».

«Ήξεραν αλλά δεν έκαναν τίποτα. Έρχονται με μαχαίρια και απειλούν τα παιδιά ότι θα τα σκοτώσουν. Έχουμε μιλήσει στον διευθυντή για το bullying και είχε πει να το αφήσουμε πάνω του».

Τέσσερις μέρες μετά την αυτοκτονία του Μάκη (17/5), το Άλσος Βεΐκου μετατράπηκε σε πεδίο μάχης από συμπλοκή ανάμεσα σε ομάδες παιδιών από διαφορετικά σχολεία, όπου συμμετείχαν και παιδιά από το συγκεκριμένο σχολείο στα Σεπόλια. Κάποιοι από τους μαθητές που ενεπλάκησαν είχαν μαχαίρια και λεπίδες. Αυτό ακριβώς, δηλαδή, που περιγράφει η λέξη «συμμορίες».

Περιστατικά βίας σε σχολεία: Ξέρουν, αλλά δεν θέλουν να μπλέξουν

Δεν δικαιολογείται να πέφτουμε από τα σύννεφα. Αν κάποιος από το περιβάλλον του δεν βγει να το προστατεύσει, από το σπίτι ή το σχολείο, κάποιο παιδί, κάποια στιγμή, θα θελήσει να δώσει τέλος στη ζωή του.

Τον Ιούλιο του 2018 ένας 15χρονος στην Αργυρούπολη, άριστος μαθητής που μόλις είχε τελειώσει την Α’ Λυκείου, αφού επέστρεψε από πάρτι, ξημερώματα Κυριακής, βρέθηκε απαγχονισμένος στο μπαλκόνι του σπιτιού του. «Αγαπάω τη μητέρα μου, τον πατέρα μου και τον αδερφό μου», έγραψε στο σημείωμα που άφησε κατονομάζοντας τους έξι συμμαθητές του. «Αυτοί με κατέστρεψαν, καταστρέψτε τους». Στο δωμάτιό του βρέθηκαν κι άλλα σημειώματα που περιέγραφε το bullying που δεχόταν στο σχολείο. Την υπόθεση ερεύνησε το Ανηλίκων της Ασφάλειας Αττικής ενώ σχηματίστηκε δικογραφία για 6 άτομα.

Άλλη τρανταχτή ιστορία, αρχές του 2022, όταν ένας 17χρονος δέχτηκε επίθεση από 17 άτομα στην αυλή του σχολείου τους, στο 1ο ΓΕΛ Βύρωνα, με τον ομαδικό ξυλοδαρμό να σταματά επειδή επενέβησαν οι καθηγητές. Ο 17χρονος, που μεταφέρθηκε με ασθενοφόρο στο νοσοκομείο σε κακή κατάσταση, στοχοποιήθηκε επειδή τόλμησε να υπερασπιστεί τη μικρότερη αδελφή του, η οποία έπεφτε συχνά θύμα bullying από μαθητές Γυμνασίου, με αποτέλεσμα να του στήσουν καρτέρι και να τον χτυπούν για ενάμισι λεπτό 17 άτομα, ενώ η αδελφή του δέχτηκε και η ίδια χτυπήματα όταν μπήκε στη μέση για να μην τον σκοτώσουν. Οι περισσότεροι από αυτούς που βιαιοπράγησαν ήταν παιδιά της Γ’ γυμνασίου.
Θέλετε να έχετε μια εικόνα πώς μπορεί να είναι το ξύλο από εφήβους σε έφηβο; Εδώ, επί τω έργω, οι τρεις ανήλικοι που κατηγορήθηκαν για συμμετοχή σε συμμορία που έκαναν ένοπλες ληστείες σε συνομίληκους τους, στον Άγιο Παντελεήμονα, τα Σεπόλια και τον Κολωνό, τον Νοέμβριο του 2021. Κι ένας τέταρτος 15χρονος  που κατηγορήθηκε πως μαχαίρωσε έναν 16χρονο στο Α’ ΕΠΑΛ τον Οκτώβριο του ίδιου έτους.

