Οι ασυμμετρίες του covid

Έχουμε τονίσει σε παλαιότερά μας σημειώματα εδώ πόσο σημαντικές υπήρξαν ορισμένες πολιτισμικές και νοητικές ασυμμετρίες στην κατανόηση του ιού, αλλά και στην αποδοχή των μέτρων και των πρακτικών προφύλαξης απ’ αυτόν στις σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες. Ο covid και οι αναπάντεχες ιδιαιτερότητές του μπέρδεψαν τα μεγέθη με τα οποία έχουμε μάθει να αποδίδουμε αξία στα πράγματα, αποδόμησαν την κλίμακα με την οποία αξιολογούμε τους κινδύνους, αμφισβήτησαν τον τρόπο που κατανοούμε τη σχέση του σώματός μας με το εξωτερικό περιβάλλον και με τα άλλα σώματα.  

Οι ασυμμετρίες αυτές μπορεί να ξεκίνησαν ταυτόχρονα με την έναρξη της πανδημίας αλλά σίγουρα σχηματοποιήθηκαν μετά. Με άλλα λόγια, όταν το κράτος μάς ζήτησε να αποσύρουμε τα σώματά μας από την κυκλοφορία, τα πράγματα ήταν –ακόμα– σχετικά απλά. Όταν όμως μας επετράπη να το κυκλοφορήσουμε και να διαχειριστούμε τα ρίσκα της συνύπαρξής μας με τον αόρατο εχθρό, οι νοητικοί μας κώδικες άρχισαν να δοκιμάζονται.

Το άτρωτο του σύγχρονου νάρκισσου, του ανθρώπου της ευμάρειας και της τρυφερής παιδικής μεταχείρισης, κλονίστηκε.

Ο κλονισμός αυτός θα προκαλούσε σε κάποιους τρόμο και απομονωτικές στρατηγικές και σε άλλους υπερβολικό άγχος – πολλοί θα το αντιμετώπιζαν με εσωτερική ψυχική διαπραγμάτευση και άλλοι καίγοντας κάθε όριο ασφαλείας. Άλλοι με συστηματική προφύλαξη και οδύνη, άλλοι αψηφώντας τους κινδύνους του κορωνοϊού. Ανεξάρτητα όμως από το πώς διαχειρίστηκε ο καθένας το στρες του, η άρση του πρώτου λοκντάουν έδειξε ότι σημαντικά βιωματικά μεγέθη και σχήματα για την κατανόηση του κόσμου είχαν απορρυθμιστεί. Οι συμμετρίες τους, οι κανονικότητες μέσα από τις οποίας συλλαμβάναμε τον κόσμο δεν λειτουργούσαν όπως πριν.

Οι (αόρατα) επικίνδυνοι οικείοι

Ο covid έγινε το σημαντικότερο πράγμα στη ζωή μας. Και ήταν λογικό να συμβεί αυτό. Ο covid μετέφερε τον αδόκητο θάνατο από «τα πέρα μέρη» που τον είχαμε εξορίσει μέσα στο στενό κύκλο της καθημερινής μας ζωής. Ήταν όμως και αόρατος. Τεράστιος και εξαπλωμένος σε όλον τον πλανήτη, κινητικός και θανατηφόρος, μα αφανής. Ογκώδεις οι επιπτώσεις του και συνάμα μικροσκοπικός, ο κορωνοϊός κλόνισε την κυριαρχία του οπτικού πολιτισμού στον δυτικό, και όχι μόνο, κόσμο. Στην εποχή του insta, αυτό που καθόριζε τη ζωή μας δεν φαινόταν καν. Και όχι μόνο επειδή η μικροσκοπική του φύση –όπως κάθε ιού– τον έκρυβε από τα μάτια μας, αλλά επειδή οι ορατοί και οικείοι συνάνθρωποί μας μπορεί αθόρυβα και ασυμπτωματικά να τον μετέφεραν. Οι γείτονές μας και οι φίλοι μας μπορεί να ήταν επικίνδυνοι, χωρίς να νοσούν. Χωρίς να φαίνεται ότι είναι επικίνδυνοι.

