Τα παλιά-καινούργια ρούχα του Κράτους

Το Κράτος στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας, τις δικές μας κοινωνίες δηλαδή, δεν διαθέτει γνώσεις διαχείρισης του πληθυσμού. 

Αυτό που ξεκίνησε στον Μεσαίωνα αλλά κορυφώθηκε πολλούς αιώνες μετά, με τη βιομηχανική επανάσταση και ακόμη περισσότερο στα μέσα του 20ού αιώνα με τη συγκέντρωση του πληθυσμού στις σύγχρονες μητροπόλεις, τους ολοκληρωτικούς παγκόσμιους πολέμους και εν γένει αυτό που ονομάζουμε μαζική δημοκρατία, δεν συνεχίστηκε όταν οι δυτικές κοινωνίες πέρασαν στην περίοδο του μεγάλου ευδαιμονισμού.

Πράγματι, οι κοινωνίες της ευμάρειας και της κατανάλωσης έθεσαν το άτομο στο επίκεντρο και οι μαζικές συμπαγείς ταυτότητες παραμέρισαν. Η ίδια η έννοια του πληθυσμού έγινε μια άυλη μέτρηση χωρίς συγκεκριμένες αποτυπώσεις στα σώματα των ανθρώπων.

Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες το σχολείο, για παράδειγμα, υποδέχεται εδώ και δεκαετίες τα παιδιά με τους όρους της εκπαιδευτικής και ψυχικής φροντίδας. Τη θέση της πάλαι ποτέ συλλογικής πειθαρχίας καταλαμβάνει το ιδίωμα της εξατομικευμένης ανάπτυξης της προσωπικότητας των παιδιών και η τρυφερότητα των γονέων έχει γίνει πήχης των απαιτήσεων της κοινωνίας από τους εκπαιδευτικούς θεσμούς.

Οι παλιές μαζικές διαδικασίες τόσο στη σχέση του κράτους με τους πολίτες όσο και στην οικονομία έχουν γίνει θολές μνήμες και σπανιότατα εμφανίζονται ως ζωντανές εμπειρίες. Η στρατιωτικοποιημένη ζωή, η ενιαία εργατική ταυτότητα, η διάθεση του νεανικού σώματος στην πατρίδα και τους πολέμους της, οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμού είναι πλέον σπάνια φαινόμενα. Εξάλλου η παροχή υπηρεσιών από το κράτος προς τους πολίτες και οι σχέσεις ανταλλαγής μεταξύ αγοράς και καταναλωτών είναι, τις τελευταίες δεκαετίες, όλο και πιο εξατομικευμένες. Από το ραντεβού που κλείνει κανείς για να δει τον τραπεζικό του σύμβουλο έως τις ηλεκτρονικές συναλλαγές σχεδόν πουθενά δεν βλέπουμε τις εξουσίες του σήμερα να συναντούν μάζες ανθρώπων, σχεδόν ποτέ δεν βιώνεται μια ταυτόχρονη εμπειρία τυποποιημένης φροντίδας ή όμοιου καταναγκασμού, συλλογικής πειθάρχησης και μαζικής παρέμβασης πάνω στα σώματα των ανθρώπων. 

Το Κράτος δεν έχει σοβαρές εμπειρίες διαχείρισης του γενικού πληθυσμού

Στην Ελλάδα, με εξαίρεση την ανά δεκαετία εθνική απογραφή (η οποία όμως έχει τη μορφή της εξατομικευμένης συνέντευξης), το Κράτος δεν έχει σοβαρές εμπειρίες διαχείρισης του γενικού πληθυσμού. Έχει βρεθεί να διαχειρίζεται μαζικές εκδηλώσεις ή να ασκεί καταστολή σε μεγάλα πλήθη –ενίοτε βάναυσα και ανεπιτυχώς–, όμως δεν έχει ασκήσει ποτέ μια πολιτική που να αφορά του πάντες, να διαχειρίζεται ουσιαστικά τα σώματά τους με τρόπο οργανωμένο.

Η τελευταία του απόπειρα να κινητοποιήσει τον πληθυσμό ήταν η ιλαροτραγική επιστράτευση του 1974 από τη Χούντα του Ιωαννίδη. Η αινιγματική ως προς τα κίνητρά της και ανθρωπιστικά ντροπιαστική διαχείριση του μεταναστευτικού-προσφυγικού κύματος της περιόδου 2015-16, παρότι δεν αφορούσε έναν εθνικό πληθυσμό στο σύνολό του, είναι αν μη τι άλλο ένα αρνητικό δείγμα γραφής. Εξάλλου η αδυναμία του στενού κρατικού πυρήνα να διεξάγει μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεις διαχείρισης ανθρώπων που έχρηζαν φροντίδας, αποκαλύφθηκε τότε από την ουσιαστική εκχώρηση παραδοσιακών δημόσιων αρμοδιοτήτων σε ΜΚΟ και άλλες μορφές του λεγόμενου Τρίτου τομέα της οικονομίας.

