Πρότυπο ανάπτυξης, πληθυσμός και ιοί

Τα βιοχημικά εργαστήρια αναζητούν υπερεντατικά το καινούργιο εμβόλιο που θα μας προστατεύει στο εξής από τον καινούργιο ιό. Πράγματι, στο σημείο όπου βρισκόμαστε, έχουμε ανάγκη από ένα αντι-ικό σκεύασμα για να θεραπεύσουμε τους ήδη ασθενείς κι από ένα εμβόλιο για να εμποδίσουμε τη διασπορά. Αλλά, εκτός του ότι δεν αρκούν τα φαρμακευτικά προϊόντα από μόνα τους –οι υγειονομικοί θεσμοί, οι ανθρώπινοι πόροι, τα συστήματα έχουν συγκεκριμένη χωρητικότητα και αντοχή– στη φύση υπάρχει τεράστια ποικιλία ιών. Οι ειδήμονες τους υπολογίζουν σε 1,67 εκατομμύριο, εκ των οποίων περίπου 600.000, ή και 800.000 μπορούν να μεταφερθούν στον άνθρωπο. Ακόμα κι αν δεν είναι όλοι οι ιοί παθογόνοι ή θανατηφόροι –αν ήταν, η ανθρωπότητα θα είχε ήδη εξαφανιστεί– μήπως θα έπρεπε να σκεφτούμε κάτι βαθύτερο και πιο μακροπρόθεσμο από μια φάμπρικα εκατοντάδων χιλιάδων εμβολίων;

Νομίζω ότι τα αντανακλαστικά μας είναι αργά και συντηρητικά. Ίσως σφάλλω, ίσως τα εκτιμώ με το μέτρο της συντομίας της ατομικής ζωής. Πάντως, με αυτή την οπτική, φαίνεται ότι τα συνοδεύει γενικευμένη εθελοτυφλία και αβυσσαλέο γνωστικό χάσμα ανάμεσα στους επιστήμονες και στον γενικό πληθυσμό. Στον γενικό πληθυσμό προστίθενται οι περισσότερες πολιτικές ηγεσίες: αν κατάλαβα καλά από τις επίσημες δηλώσεις, οι ιοί παρουσιάζονται σαν μικρόβια εξυπνότερα από τα υπόλοιπα: κάτι σαν το πλασμώδιο της ελονοσίας ή τον βάκιλο της φυματίωσης. Αλλά αν δεν καταλάβουμε περί τίνος πρόκειται, δεν θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε την πρόκληση που εγείρουν οι ιοί.

Οι ιικές απειλές θέτουν σε αμφισβήτηση το ίδιο το πρότυπο, το ίδιο το σχήμα, της κατοίκησης του πλανήτη και της εκμετάλλευσης των ζώων, καθώς και την αλαζονική μας στάση έναντι της φύσης για την οποία γίνεται πολύς λόγος, σε υπερσυναισθηματικούς τόνους, αλλά λίγες πράξεις. Όχι, δεν κάνω μάθημα περιβαλλοντολογίας και καλών αισθημάτων για τον εξωτικό παγκολίνο με τα λέπια που έτρωγαν οι Κινέζοι μέχρι την πρόσφατη απαγόρευση: απλώς, επισημαίνω ότι η δεξαμενή των ιών μπορεί να μας δώσει ένα μάθημα ταπεινότητας κι ότι αυτό το μάθημα μπορεί να αποβεί χρήσιμο. Το πώς δηλαδή μια μορφή ύπαρξης μεταξύ έμβιου όντος και «πράγματος» αμελητέου μεγέθους –μια πρωτεΐνη που έχει μέσα της λιγάκι DNA ή RNA– έχει τη δύναμη να μας καταστρέψει. Οι ιοί δεν διαθέτουν δικό τους μηχανισμό για να ζήσουν: κολλάνε σε οργανισμούς και δανείζονται το κυτταρικό τους σύστημα· μερικοί παρασιτούν (ο όρος δεν είναι σωστός, τον χρησιμοποιώ καταχρηστικά) στη μοσχογαλή, άλλοι στα ερπετά, στους χοίρους ή στα πουλερικά. Ζουν (τρόπος του λέγειν) σε ευαίσθητη ισορροπία: για να πολλαπλασιαστούν δεν πρέπει να σκοτώσουν το ζώο που τους φιλοξενεί. Ο ιός που προκαλούσε το οξύ αναπνευστικό σύνδρομο, το SARS, σκότωσε 10% των ξενιστών του· έκανε «λάθος»· και γι' αυτό δεν εξαπλώθηκε πανδημικά. Το ότι αυτοκτόνησε δεν σημαίνει πως δεν μπορεί να αναστηθεί. Γενικά, οι κορωναϊοί κολλάνε σε ζώα όπως οι νυχτερίδες (μου φαίνεται επιβιωτική συμπεριφορά το ότι σιχαινόμαστε τις νυχτερίδες) μέσω των οποίων μολύνονται ζώα που έρχονται σε επαφή με τον άνθρωπο: συμβίωση στον ίδιο οικότοπο, σφαγή, πώληση στις κρεαταγορές – στη συνέχεια, αν πρόκειται για ωμοφαγία (που είναι σπάνια), ο ιός μεταδίδεται εύκολα· αν πρόκειται για μαγείρεμα, ο ιός έχει ήδη γίνει ψητός.

