Τρυφερές εικόνες ρατσισμού

Τις προάλλες επισκέφτηκα τον καλό φίλο Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη, να τον συγχαρώ για το τελευταίο του βιβλίο, «Το ελάχιστο ίχνος», κατά τη γνώμη μου μία επιτυχή σύγχρονη εκδοχή του ελληνιστικού μυθιστορήματος. Κατά την επιστροφή από Πεύκη προς πλατεία Αμερικής με το λεωφορείο Α8, σε κάποια από τις ενδιάμεσες στάσεις επιβιβάστηκε νεαρό ζευγάρι μαύρων, ούτε εικοσιπεντάχρονοι, από την εμφάνιση και την όλη στάση τους έμοιαζαν με δικούς μας μεσοαστούς, κρατούσαν σε καλάθι το βρέφος τους. Ούτε παιδί ούτε νήπιο ∙ βρέφος.

Μετά από λίγο κι αφού προηγήθηκε από διαφορετική κατεύθυνση ένα «Άχου, τι όμορφο μαυράκι!», σηκώθηκε κάποιος, πλησίασε στο καλάθι, κατέβασε τα δάχτυλά του, άγγιξε το μάγουλο του βρέφους. Ύστερα και δεύτερος, και τρίτος, πρέπει το σύνολο τέσσερις. Οι γονείς σαν ζώα πάνω απ’ το μικρό τους κράταγαν την ανάσα τους, συγκρατιόντουσαν με δυσκολία από το να χιμήξουν. Να σημειωθεί επίσης ότι αυτή η ανοίκεια… οικειότητα προερχόταν μόνο από αντρικά και εμφανώς λούμπεν δάχτυλα. Μέχρι που ακούστηκε μεσήλικη γυναίκα, και αυτή όχι επιτακτικά: «Μην το πιάνετε το μωρό με τα χέρια σας, δεν κάνει…» Το αγόρι και το κορίτσι, οι γονείς, κοίταξαν προς την πλευρά της με εύγλωττη ευγνωμοσύνη, έπειτα σταδιακά χαλάρωσαν, επέστρεψαν το κουβεντολόι τους.

Πρόσφατα, πάλι, στην ουρά ταμείου σε μεγάλο σουπερμάρκετ της Κυψέλης, ακούγεται αίφνης η διαμαρτυρία εφήβου που του πήραν τη σειρά, γυρνάμε προς τα πίσω, είναι ο τελευταίος, το στιγμιότυπο δεν έχει μάρτυρα, το παιδί που διαμαρτύρεται είναι μαύρος, κι αυτός στον οποίο απευθύνεται, ένας δικός μας μεσήλικος, μία θέση μπροστά του, ο οποίος με μια αδιόρατη σιχασιά στο λοξό βλέμμα και στη σχισμή των χειλιών του απαξιοί και να του απαντήσει. Δεν μπορούμε να υπερασπιστούμε το παιδί, παρόλο που έχει με το μέρος του το δίκιο της φυσικής και όχι μόνο ευγένειας. Με εντυπωσιάζουν τα ελληνικά του που υποθέτω δεν τα ’μαθε από τους γονείς του ή το κοινωνικό τους περιβάλλον, μα και που αποκλείεται να τα μάζεψε μόνο από την ελληνική τηλεόραση ή το σχολείο. Ξεφυσάει μια – δυο εκπνοές, ύστερα βουβαίνεται, φαίνεται να το ξεχνάει.

Διηγιόταν υπάλληλος στην υποδοχή γυμναστηρίου την κατσάδα που άκουσε από το αφεντικό της όταν πούλησε μηνιαίες συνδρομές σε δύο σκουρόχρωμα ισχνά μεταναστόπουλα, «Δε σου είπα σε κάτι τέτοιους να λες 90 ευρώ (αντί 30) ο μήνας, να παίρνουνε δρόμο; Πακιστανά είναι, δεν το βλέπεις! Ο κόσμος σιχαίνεται να γυμνάζεται μαζί τους», «Μα φοράγανε σκουλαρίκια, …και παπούτσια επώνυμα», αντέτεινε η υπάλληλος, «πού να το καταλάβω ότι ήτανε Πακιστανοί».

Κυκλοφορεί στο διαδίκτυο ένα φιλμάκι από το You Tube σε διάφορες παραλλαγές, το είδα αναρτημένο και εδώ, στην ηλεκτρονική Athens Voice, με τίτλο racism experiment dolls ή Doll Test, πείραμα ρατσισμού ή άσκηση με κούκλες, η κάμερα καταγράφει σταθερά από τη μία πλευρά ενός τραπεζιού, στο τραπέζι βρίσκονται δύο πανομοιότυπες κούκλες, διαφέρουν μόνο στο χρώμα, η μία μαύρη η άλλη λευκή, και στην απέναντι πλευρά καθισμένα απαντούν σε ερωτήσεις σχετικές με τις κούκλες έγχρωμα στην πλειονότητά τους παιδιά προσχολικής ηλικίας. Οι ερωτήσεις είναι για το ποια από τις δύο κούκλες είναι όμορφη ή άσχημη, καλή ή κακή, και επίσης τους ζητούν να αιτιολογήσουν τις απαντήσεις τους.