Οι ασυμπτωματικοί ενσάρκωσαν, άθελά τους φυσικά και με οδυνηρό τρόπο εντέλει, όλη αυτή την ασυμμετρία. Τους βλέπουμε όπως είναι, δικοί μας άνθρωποι, γνώριμοι και απαράλλαχτοι, μα επικίνδυνοι φορείς της επιμόλυνσής μας. Χωρίς εξωτερικά σημάδια της νόσου, γίνονταν κομιστές μιας κρυμμένης –μέσα στο σώμα τους– τελείως διαφορετικής πραγματικότητας. Την εποχή που φαίνονται τα πάντα, το μείζον έμελλε να μην είναι αισθητό διά γυμνού οφθαλμού. Έτσι η ρήση «αν δεν δω νεκρό από κόβιντ με τα μάτια μου, δεν πιστεύω τίποτα» δεν ήταν μόνο έκφραση κοινωνικού κυνισμού ή ελλιπούς εμπιστοσύνης στην επιστήμη. Ήταν και μια γνήσια απορία στην εποχή όπου το ορατό είναι και το μοναδικό που υπάρχει. Στο βασίλειο της απεικόνισης κάποιοι μας είπαν ξαφνικά να μην πιστεύουμε τα μάτια μας!

Αντίσταση στη μάσκα

Η δεύτερη μεγάλη πολιτισμική ασυμμετρία που μπορούμε να εντοπίσουμε στην επώδυνη ιστορία του κορωνοϊού σχετίζεται με τη μάσκα και την χρήση της. Το εργαλείο της δικής μας προστασίας εδώ και χιλιετίες, έγινε υποχρεωτικό όργανο για την προστασία του άλλου στη συγκυρία της πρώτης πανδημίας του 21ου αιώνα. Από τις μάσκες του αρχαίου θεάτρου στο σκάφανδρο του δύτη και από τις προσωπίδες των αφρικανικών παγανισμών μέχρι τις μάσκες του Ραδιο-Βιο-Χημικού Πολέμου, η μάσκα με προφύλασσε από κάτι, με προστάτευε, έκρυβε κάτι από μένα ή, βοηθώντας με να παραλλαχτώ, έδιωχνε κάποιο νοερό κακό.

Τώρα όφειλε να φορεθεί για να προστατεύσω εγώ τον άλλον από τα μικροσωματίδα που εξέπεμπα με τη φωνή μου και την ανάσα μου! Μεγάλη λειτουργική ανατροπή που οι ίδιες οι κυβερνήσεις φάνηκαν να μην αντιλαμβάνονται όταν επικαλέστηκαν την ατομική ευθύνη για τη χρήση της μάσκας. Κάτι δηλαδή που παραπέμπει στην προσωπική ανάληψη ρίσκου και όχι στην υποχρέωση να προστατεύεις τους άλλους. Η προστασία του άλλου, μορφολογικά, παρέμπεπε λοιπόν στην προστασία εαυτού!

Ήταν έτσι φυσικό πολλοί αρνητές της μάσκας να νομίζουν ότι αντιστεκούμενοι στις υγειονομικές τους υποχρεώσεις παρέμεναν αλτρουιστές: «Μα εγώ δεν φοβάμαι τον άλλον, γιατί να φορέσω μάσκα; Είμαι γενναίος και δεν μπορεί το κράτος να μου απαγορεύει να αναλαμβάνω την ευθύνη του κινδύνου που αποφασίζω να διατρέξω».

Όμως αυτές οι ασυμμετρίες δεν σταματούν στη μορφή της νόσου, στη μεταδοτικότητά της και στους κανόνες προστασίας από τη μόλυνση. Με κάποιον τρόπο οι ασυμμετρίες αυτές προέκυψαν επειδή κάτι το καινοφανές για την πρόσφατη ιστορία του δυτικού ανθρώπου είχε έρθει να διασπάσει κοινωνικές συνήθειες ενός αιώνα σχεδόν και πιο πρόσφατες, αλλά πολύ ισχυρά εμπεδωμένες έξεις.

Η ανατροπή των κυρίαρχων νοητικών μας παραστάσεων δεν ήταν κάτι που μπορούσε εύκολα να μετασχηματιστεί σε συνειδητή πειθαρχία και σε πλήρη αποδοχή μιας νέας, αφηρημένης ως επί το πλείστον και πρακτικά καταναγκαστικής γνώσης.

Η άρνηση του ιού και η αντίσταση στη μάσκα δεν ήταν λοιπόν μια σκοταδιστική συμπεριφορά, όπως νομίζουν αρκετοί. Ήταν και μια «πράξη ακινησίας» μπροστά στην αλλαγή των κυρίαρχων μορφών που διαμόρφωναν ένα καθιερωμένο υπαρξιακό ορίζοντα.