Οι ιστορίες είναι πάρα πολλές. Άλλο παράδειγμα: «Πήγαιναν στα παιδιά και τους έλεγαν αύριο θα φέρεις 20 ευρώ και μην τυχόν και μιλήσεις. Και τα παιδιά ζητούσαν λεφτά από τους γονείς και αν δεν τα έφεραν τα έδερναν». Την καταγγελία έκανε σε ιστοσελίδα μητέρα μαθητή στο 2ο Γυμνάσιο Γέρακα. Άλλη περίπτωση, από άλλη πηγή: «Πάρε μου τυρόπιτα. Πάρε μου κόκα κόλα» λένε οι νταήδες του σχολείο στο διάλειμμα, συνήθως σε παιδιά μικρότερων τάξεων.

Στα ΕΠΑΛ η κατάσταση είναι πολύ πιο άγρια από ό,τι στα γενικά Λύκεια. Αυτό που πρέπει να κρατήσουμε είναι ότι το σχολείο πάντα ξέρει. Τα περισσότερα περιστατικά διαδραματίζονται εντός του, αυτοί που τα δημιουργούν εκεί συναντιούνται, είναι ο ζωτικός τους χώρος – ένας χώρος προστατευμένος όπου η αστυνομία δεν πρόκειται να επέμβει αν δεν τη φωνάξει ο διευθυντής και κανείς δεν θα επιβάλλει ποινές. Οι «συμμορίες» επιλέγουν να ασκούν τη βία κυρίως στον χώρο του σχολείου γιατί επικρατεί καθεστώς ατιμωρησίας. Στην πλατεία, στη γειτονιά, στον δρόμο, υπάρχει πάντα ο κίνδυνος επέμβασης των αρχών.

Παράδειγμα συμμορίας ανήλικων έξω από το σχολείο: 13/7/21, απόγευμα καθημερινής, ομάδα ανηλίκων επιτέθηκαν με μαχαίρι κατά εφήβου, τον οποίο τραυμάτισαν στα πλευρά. Η Αστυνομία προχώρησε σε εννέα προσαγωγές συνολικά, εκ των οποίων έξι αγόρια και τα κορίτσια.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της Αστυνομίας, το 2021 οι ανήλικοι δράστες που απασχόλησαν τις αρχές για σωματικές βλάβες αυξήθηκαν κατά 27%, σε σύγκριση με τον προηγούμενο χρόνο. Κατά 52% αυξήθηκαν μέσα σε ένα μόλις χρόνο οι δράστες βίαιων επιθέσεων κάτω των 14 ετών. Από τα συνολικά 327 θύματα, τα 190 ήταν ηλικίας 15 έως 18 ετών, καθώς οι περισσότερες σωματικές βλάβες σε βάρος ανήλικων σημειώνονται σε χώρους Επαγγελματικών Λυκείων. Και μιλάμε μόνο για τα περιστατικά που καταλήγουν στην Αστυνομία. Τις περισσότερες φορές το bullying ξεκινάει στο Δημοτικό, κορυφώνεται στο Γυμνάσιο και εκτονώνεται μέχρι τη Β’ Λυκείου. 

