Δεινόσαυροι, θεωρία παιγνίων και κλιματική αλλαγή

Στα τέλη του 21ου αιώνα, οι απόγονοί μας θα μνημονεύουν τη δεκαετία του 2020 ως εκείνη στην οποία ένα εμβόλιο οδήγησε στον σταδιακό μετριασμό των οικονομικών και κοινωνικών συνεπειών μιας πανδημίας με τεράστιο ανθρώπινο κόστος. Ωστόσο, είναι πολύ πιθανό να θυμούνται ότι στην ίδια δεκαετία, περίπου, η ανθρωπότητα έχασε την ευκαιρία να περιορίσει την κλιματική καταστροφή και να επικρατήσει στη «μάχη του αιώνα».

Τόσο η Covid-19 όσο και η οικολογική καταστροφή που οφείλεται στην κλιματική αλλαγή, δεν είναι κακοτυχίες που προέκυψαν από ένα εξωτερικό γεγονός. Αποτελούν το τίμημα των αποφάσεων που παίρνουμε εμείς οι άνθρωποι. Με μια διαφορά: Για την κλιματική αλλαγή δεν θα υπάρξει εμβόλιο.

Επί δεκαετίες, ακόμα και οι περισσότεροι επιστήμονες θεωρούσαν ότι η κλιματική αλλαγή είναι κάτι έξω από εμάς, κάτι πολύ μακρινό. Τώρα ξέρουμε ότι έκαναν λάθος. Η πρώτη Διάσκεψη για το Κλίμα έλαβε μέρος στο Βερολίνο το 1995. Ύστερα από είκοσι πέντε συναντήσεις, το πρόβλημα κάθε άλλο παρά έχει αντιμετωπιστεί.

Παρότι είναι πλέον αναπόδραστη πραγματικότητα το γεγονός ότι το κλίμα αλλάζει πλέον μέσα σε δεκαετίες κι όχι σε ορίζοντα εκατονταετιών ή χιλιετιών, η κλιματική αλλαγή εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται ως «πρόβλημα του μέλλοντος».

Η μία πλευρά του προβλήματος έχει να κάνει με την ανθρώπινη ψυχολογία, που εστιάζει στις άμεσες απειλές και έχει την τάση να αγνοεί τον μακροχρόνιο κίνδυνο. Τρομάζουμε από τα ακραία φαινόμενα αλλά προχωράμε. Ο κόσμος δυσκολεύεται να αποδώσει στην κλιματική αλλαγή τις ραγδαίες αλλαγές που συντελούνται στον καιρό, στην υγεία, στη γεωργία.

Η δεύτερη και πιο σύνθετη πλευρά του προβλήματος σχετίζεται με την αλλαγή του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής. Τρισεκατομμύρια δολάρια έχουν επενδυθεί στο πετρέλαιο και στο κυρίαρχο βιομηχανικό μοντέλο. Η μετάβαση σε ένα πιο βιώσιμο μοντέλο απαιτεί, σε επίπεδο κρατών, γενναίες προσαρμογές και επενδύσεις, γεγονός που οδηγεί σε αντιδημοφιλείς αποφάσεις με υψηλό οικονομικό και πολιτικό ρίσκο. Την ίδια στιγμή, σε διεθνές επίπεδο, απαιτούνται οι πιο διευρυμένες και συλλογικές παρεμβάσεις που γνωρίσαμε μέχρι σήμερα στην ανθρώπινη ιστορία.

Στη Σύνοδο Κορυφής για την Κλιματική Αλλαγή (COP26) στη Γλασκώβη, ο ΟΗΕ πασχίζει να πείσει την παγκόσμια κοινότητα ότι στην πραγματικότητα πρέπει όλα να γίνουν αλλιώς και συγχρονισμένα. Απαιτείται ένας ιδιότυπος εσωτερικός και εξωτερικός μετασχηματισμός διακυβέρνησης. Όμως, το μοντέλο λήψης των αποφάσεων είναι όμηρος της θεωρίας παιγνίων. 

Στη θεωρία παιγνίων (Game Theory) υποθέτουμε ότι οι εμπλεκόμενοι παίκτες φέρονται ορθολογικά και έχουν ως αποκλειστικό γνώμονα τη μεγιστοποίηση του κέρδους ή την ελαχιστοποίηση του κόστους. Αυτή τη στιγμή, καμία χώρα στον πλανήτη δεν μπορεί να αισθάνεται ασφαλής για το άμεσο ορατό μέλλον. Ωστόσο, καμία από τις ανεπτυγμένες χώρες του G20 δεν είναι συνεπής στις δεσμεύσεις της σε σχέση με τη Συμφωνία των Παρισίων.

Η Συμφωνία του 2015 προέβλεπε ότι, για να επιτευχθεί μια ισορροπία κατά το δεύτερο ήμισυ του 21ου αιώνα, η παγκόσμια θερμοκρασία πρέπει να διατηρηθεί σε επίπεδα κάτω των 2 βαθμών σε σχέση με τα σημερινά επίπεδα. Πώς θα γίνει αυτό; Με τη δέσμευση των ανεπτυγμένων χωρών ότι θα μειώσουν δραστικά τις εκπομπές αερίου καθώς και με τη δέσμευσή τους να χρηματοδοτούν με 100 δις δολάρια κάθε χρόνο τις αναπτυσσόμενες χώρες έως το 2025, προκειμένου εκείνες να προσαρμοστούν στην κλιματική κρίση που υφίστανται χωρίς να ευθύνονται οι ίδιες – ως επί το πλείστον.