Δε γνωρίζω το επιστημονικό κύρος αυτών των βίντεο (με ποια κριτήρια επελέγη το δείγμα των παιδιών ή οι απαντήσεις τους), εύλογα μαντεύω ωστόσο τις αποκρίσεις τους και προτού τις ακούσω: άσχημη ή κακή, δηλώνουν τα περισσότερα, είναι η μαύρη, και η αιτιολόγησή τους είναι συνήθως ταυτολογική, η μαύρη είναι κακή γιατί είναι μαύρη. Όσο κι αν σοκάρει, εντούτοις η δύναμη των στερεοτύπων είναι γνωστή.

Σε μία από τις παραλλαγές, και μάλιστα στην πρώτη που είδα, (την είχε κοινοποιήσει στο facebook ο φίλος και καλός γλωσσολόγος Γιάννης Οικονόμου), μεξικανικής προέλευσης, η τελευταία ερώτηση και που απευθύνεται σ’ ένα έγχρωμο αγόρι, του ζητά να πει με ποιαν από τις δύο κούκλες μοιάζει. Το παιδί, που πρωτύτερα έδειξε ως άσχημη και κακή τη μαύρη, στρέφει το κορμί και το χέρι αυθόρμητα προς τα κει, ύστερα ακαριαία και με πανικό σχεδόν γυρνάει προς την λευκή, δείχνει αυτήν, ότι μοιάζει με τη λευκή κούκλα, όχι τη μαύρη. Είναι το βλέμμα του χαμένο, σουρώνει τα χείλη του σαν από έναν ασύνειδο πόνο.

Αυτά τα δευτερόλεπτα στην έκφραση αυτού του παιδιού μού τριβέλιζαν για μέρες το μυαλό, εωσότου κατανόησα την αναγωγή που γινόταν στο ασυνείδητό μου. Η μαύρη κούκλα ήταν ο ομόφυλος προσανατολισμός, η λευκή ο ετερόφυλος. Είχα καθίσει κι εγώ σ’ αυτό το τραπέζι κι είχα τείνει το δείκτη πολλές φορές προς τη λευκή αντί προς τη μαύρη κούκλα. Κι αν είναι σχετικά εύκολο ή όχι πολύ δύσκολο σ’ ένα μαύρο παιδί ήδη στην διάρκεια της πρωτοβάθμιας να ταυτίσει πια τη μαύρη κούκλα με τον εαυτό του (μόλο που ο Μάικλ Τζάκσον έδειχνε στη διάρκεια όλης του της ζωής τη… λευκή), είναι ελάχιστοι οι ομοφυλόφιλοι που ακόμα και στην εφηβεία, έστω μόνοι με τον εαυτό τους, αποδέχονται την ταύτιση. Και απ’ αυτούς που συμφιλιώνονται με τον προσανατολισμό τους αργότερα στην ενήλικη ζωή τους δεν είναι λίγοι όσοι τον θεωρούν κακό και άσχημο, μερικοί κιόλας, ακόμα και ηλικιωμένοι (τόσο πρόδηλο ιδιαίτερα σε ορισμένους ρασοφόρους) δε σταματούν ποτέ να του επιτίθενται με λυσσαλέα εμπάθεια.

Στο σύγχρονο κόσμο, εννοώ τον κόσμο μετά τον Διαφωτισμό, οι κύριες κατευθύνσεις, με τις όποιες επιμέρους διαφωνίες ή στρατηγικές, είναι δύο: η εμπιστοσύνη στη λογική, στον ορθό λόγο, κι η αμετάκλητη επιλογή της ελευθερίας. Κι εδώ δε χωράνε δογματικές αγκυλώσεις. Υπάρχουν ελευθερίες που κατακτιούνται με κρατική υποστήριξη, αυτές –τι να κάνουμε– τις αγαπούν περισσότερο οι αριστεροί, όπως και ελευθερίες που κερδίζονται με τον περιορισμό του κράτους, τις δεύτερες τις υπερασπιζόμαστε οι φιλελεύθεροι. Στην πρώτη κατηγορία υπάγονται η καθολική βασική δωρεάν εκπαίδευση ή οι αντίστοιχες υπηρεσίες υγείας.

Αν απελευθερώσεις ένα ζώο γεννημένο στην αιχμαλωσία, δεν ξέρει να ζήσει, θα τριγυρνάει γύρω από το λουρί του. Εδώ χωράνε οι ποικίλες ποσοστώσεις, οι αντιρατσιστικοί, ο γάμος ομοφύλων, ένα είδος, δηλαδή, αρχικής αναγκαίας προστασίας των δικαιωμάτων. Οι οποίοι, αντιρατσιστικός και ισότιμος πολιτικός γάμος, παρεμπιπτόντως, θα θεσπιστούν και εδώ, μόνο που θα θεσπιστούν με καθυστέρηση, μίζεροι, εκβιασμένοι και εισαγόμενοι, όπως και ό,τι ανάλογο προηγήθηκε τις περασμένες δεκαετίες, (ισότητα φύλων, συνδικαλισμός, εργατικά δικαιώματα, πλουραλισμός, ελευθεροτυπία), για να γίνουν δυστυχώς κι αυτοί με τη σειρά τους ασυδοσία και παρακμή, όχι ελευθερία και ευημερία.

Ο ρατσισμός δεν είναι ποτέ τρυφερός. Είναι διαβρωτική, τοξική και όχι μόνο βραδείας δράσης βία.

Στο άμεσο προσεχές διάστημα θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις «Το Ροδακιό» η νουβέλα μου «Ο Δανιήλ πάει στη θάλασσα».