Κι αν κάνω μια βουτιά, τι θα πάθετε;

Πρέπει να τηρούμε τα μέτρα; Πρέπει να τα τηρούμε ακόμα κι όταν η συμπεριφορά μας δεν έχει αρνητικό αποτύπωμα; Και ως πότε θα αντέξουμε; Τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης έχουν πυροδοτήσει έναν έντονο διάλογο όχι μόνο μεταξύ ακαδημαϊκών. Ορισμένοι οικονομολόγοι τα αντιμετωπίζουν ως ένα παράδειγμα της «τραγωδίας των κοινών». Αν όλοι συμπεριφερθούμε υπεύθυνα, αν δεν προσφύγουμε σε αγορές πανικού και αν τηρήσουμε τα μέτρα, θα προκύψει το κοινό καλό, δηλαδή η συγκράτηση της επιδημίας χωρίς να παρατηρηθούν ελλείψεις σε βασικά αγαθά. Αν κοιτάξουμε αποκλειστικά το συμφέρον μας όμως, αν για παράδειγμα προσπαθήσουμε να αγοράσουμε όλοι μάσκες, θα δημιουργηθεί έλλειψη για όσους πραγματικά τις χρειάζονται. Η επιδημία θα παραταθεί και αν μείνει απροστάτευτο το νοσηλευτικό προσωπικό, όλοι θα βγούμε τελικά χαμένοι. Κάτι ανάλογο ισχύει και για τα μέτρα. Αν όλοι πάμε στην παραλιακή τότε θα δημιουργηθεί συνωστισμός και θα υπάρξει κίνδυνος μετάδοσης του ιού. Αν όμως όλοι κάτσετε σπίτι κι εγώ βγω βόλτα στην παραλιακή, θα απολαύσω το ηλιοβασίλεμα χωρίς να κινδυνεύσω. Κι επειδή όλοι θα μπούμε σε αυτό τον πειρασμό το κράτος κάνει ελέγχους και επιβάλλει πρόστιμα.

Είναι όμως κακό να παραβιάζω τα μέτρα, αν δεν προκαλώ πρόβλημα σε κανέναν άλλον; Ας πάρουμε ένα ακραίο παράδειγμα. Αν μένω δίπλα στο δάσος ή στην ερημιά, μπορώ να είμαι συνέχεια έξω από το σπίτι μου, να πηγαίνω μακρινές βόλτες ή ακόμα και να κάνω πικ-νικ με την οικογένειά μου; Για κάποιους που πήγαν στα εξοχικά τους, αυτές οι συνθήκες είναι πραγματικότητα. Τι πρέπει να κάνουν, να τηρούν μέτρα τα οποία στην περίπτωσή τους δεν εξυπηρετούν καμία σκοπιμότητα; Αλλά ακόμα και μέσα στην πόλη, αν πάρω το αυτοκίνητό μου πάω σε μια ερημική τοποθεσία ή σε έναν ερημικό κόλπο και κολυμπήσω, κάνω κάτι κακό; Ιδίως αν το κάνω διακριτικά, χωρίς να προκαλέσω δηλαδή τον θυμό όσων τηρούν ευλαβικά τα μέτρα οι οποίοι δικαιολογημένα θα θεωρήσουν τους εαυτούς τους κορόιδα. Για τους οικονομολόγους, φαντάζομαι, από τη στιγμή που η δική μου ευχαρίστηση μεγαλώνει χωρίς αντιστοίχως να μειώνεται η ικανοποίηση κάποιου άλλου, τότε το τελικό αποτέλεσμα είναι θετικό για την κοινωνία. Πρόκειται για τη θεωρία της μεγιστοποίησης της ευχαρίστησης, του Bentham, η οποία με όλη την κριτική που της ασκείται, έχει αποτελέσει την βάση της ηθικής νομιμοποίησης της ελεύθερης αγοράς. Η θεοποίηση του ατομικού συμφέροντος στο μέτρο που δεν επηρεάζει αρνητικά την κοινωνία.