Η κοινωνία διέπεται πλέον από ένα πλουραλιστικό πρότυπο

Σε όλη τη μεταπολιτευτική περίοδο λοιπόν και με κλιμακούμενο ρυθμό, το ελληνικό Κράτος προσωποποιεί τη σχέση του με τους πολίτες ακολουθώντας τα διεθνή φιλελεύθερα πρότυπα. Ουσιαστικά δεν διεκδικεί την πειθάρχηση των μαζών, ούτε την κανονικοποίησή τους, κι ας το πιστεύουν οι όψιμοι αναγνώστες του Μισέλ Φουκώ. Από την εισαγωγή των αντιαυταρχικών προτύπων στο σχολείο μέχρι την έργω αποδυνάμωση της στρατιωτικής θητείας και πειθαρχίας, έχουν αναπτυχθεί άλλου είδους σχέσεις της δημόσιας αρχής με τους πολίτες.

Οι ίδια η κοινωνία εξάλλου διέπεται πλέον από ένα πλουραλιστικό πρότυπο και παρά τους αρχαϊσμούς της στο εσωτερικό της χωράει πολλαπλές ταυτότητες, ετερόκλητες ομάδες που εκπροσωπούν διαφοροποιημένες αξίες, ανάγκες, συμφέροντα και καθημερινές πρακτικές. Η ίδια η κοινωνία έχει ξεσυνηθίσει να αντιμετωπίζονται τα μέλη της ως όμοιοι.

Η πανδημία του covid-19 και η πρόκληση του εμβολιασμού έρχονται αναγκαστικά να διακόψουν αυτή τη συνέχεια. Το γενικευμένο λοκντάουν, της πρώτης κυρίως μα και της δεύτερης φάσης, είναι ένας πρώτος σταθμός σε αυτή την επιστροφή σε (πολύ) παραδοσιακές αρμοδιότητες, σε αποφάσεις που εξισώνουν τον πληθυσμό και εφαρμόζουν μια καθολική απαγόρευση. Ο μαζικός εμβολιασμός του πληθυσμού είναι ο δεύτερος.

Πράγματι, η επικείμενη αδειοδότηση ικανών εμβολίων για την ανάσχεση της καταστροφικής εξάπλωσης του ιού μπορεί να ανοίγει έναν αισιόδοξο ορίζοντα για την υγεία μας και την κοινωνικο-οικονομική ζωή μας, αλλά μας φέρνει μπροστά σε μια προσωρινή αλλά πολύ σημαντική αναδιάταξη των σχέσεων κράτους-πολίτη. Οι φιλελεύθερες και εν πολλοίς εξατομικευμένες κοινωνίες της Ευρώπης, και μαζί με αυτές και η Ελλάδα, καλούνται ξανά να ασκήσουν την εξουσία τους πάνω στο σύνολο του πληθυσμού που βρίσκεται στην επικράτειά τους. Να διασφαλίσουν τη δημόσια υγεία με την επιτυχή εφαρμογή ενός τρομερά απαιτητικού εμβολιαστικού προγράμματος χωρίς να αυτοαναιρηθούν θίγοντας τον πυρήνα των ατομικών ελευθεριών.

Πιο συγκεκριμένα, να παρέμβουν προστατευτικά σε μεγάλες πληθυσμιακές μάζες χωρίς να αναιρούν την αυτοδιάθεση του σώματος που ασκεί κάθε πολίτης για τον εαυτό του.

Η υγειονομική διαχείριση των μαζών και η εξίσωση όλων με ένα τσίμπημα οριοθετεί νέα διλήμματα

Η εφαρμογή ενός εθνικού προγράμματος εμβολιασμού μαζικής κλίμακας αποτελεί λοιπόν  μια διοικητική πρόκληση αλλά όχι μόνον. Είναι από μόνη της μια κρίση νομιμοποίησης μιας κρατικής εξουσίας που καλείται να δείξει τις πιο αυστηρές και συνάμα εξισωτικές πλευρές της. Και που καλείται να ενοποιήσει τις ατομικές ψηφίδες σε έναν Λαό που εμβολιάζεται.

Όπως υπαινιχθήκαμε, στις κοινωνίες υψηλής πολυπλοκότητας σαν τις δικές μας, η επιστροφή του κράτους σε παλιότερες αρμοδιότητές του όπως είναι η υγειονομική διαχείριση των μαζών και η εξίσωση όλων με ένα τσίμπημα, οριοθετεί νέα διλήμματα και προκαλεί καινοφανείς δυσκολίες. Το κράτος καλείται να ενδυθεί τα παλιά του ρούχα για να αντιμετωπίσει μια σύγχρονη κοινωνία, καλείται να εμβολιάσει το σύνολο ενός πληθυσμού (ή τέλος πάντων τη μεγάλη του πλειονότητα) εξαιρετικά διαφοροποιημένου ως προς τον τρόπο ζωής του και τις πεποιθήσεις του.

Από μόνη της αυτή η ασυμμετρία φέρνει την Πολιτεία αντιμέτωπη με ηθικές συμπεριφορές και σοβαρές πολιτικές προκλήσεις, πολλώ δε μάλλον που ο μαζικός εμβολιασμός θα συντελεστεί στο περιβάλλον εκτεταμένης κρίσης εμπιστοσύνης στην επιστημονική αυθεντία που έχει αναπτυχθεί στη Δύση τις τελευταίες δεκαετίες και που, πιο συγκεκριμένα, έχει κρυσταλλωθεί στα κινήματα κατά των εμβολίων.

Αυτές τις περιπλοκές θα περιγράψουμε στα επόμενά μας άρθρα.