Η κλιματική κρίση είναι βέβαιο ότι θα πλήξει πολύ περισσότερο τις φτωχότερες χώρες. Τις χειρότερες συνέπειες θα τις υποστούν οι λιγότερο υπεύθυνοι για τη δημιουργία της και οι πιο ευάλωτοι, καθώς και τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα των ανεπτυγμένων κοινωνιών.

Το 2021 στη Σύνοδο της Ρώμης, λίγες μέρες πριν από τη Γλασκώβη, oι ηγέτες των χωρών της G20 επιβεβαίωσαν ότι δεν έχουν διάθεση να συνεργαστούν. Υπέγραψαν, απλώς, μια ρητορική δήλωση στην οποία αναγνωρίζουν τη «βασική σημασία» της επίτευξης μηδενικών εκπομπών παγκοσμίως «μέχρι τα μέσα του αιώνα» ή «περίπου μέχρι τα μέσα του αιώνα». Η Κίνα, «το εργοστάσιο του κόσμου», και η Ρωσία, Νο 1 και Νο 4 σε εκπομπές ρύπων παγκοσμίως αντίστοιχα, ουσιαστικά απείχαν.

Στη Γλασκώβη, από τους ηγέτες των μεγάλων ρυπαντών χωρών (Κίνα, ΗΠΑ, Ινδία και Ρωσία) θα παραστούν μόνο οι ΗΠΑ (Νο 2) και η Ινδία (Νο 3). Την πρώτη δεκάδα των κορυφαίων ρυπαντών του κόσμου συμπληρώνουν η Βραζιλία, η Ινδονησία, η Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιαπωνία και ο Καναδάς.

Η επιστημονική κοινότητα θεωρεί δεδομένη την άνοδο της θερμοκρασίας πάνω από 1,5 βαθμό Κελσίου, και μάλιστα δέκα χρόνια νωρίτερα από το αρχικό σημείο που είχε χρονικά εκτιμηθεί. Η πρόσφατη έκθεση του ΟΗΕ δείχνει ότι οδεύουμε σε άνοδο, τουλάχιστον, 3 βαθμών Κελσίου, με αδιανόητες συνέπειες για το περιβάλλον και την οικονομία.

Παρά την περιβαλλοντική αλληλεξάρτηση, οι οικονομικές υπερδυνάμεις δεν επιλέγουν –ούτε και στην περίπτωση της κλιματικής κρίσης– να ευθυγραμμίσουν τις προσπάθειές τους συνεργατικά. Εμφορούμενοι από την αίσθηση ότι δεν θα τηρηθούν τα συμφωνημένα, επιλέγουν να προδώσουν αντί να προδοθούν. Όμως, μ’ αυτό τον τρόπο υπονομεύουν το μέλλον όλων – αλλά και το δικό τους. Και το αποτέλεσμα του ανταγωνισμού επικρατεί έναντι του αποτελέσματος της συνεργασίας.

Ας είμαστε ρεαλιστές: Οι εκπομπές ρύπων δεν είναι εφικτό να σταματήσουν εντελώς. Ωστόσο, μπορούν να μειωθούν δραστικά με την παροχή κινήτρων και αντικινήτρων. Συντελείται πρόοδος στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, απλώς είναι σημαντικά πιο αργή από τη φθορά του κλίματος, που καλπάζει.

Στη Γλασκώβη, θα συζητηθούν πολλά ενδιαφέροντα, όπως η πρόταση του καθηγητή Οικονομικών του Πανεπιστημίου του Σικάγου Raghuram Rajan, ο οποίος έχει προτείνει αυτό που αποκαλεί «παγκόσμιο κίνητρο μείωσης του άνθρακα»: Κάθε χώρα που εκπέμπει περισσότερους ρύπους από τον παγκόσμιο επιτρεπόμενο μέσο όρο –περίπου πέντε τόνους ανά κεφάλι ετησίως– θα πρέπει να πληρώνει σε ένα ταμείο κινήτρων. Η πληρωμή θα πρέπει να υπολογίζεται πολλαπλασιάζοντας το κατά κεφαλήν πλεόνασμα με τον πληθυσμό της και το συμφωνηθέν κίνητρο. Εκείνοι που εκπέμπουν περισσότερο, θα συνεισφέρουν και εκείνοι που εκπέμπουν λιγότερο, θα λαμβάνουν. Αλλά όλοι θα έχαναν εάν αύξαναν τις κατά κεφαλήν εκπομπές τους. Έτσι, όλοι θα είχαν το ίδιο κίνητρο για να μειώσουν τις εκπομπές.

«Σώστε το είδος σας πριν να είναι πολύ αργά. Είναι καιρός εσείς οι άνθρωποι να σταματήσετε να βρίσκετε δικαιολογίες, και να αρχίσετε τις αλλαγές», ήταν το μήνυμα του Φράνκι, του δεινόσαυρου-μασκότ του ΟΗΕ στη Γλασκώβη σε ένα εμπνευσμένο βίντεο-πρόμο. «Εμείς δεν είχαμε επιλογή. Εξαφανιστήκαμε από έναν αστεροειδή πριν από 70 εκατομμύρια χρόνια. Εσείς έχετε την επιλογή να μην εξαφανιστείτε».

Δεν έχει και πολύ άδικο. Η απόφαση είναι αποκλειστικά δική μας.