Όπως μας εξηγεί εκπαιδευτικός με εμπειρία από σχολεία σε υποβαθμισμένες περιοχές της Αθήνας όπως στο Μενίδι, στο Καματερό, στα Σεπόλια, στους Αγίους Αναργύρους (και όχι μόνο εκεί) οι συνθήκες πολλές φορές είναι άγριες και τα παιδιά ανεξέλεγκτα. Τα πιο αδύναμα παιδιά στοχοποιούνται από παρέες-«συμμορίες» που σχηματίζονται στο πλαίσιο της γειτονιάς και εκδηλώνουν συμπεριφορές οπαδικής βίας. Το πρόβλημα είναι ότι κανείς δεν βγαίνει να μιλήσει για όλα αυτά. Οι καθηγητές πάντα ξέρουν, αφού μιλάμε για περιστατικά που συμβαίνουν στα διαλείμματα, κι αν δεν ασχολούνται είναι γιατί δεν θέλουν να μπλέξουν – είτε γιατί είναι δύσκολο να βρουν το δίκιο τους είτε γιατί φοβούνται. «Μια πλάκα κάναμε» είναι η υπερασπιστική γραμμή των μαθητών που εκδηλώνουν αυτές τις συμπεριφορές, ενώ οι καθηγητές δεν είναι σίγουρο ότι θα έχουν τους γονείς με το μέρος τους στη λογική «παιδιά είναι…» Παράλληλα δεν υπάρχουν διοικητικές ποινές που θα έχουν συνέπειες στη σχολική ζωή των μαθητών, το πολύ πολύ οι «δράστες» να πάρουν μια διήμερη αποβολή, παιδιά που ούτως ή άλλως έχουν πάρα πολλές απουσίες χωρίς ιδιαίτερο κίνδυνο να μείνουν στην ίδια τάξη.

Μία λύση για τα παραβατικά παιδιά είναι η αλλαγή σχολείου, ώστε να σπάνε οι «συμμορίες», αλλά και αυτό ακόμα είναι πάρα πολύ δύσκολο με βάση τον νόμο, αφού είναι πρακτικά αδύνατο να αλλάξει σχολείο ένα παιδί που δεν θέλει. Βέβαια πάντα είναι πιο εύκολο να μην κάνεις κάτι από το να κάνεις, πόσο μάλλον αν συνυπολογίσουμε τον φόβο, καθώς οι καθηγητές μπορεί να δέχονται μέχρι και απειλές. Και αν τα χέρια τους τις περισσότερες φορές είναι δεμένα, η διαχείριση περιστατικών κακοποίησης ή bullying είναι τελικά ευθύνη του διευθυντή του σχολείου. Όταν το κακό γίνει, εκεί θα αποδοθούν οι ευθύνες, εάν αποδειχθεί ότι γνώριζε και δεν έκανε κάτι.

Και λοιπόν; –ο αντίλογος–, τι μπορεί να γίνει; Η απάντηση: Εάν υπάρχει βούληση, το σχολείο μπορεί και πρέπει να προλαβαίνει αυτά τα περιστατικά εν τη γενέσει τους. Ο διευθυντής, στο βαθμό που είναι ο πρώτος που ενημερώνεται, σε συνεργασία με τους καθηγητές μπορούν να κάνουν διευθετήσεις, ακόμα και με το υπάρχον νομικό πλαίσιο, ώστε να απομακρύνουν κάποιους μαθητές έστω άτυπα, να τους «πείσουν» να αλλάξουν σχολείο εφόσον έχουν αποδείξεις για κακοποιητική συμπεριφορά έναντι συμμαθητών τους, ώστε να αποδυναμώνουν τις συμμορίες. 

Η βία στο σχολικό περιβάλλον είναι ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα, που είτε όσοι εμπλέκονται σιωπούν –μαθητές, γονείς, καθηγητές και διευθυντής–, είτε όσοι αντιδρούν δεν βρίσκουν λύση.

