Το εθνικό αφήγημα και η Επιτροπή «Ελλάδα 2021»

Το πρόσφατο βιντεοκλίπ της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» πυροδότησε έναν έντονο δημόσιο διάλογο. Πολλοί συγκινήθηκαν. Η εξαιρετική ενορχήστρωση και απόδοση του τραγουδιού «Ας κρατήσουν οι χοροί» του Διονύση Σαββόπουλου (ενός τραγουδιού που, εκτός απ’ τη μελωδική του αξία, περιέγραψε και καθόρισε με τους στίχους του την κυρίαρχη κοινωνική και πολιτική κουλτούρα μιας ολόκληρης εποχής)· μια χορογραφία που κλείνει το μάτι στη χρυσή εποχή του ελληνικού κινηματογράφου της δεκαετίας του 1960· ο ατμοσφαιρικός φωτισμός του επιβλητικού Καλλιμάρμαρου· το κολλάζ ηρωικών προσωπικοτήτων από την Επανάσταση· ο προφανής διάλογος με την τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Είναι, όντως, δύσκολο να μη συγκινηθείς.

Το βίντεο της Επιτροπής πατάει όλα μας τα εθνικά κουμπιά. Τρέφει την εθνική μας εμμονή με το παρελθόν, όπως όταν ξύνεις μανιασμένα ένα τσίμπημα από κουνούπι που σε τρώει· ξέρεις ότι δεν πρέπει να το ξύσεις, ότι δεν σε βοηθάει πραγματικά να γιάνεις, αλλά το κάνεις γιατί σε κάνει να νιώσεις καλά τώρα, σου παρέχει μια στιγμιαία ευδαιμονία. Μια εθνική εμμονή με το παρελθόν που στη μαζική κουλτούρα δεν εκφράζεται συνήθως μέσα από κριτικό αναστοχασμό για την ιστορική αλήθεια ή μέσα από την κατανόηση του παρελθόντος για το χτίσιμο ενός καλύτερου μέλλοντος, παρά μέσα από τη νοσταλγία για μια πιο αθώα, πιο ανέμελη, πιο αυθεντική, πιο ένδοξη εποχή (μια απολύτως θεμιτή ανάγκη, άλλωστε δεν είμαστε ούτε οι πρώτοι ούτε οι τελευταίοι που επιζητούμε μια επιστροφή). Ουσιαστικά το βίντεο μας υπόσχεται ότι δεν χρειάζεται ν’ αλλάξουμε τίποτα· ότι μπορούμε να συνεχίσουμε να κυνηγάμε το ίδιο Όνειρο που κυνηγάμε εδώ και 200 χρόνια: με τον μαυροντυμένο λεβέντη να προσπαθεί να κατακτήσει τη λευκοντυμένη νυφούλα, και τις παρέες να γράφουν ιστορία στα τραπεζάκια εκεί έξω.

Εάν θέλει κάποιος να αποδομήσει το βίντεο, μπορεί να εντοπίσει πιθανές αδυναμίες. Αρκετοί έχουν ήδη εκφράσει ενστάσεις για την ομοιογένεια των χορευτών, για την απουσία μειονοτήτων, για τον αθηνοκεντρισμό του· για τους «πασοκικούς» και νεο-ορθόδοξους συνειρμούς «έθνους ανάδελφου» των στίχων· για την ασφυκτική αρμονία και τη βεβιασμένη ευτυχία· για την τριτοκοσμική ετεροκανονικότητα της χορογραφίας· για τη μη αναγνώριση του ότι η Ελλάδα του 2021 δεν είναι αυτή του 2004, και πολύ περισσότερο αυτή του 1983 ή του 1965 (ευτυχώς). Η δε παρουσία των έργων του Καλατράβα σε ένα τέτοιο βίντεο χωρίς ίχνος ταπεινότητας ή αυτοσυνείδησης είναι μάλλον ατυχής επιλογή, δεδομένης της (τότε) εγκατάλειψης των (τώρα) σκουριασμένων και χορταριασμένων ολυμπιακών εγκαταστάσεων.

Η αλήθεια είναι ότι, όπως και με προηγούμενες ανακοινώσεις και επικοινωνίες της Επιτροπής, οποιοδήποτε οπτικό αφήγημα θα προκαλούσε αντιδράσεις. Οι σύγχρονες, φιλελεύθερες κοινωνίες της Δύσης δεν ανέχονται πλέον την επιβολή της ομοιομορφίας, την υποταγή σε ένα ενιαίο αφήγημα. Η κατάρα των σύγχρονων θεσμών, των πολιτικών του σήμερα, αλλά και όσων παράγουν δημόσια επικοινωνία, πολύ περισσότερο σε ένα υπερδημοκρατικό ψηφιακό περιβάλλον, είναι για κάθε τους διακήρυξη ή θέση να δέχονται ενστάσεις, αντιρρήσεις, μομφές, επιθέσεις.

Όσο εύκολο είναι να συγκινηθεί κανείς από το βίντεο, άλλο τόσο εύκολο είναι και να προσβληθεί ή να νιώσει αποκλεισμένος· μπορεί μάλιστα να συγκινηθεί και να πληγωθεί ταυτόχρονα. Όταν ένα βιντεοκλίπ παρουσιάζεται ως το επίσημο βιντεοκλίπ της Επετείου, όταν μία συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων παρουσιάζεται ουσιαστικά ως η «Εθνική Ελλάδος», ως η εικόνα της χώρας, τότε μας αφορά όλους· έχει την υποχρέωση να μας συμπεριλάβει όλους.