Εδώ όμως μπαίνουν στη συζήτηση γενικότερα ζητήματα. Έτσι πολλοί επισήμαναν τη χρήση δύο μέτρων και δύο σταθμών. Με βάση την αντίληψη του Καντ για να κρίνουμε την ηθική της πράξης μας, πρέπει να αναρωτηθούμε αν θα μπορούσε να αποτελέσει έναν γενικό κανόνα για την κοινωνία. Έγραψε σχετικά ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο στην A.V. η Βάσω Κιντή. Τι θα γινόταν δηλαδή αν όλοι έπαιρναν το αυτοκίνητό τους και πήγαιναν για μπάνιο; Προφανώς θα προκαλούνταν συνωστισμός. Με άλλα λόγια, αν εγώ παραβιάσω τα μέτρα εκμεταλλεύομαι το ότι οι άλλοι τα τηρούν και αυτό δεν είναι δίκαιο. Όλοι πρέπει να ακολουθούμε τους ίδιους κανόνες.

Μόνο που βέβαια ούτε αυτό ισχύει. Η Πολιτεία δεν μας ζητά να κάνουμε όλοι την ίδια θυσία στην ιδιωτική μας ζωή. Διαφορετική είναι η καραντίνα για έναν που μένει μόνος σε ημιυπόγειο και φυσικά πολύ διαφορετική για έναν σε μια βίλα με πισίνα, γήπεδο τένις και λίγα στρέμματα με λιόδεντρα για το λάδι της οικογένειας. Για να μην πούμε για όσους έχασαν τη δουλειά τους ή για όσους είναι στην σκοτεινή πλευρά της οικονομίας που μένουν τελείως ξεκρέμαστοι. Και δεν είναι μόνο οι κοινωνικές συνθήκες που διαφέρουν. Σε μια επιστολή που δημοσιεύτηκε στον Γκάρντιαν, ένας αναγνώστης ο οποίος πάσχει από ανίατη ασθένεια, έγραφε ότι είναι αναγκασμένος να περάσει τους τελευταίους μήνες της ζωής του κλεισμένος σε ένα διαμέρισμα. Ακόμα και ο κ. Τσιόδρας αναγνώρισε ότι ορισμένες φορές είναι προτιμότερο να παραβιάσουμε τα μέτρα για να ηρεμήσουμε παρά να ξεσπάσουμε στους δικούς μας ανθρώπους. Για τους λόγους αυτούς, σημείωνε επίσης στην Guardian η Alison Hills, λέκτορας φιλοσοφίας στην Οξφόρδη, πρέπει είμαστε επιεικείς. Ακριβώς επειδή δεν γνωρίζουμε τις ακριβείς συνθήκες κάτω από τις οποίες μπορεί ένας να παραβιάσει τα μέτρα, δεν θα πρέπει να σπεύδουμε να τον καταδικάσουμε, πόσο μάλλον να τον διασύρουμε στα κοινωνικά δίκτυα.

Λύθηκε το πρόβλημα λοιπόν; Ενδεχομένως όχι. Στις συνθήκες πανικού που επικράτησαν, ιδίως με την επίγνωση της κατάρρευσης του ΕΣΥ αν ξέφευγε η επιδημία, η επιβολή καταναγκαστικών μέτρων ήταν απαραίτητη κι έσωσε τη χώρα. Αναπόφευκτα όμως τίθεται το ερώτημα ως πότε. Τι θα συμβεί αν, όπως όλα δείχνουν, η επιδημία αποκτήσει ενδημικό χαρακτήρα και δεν υπάρχει εμβόλιο; Θα κλείνουμε την οικονομία επ’ αόριστον; Και πότε οι οικονομικές επιπτώσεις θα γίνουν σοβαρότερες από την επιδημία; Με άλλα λόγια υπάρχει άλλος δρόμος; Σε αυτό το ζήτημα υπάρχει έντονη συζήτηση μεταξύ των επιδημιολόγων για το πότε ο εγκλεισμός είναι αναγκαίος ή αν και με ποιες προϋποθέσεις είναι προτιμότερη η μέθοδος της ανίχνευσης και της καραντίνας των επαφών όσων νόσησαν. Το παράδειγμα της περιοχής του Βένετο στην Ιταλία που αξιοποίησε σε πολύ μεγάλη κλίμακα τα τεστ, έδειξε την αποτελεσματικότητα αυτής της μεθόδου. Υπάρχει ωστόσο και το θέμα της προσωπικής συμπεριφοράς.