 
Ο φόβος, η ατιμωρησία, οι ελλείψεις των θεσμών

Όταν ζεις σε μια κατάσταση που ξέρεις ότι δεν αλλάζει, όταν νιώθεις ότι δεν ξέρεις πού να προστρέξεις, συμβιβάζεσαι. Μαθαίνεις να ζεις με το πρόβλημα. Από την άλλη, να είσαι μικρό παιδί και να φοβάσαι να πας στο σχολείο; Να είσαι μάνα και πατέρας και να τρέμεις από ανησυχία για το παιδί σου; Ψάχνοντας στο ίντερνετ πέφτω σε μαρτυρίες από μητέρες σε ρεπορτάζ στην τηλεόραση με κρυμμένο το πρόσωπο να περιγράφουν τον τρόμο κάθε φορά που το παιδί τους πηγαίνει στο σχολείο. «Κάθε φορά που βγαίνει από το σπίτι πηγαίνω από πίσω και παρακολουθώ μην του συμβεί κάτι». Ή του πατέρα που τηλεφωνεί σε μεσημεριανή εκπομπή δείχνοντας φωτογραφίες από το χτυπημένο πρόσωπο του παιδιού του, περιγράφοντας το bullying που δεχόταν από «συμμορίες» στο δημοτικό και που συνεχίστηκε στο Γυμνάσιο, καταγγέλλοντας ότι είχε μιλήσει πολλές φορές στη διευθύντρια και εκείνη αδιαφόρησε.

Η βία στο σχολικό περιβάλλον είναι ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα, που είτε όσοι εμπλέκονται σιωπούν –παιδιά, γονείς, καθηγητές και διευθυντές σχολείων– είτε όσοι αντιδρούν δεν βρίσκουν λύση. Όσο γράφω αυτές τις γραμμές ακούω στο βραδινό δελτίο ειδήσεων για ένα ακόμα περιστατικό από το σχολείο του Μάκη στα Σεπόλια. Στην κάμερα, με πλάτη γυρισμένη, η γιαγιά ενός συμμαθητή του καταγγέλλει ότι ένα μεσημέρι ο εγγονός της γύρισε αιμόφυρτος στο σπίτι: «Τον χτύπησαν με σιδερογροθιά, και τον απείλησαν ότι αν μιλήσεις θα σκοτώσουμε τη μάνα σου, τον αδερφό σου και εσένα. Ερχόταν το παιδί στο σπίτι και έκλαιγε, αρνιόταν  να πάει στο σχολείο. Πήγα στον διευθυντή και το συζητήσαμε, μου είπε αφήστε το πάνω μου, θα τακτοποιηθούν όλα, όμως στη Δευτέρα τάξη άρχισαν να γίνονται χειρότερα τα πράγματα, τον πλησίαζαν στην τάξη και τον χτυπάγανε».

Tο πρωί της Παρασκευής, σε εκπομπή στον ΑΝΤ1, έρχεται στη δημοσιότητα ένα ακόμα βίντεο από το ίδιο σχολείο που δείχνει τον άγριο ξυλοδαρμό μαθήτριας. Σύμφωνα με τη μητέρα της, πάντα με την πλάτη γυρισμένη, το κορίτσι δεχόταν σχεδόν καθημερινά περιστατικά απειλές και διάφορα είδη βίας. «Από την αρχή του 2021 άρχισαν να ενοχλούν την κόρη μου και τον Οκτώβριο συνεχίστηκαν οι επιθέσεις. Της επιτίθενται αγόρια και κορίτσια από το σχολείο, όχι από την τάξη της, επειδή νόμιζαν ότι έδωσε η κόρη μου τα ονόματα των παιδιών που έκαναν κατάληψη. Κάλεσα τον Διευθυντή, τον ενημέρωσα και του ζήτησα να καλέσει τους γονείς ορισμένων παιδιών για να βοηθήσει και μου απάντησε πως δεν μπορεί να με βοηθήσει. Τον ρώτησα αν μπορώ να κινηθώ νομικά και μου είπε φυσικά». Ο δικηγόρος της μητέρας υπογραμμίζει πως είναι ενήμερη η Εισαγγελία, αναφέροντας πως «από τον Οκτώβριο έχουμε στείλει εξώδικα στο σχολείο και στο Υπουργείο Παιδείας. Γίνεται δεύτερος ξυλοδαρμός εντός του σχολείου. Στις 5 Νοεμβρίου κάναμε μήνυση, ζητώντας προστασία από τον Εισαγγελέα και ακόμη δεν έχει γίνει τίποτα και συνεχίζονται οι επιθέσεις στο κορίτσι και τώρα φθάσαμε σε αυτό το τραγικό περιστατικό με τον 14χρονο».