Ποια ήταν, λοιπόν, η αποστολή του βιντεοκλίπ;

Να εμψυχώσει και να τιμήσει τους εργαζόμενους στην Επιτροπή που συμμετείχαν και στο βίντεο; Να αποτελέσει το εναρκτήριο λάκτισμα κάποιων εκδηλώσεων; Να επικοινωνήσει την εικόνα της Ελλάδας του 2021 στο εσωτερικό ή το εξωτερικό; Ήταν, όπως ειπώθηκε, «απλώς ένα βιντεοκλίπ»; Το πρώτο από πολλά άλλα που θα ακολουθήσουν;

Τα ερωτήματα αυτά υποδηλώνουν ένα έλλειμμα στην επικοινωνιακή στρατηγική (εάν όχι στον ίδιο τον στρατηγικό σχεδιασμό) των εορτασμών του 2021· αλλά και ένα βαθύτερο ερώτημα για την αποστολή της Επιτροπής «Ελλάδα 2021»: Ποιος ακριβώς είναι ο ρόλος της;

Μήπως ο στόχος της Επιτροπής είναι η πρωτογενής παραγωγή πολιτικού οράματος; Η έκφραση ενός εθνικού αφηγήματος εν όψει της εισόδου στον τρίτο αιώνα ζωής του κράτους μας; Αν και αυτό θα ήταν χρήσιμο, μια τέτοια συζήτηση είναι βαθιά πολιτική· απαιτεί ανοιχτό δημόσιο διάλογο, επιχειρήματα, ιδεολογική μάχη και, πάνω απ’ όλα, τη σύγχρονη πολιτική τέχνη του να μπορείς να δέχεσαι, να προσκαλείς, την κριτική. Είναι, δηλαδή, δουλειά της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης της χώρας, η οποία λογοδοτεί για τις πράξεις, τα λεγόμενα και το όραμά της στη Βουλή, στα ΜΜΕ και στον λαό. Είναι μια δουλειά δύσκολη, την οποία όμως η κυβέρνηση δεν μπορεί να αποφύγει, δεν μπορεί να την κάνει outsource σε μια επιτροπή σοφών· θα πρέπει να το πιει το πικρό αυτό ποτήρι.

Εάν, αντιθέτως, η αποστολή της Επιτροπής είναι να μας ενώσει με έναν καθαρά συμβολικό, μεταφυσικό σχεδόν τρόπο, να μας εκπροσωπήσει ως ένα σώμα (είτε με την έννοια του μεσαιωνικού body politic, είτε με αυτήν του αμερικανικού E pluribus unum), τότε αυτό είναι ένα πολύ δύσκολο και βαρύ έργο, το οποίο όμως τελεί ήδη (και με τον ιδανικότερο τρόπο) η Πρόεδρος της Δημοκρατίας που «ενσωματώνει» το Έθνος και συμβολίζει την ενότητα, τη δημοκρατία και την πρόοδο.

Μήπως τελικά ο στόχος είναι, απλώς, η διαχείριση της διαδικασίας; Η άρτια διεκπεραίωση των τελετών και των εορτασμών; Κι όμως, την επιτροπή τιμούν με την παρουσία τους κορυφαίες προσωπικότητες της χώρας, διακεκριμένοι άνθρωποι του πνεύματος. Επομένως είναι λογικό να θεωρούμε ότι ο ρόλος της είναι ευρύτερος, πιο φιλόδοξος· ότι το πνευματικό και συμβολικό της αποτύπωμα δεν θα είναι διακοσμητικό και άκακο, αλλά ουσιαστικό, ίσως ακόμη και προσωρινά επίπονο, όπως είναι κάθε εκπαιδευτική διαδικασία· ότι σκοπός της δεν θα είναι το φευγαλέο θέαμα και η ικανοποίηση των βασικών ενστίκτων μας, αλλά η αγωγή της ψυχής και του πολίτη.

Δεν χρειάζεται ντε και καλά να βρούμε ένα ενιαίο εθνικό αφήγημα για το 2021. Αν όμως, με την ευκαιρία της επετείου του 1821, η Επιτροπή «Ελλάδα 2021» μας μάθει να συζητάμε και να διαφωνούμε λίγο πιο ουσιαστικά και καλόπιστα, τότε θα έχει αφήσει πίσω της μια τεράστια εθνική κληρονομιά.

Και ίσως δεν υπάρχει πιο ουσιαστική εκπαιδευτική διαδικασία από το να μάθουμε να διαφωνούμε· να ακούμε τη θέση (είτε αυτή είναι ένα επιχείρημα, είτε ένα βιντεοκλίπ) χωρίς να ερμηνεύουμε τα πάντα ως προσωπική, κακόβουλη επίθεση· και να εκφράζουμε την αντίθεση, με καλή πίστη, χωρίς να ταπεινώνουμε τον άλλον. Δεν χρειάζεται ντε και καλά να βρούμε ένα ενιαίο εθνικό αφήγημα για το 2021. Αν όμως, με την ευκαιρία της επετείου του 1821, η Επιτροπή «Ελλάδα 2021» μας μάθει να συζητάμε και να διαφωνούμε λίγο πιο πολιτισμένα, λίγο πιο ουσιαστικά, λίγο πιο καλόπιστα, αν δηλαδή αποτινάξουμε έστω και ένα μικρό κομμάτι από τον ασφυκτικό μανδύα της οποιασδήποτε κομματικής, οικογενειακής, ιδεολογικής ή προσωπολατρικής φατρίας, τότε θα έχει αφήσει πίσω της μια τεράστια, πραγματικά εθνική κληρονομιά.

Άλλωστε, στα «τραπεζάκια» των χωριών του εθνικού μας φαντασιακού, οι παρέες δεν έστηναν μόνο γλέντια και χορούς, αλλά και βίαιους, έμφυλους και εμφύλιους καβγάδες. Η ζωή προχωράει και η Ελλάδα επίσης.