Μπορούμε να το αξιοποιήσουμε την εμπιστοσύνη στους χειρισμούς της κυβέρνησης και των ειδικών, για να γίνουμε υπεύθυνοι πολίτες χωρίς την ανάγκη παιδονόμων; Απάντηση δεν έχω. Ξέρω ιδανικά τι θα προτιμούσα.

Μία από τις κριτικές στην «τραγωδία των κοινών» είναι ότι ιστορικά πολλές παραδοσιακές κοινότητες απέφυγαν το πρόβλημα υιοθετώντας πρακτικές αυτορρύθμισης. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα ακόμα και στη χώρα μας. Πριν από κάποια χρόνια βρέθηκα σε ένα χωριό στη Μακεδονία όπου υπάρχει ο θεσμός του φύλακα των λεπτοκαρυών. Τον όριζε το χωριό και έδινε το σύνθημα πότε θα μπορούσαν οι οικογένειες να βγουν να μαζέψουν φουντούκια στο δάσος ώστε να μην έχει κάποια το πλεονέκτημα να τα μαζέψει, πριν προλάβουν οι άλλοι.

Είναι δυνατόν μια τέτοια προσέγγιση αυτορρύθμισης να αποτελέσει γενικότερη στρατηγική κατά της επιδημίας σε μια σύγχρονη κοινωνία, στην οποία απουσιάζει δηλαδή ο άμεσος κοινωνικός έλεγχος; Μπορούμε να βασιστούμε στο ότι οι πολίτες, λειτουργώντας ορθολογικά και υπεύθυνα, θα τηρούν τις αποστάσεις χωρίς να προσφύγουμε στον καταναγκασμό και σε γενικές απαγορεύσεις; Στη σημερινή συγκυρία, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, ένα μέρος των μέτρων στηρίζεται έτσι κι αλλιώς στον δικό μας πατριωτισμό, στην εθελοντική συμμόρφωση. Όποιος θέλει μπορεί πολύ εύκολα να καταστρατηγήσει τους περιορισμούς στέλνοντας ένα ή πολλά διαδοχικά και προσχηματικά μηνύματα. Μπορούμε να διανοηθούμε λοιπόν η κυβέρνηση να δείξει εμπιστοσύνη στους πολίτες, όταν θα αρχίσουν να ανοίγουν τα  καταστήματα και η ζωή θα επιστρέφει σταδιακά σε μια σχετική κανονικότητα; Να αντικαταστήσουμε τους ελέγχους και τα πρόστιμα με ενημέρωση και συστάσεις;

Τα πλεονεκτήματα είναι προφανή: μια λογική και λιγότερο επώδυνη εφαρμογή των μέτρων τόσο στο οικονομικό τους κόστος όσο και στο ψυχολογικό. Ανεύθυνες και ιδιοτελείς συμπεριφορές σίγουρα θα υπάρχουν. Το ερώτημα είναι αν εξ αυτών θα πρέπει να στερηθούμε ένα βασικό ανθρώπινο δικαίωμα, να ορίζουμε τα του εαυτού μας. Αυτή τη φορά, σε αντίθεση με την προηγούμενη κρίση, έχουμε ένα μεγάλο πλεονέκτημα. Την καθολική σχεδόν εμπιστοσύνη που απολαμβάνουν οι χειρισμοί της κυβέρνησης και των ειδικών. Μπορούμε να το αξιοποιήσουμε για να γίνουμε υπεύθυνοι πολίτες χωρίς την ανάγκη παιδονόμων; Απάντηση δεν έχω. Ξέρω ιδανικά τι θα προτιμούσα.