Στην υπόθεση της αυτοκτονίας του Μάκη, το Υπουργείο Παιδείας διέταξε πειθαρχική έρευνα για να διερευνηθούν οι καταγγελίες. «Αν διαπιστωθεί η πραγματική αμέλεια ή ευθύνη στο χώρο του σχολείου θα αποδοθούν αυστηρότατες ευθύνες γιατί μιλάμε για άδικο χαμό παιδιού» δήλωσε ο γενικός γραμματέας του υπουργείου Παιδείας Αλέξανδρος Κόπτσης που επισκέφθηκε τον χώρο του σχολείου. Η Νίκη Κεραμέως κάνει λόγο για ένα πολύ δύσκολο, διαχρονικό πρόβλημα, που για να αντιμετωπιστεί χρειάζεται τη ενεργή συμμετοχή όλων.

Επί των ημερών της, έγιναν κάποια πράγματα όπως ο θεσμός του «δασκάλου/καθηγητή εμπιστοσύνης», στον οποίο τα παιδιά μπορούν να προστρέξουν για να εκμυστηρευτούν κάτι που απασχολεί τα ίδια ή κάποιον φίλο τους. Επίσης στα σχολεία υπάρχει πλέον ο θεσμός του ψυχολόγου, που είναι σημαντικός. Ωστόσο, αν και τα παιδιά που υφίστανται λεκτική ή σωματική βία θεωρητικά έχουν κάποιον να μιλήσουν, αυτό τις περισσότερες φορές δεν συμβαίνει επειδή φοβούνται, ενώ, δεδομένης και της ντροπής, σταδιακά κλείνονται όλο και περισσότερο στον εαυτό τους. Το πρόβλημα εδώ έγκειται και στο ότι οι ψυχολόγοι είναι αναπληρωτές, που σημαίνει ότι εκεί που γνωρίζονται με τα παιδιά που έχουν ανάγκη τη βοήθειά τους φεύγουν και έρχονται κάποιοι άλλοι στη θέση τους.

Στο συγκεκριμένο σχολείο δεν γνωρίζουμε αν υπήρχε ψυχολόγος ή καθηγητής εμπιστοσύνης. Γνωρίζουμε όμως ότι δεν υπήρχε καν Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων. Εντύπωση προξενεί και το γεγονός ότι μόνο ένας από τους καθηγητές πήγε στην κηδεία του μαθητή του σχολείου.

Θα περιμένουμε να δούμε την εξέλιξη της υπόθεσης. Όμως η αυτοκτονία του 14χρονου Μάκη είναι η κορυφή του παγόβουνου. Το σίγουρο είναι ότι έχουμε να κάνουμε με ένα εκτεταμένο πρόβλημα πολλαπλών ελλειμμάτων για το οποίο δεν φαίνεται να υπάρχει προς το παρόν λύση. Διαλυμένα σχολεία, χωρίς προστασία από τους θεσμούς οικογένειες, βία στους δρόμους, στις γειτονιές, στα σχολεία, που γίνεται βία στα πανεπιστήμια και αργότερα μπορεί να παίρνει κι άλλες μορφές. Βία και τραμπουκισμός που γεννούν φόβο, που οδηγεί στην ατιμωρησία, πράξεις χωρίς συνέπειες που γίνονται ανεξέλεγκτες. Σχολεία που αγκαλιάζουν τη βία και τον τραμπουκισμό. Γονείς και μαθητές που δεν έχουν σε ποιον να απευθυνθούν για να προστατευθούν. Για πόσο; Μέχρι την επόμενη αυτοκτονία ή τον επόμενο ομαδικό ξυλοδαρμό που θα καταγγελθεί;