Δύο είναι τα μείζονα προβλήματα και συνδέονται μεταξύ τους: ο υπερπληθυσμός με την αναπόφευκτη συνύπαρξη στο ίδιο ενδιαίτημα ανθρώπων και ζώων που είναι δυνάμει ξενιστές ιών – και η απερίσκεπτη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων. Σήμερα, το spillover –η μετάδοση των ασθενειών από τα ζώα στον άνθρωπο– είναι 3-4 φορές πιο εκτεταμένη από ό,τι πριν από σαράντα χρόνια· όσο για τον ανθρώπινο πληθυσμό χρειάστηκαν 300.000 χρόνια για να γίνουμε ένα δισεκατομμύριο και εκατό χρόνια για να γίνουμε 7,5. Αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και κατακυριεύσατε τη γη. Μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα, αν δεν ενσκήψει κάποιο απόβλεπτο γεγονός θα φτάσουμε τα δώδεκα. Οι υπερεθνικές επιχειρήσεις χρειάζονται καταναλωτές –the more the merrier– και η παγκόσμια αριστερά χρειάζεται προλεταρίους για να επαναστατήσουν: το να μιλάς για «υπερπληθυσμό» σε κάνει μαλθουσιανό και ο μαλθουσιανισμός θεωρείται δεξιός μισανθρωπισμός.

Αλλά θα επιμείνω: η τρομερή αύξηση του πληθυσμού ακόμα κι αν σταθεροποιηθεί στα δέκα δισεκατομμύρια όπως λένε, καθησυχαστικά, πολλοί δημογράφοι (άλλοι είναι πιο απαισιόδοξοι), σημαίνει υπερβολική διείσδυση στις οικοζώνες όπου ο άνθρωπος δεν έχει θέση, σημαίνει υπερβολική χρήση γης, υπερβολική εγγύτητα με άγρια ζώα, μια προέκταση του γενικού συνθήματος «να ζήσουμε όλοι μαζί» που έχει άγνωστες συνέπειες και που προπάντων σημαίνει όλεθρο για τον ζωικό κόσμο, άλλοτε μέσω της υπερπαραγωγής του –στην Κίνα παράγονται 15-20 δισεκατομμύρια κοτόπουλα ετησίως– άλλοτε μέσω της εξόντωσης των υπαρχόντων ειδών.

Η νεωτερικότητα, συχνά αποτέλεσμα μιας ορμητικής επιτάχυνσης, δεν έχει απαλλαγεί από τις παραδοσιακές δεισιδαιμονίες και τα έθιμα του ανθρώπινου μεσαίωνα: η βιομηχανία και η υψηλή τεχνολογία συμβαδίζουν με προλήψεις, με προαιώνιες διατροφικές και ιατροφαρμακευτικές πρακτικές, οι οποίες, με τη σειρά τους, συνιστούν κερδοφόρο παραγωγικό τομέα, ενσωματωμένο στους τομείς αιχμής hi-tech. Η βρώση παγκολίνου στην Κίνα και η χρήση του για γιατροσόφια είναι μεγάλη πηγή εσόδων: κάπως έτσι συνδέεται η νεωτερικότητα με το παρελθόν – η μαγική σκέψη συμβιώνει με τη σύγχρονη βιοχημεία, την ιατρική, τη φαρμακευτική, την ιολογία που θα κατατροπώσουν άλλον έναν ιό. Μέχρι να εμφανιστεί ο επόμενος που ίσως τον φέρουν οι παπαγάλοι οι δαχτυλιδολαίμηδες.

Οι σωστές σκέψεις οδηγούν στις σωστές πράξεις. Έχουμε αρκετές γνώσεις για να κάνουμε σωστές σκέψεις. Ξέρουμε κάμποσα πράγματα για τις ζωονοσολογία, για το πώς οι παθογόνοι παράγοντες περνούν από τα ζώα στους ανθρώπους· έχουμε μακρά πείρα επιδημιών από την πανώλη και τη χολέρα μέχρι τη γρίπη των πτηνών και τη γρίπη των χοίρων· ξέρουμε ότι οι ιοί της εν λόγω κατηγορίας έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά στο πώς διασπείρονται, μεταλλάσσονται, ή πέφτουν σε ένα είδος sleep mode, λανθάνουσας ύπαρξης (το καλοκαίρι γίνονται ανενεργοί και μπορούμε να είμαστε φορείς τους μέχρι να κρυώσει ο καιρός και να γίνει υγρός οπότε αρχίζoυν να πολλαπλασιάζονται με τρέλα). Ξέρουμε, αλλά τα οικονομικά συμφέροντα και η μυωπία μάς καθιστούν αδαείς σαν να ξεκινάμε διαρκώς από το μηδέν.

Η αξιοπρέπεια του ανθρώπου ταυτίζεται με την άρνησή του να κατέχει προνομιακή θέση, με την παραδοχή ότι αποτελεί ταυτοχρόνως μεγαλειώδη έμπνευση και τιποτένια σκόνη

Τα αντι-ικά φάρμακα θα μας σώσουν προς το παρόν αλλά μπορούν να δημιουργήσουν παράπλευρα προβλήματα δημόσιας υγείας και ισορροπίας στη φύση. Το στοίχημα είναι να επενδύουμε στην υγεία πριν από τις καταστροφές, όχι μετά· να επενδύσουμε σε περίοδο ειρήνης, όχι σε περίοδο έκτακτης ανάγκης. Κι αυτό σημαίνει να αναζητούμε στις αιτίες των δεινών, όχι να «διαχειριζόμαστε» (η λέξη δίνει πολλές πληροφορίες για την τακτική μας) τις επιπτώσεις τους αφήνοντας άθικτη τη δομή της αναπαραγωγής, της παραγωγής και του συσχετισμού δυνάμεων. Συνηθίζουμε σαν τον βάτραχο στην κατσαρόλα που προσαρμόζεται στη σταδιακή αύξηση της θερμοκρασίας μέχρι το σημείο βρασμού: στην πραγματικότητα, πρέπει να πηδήξουμε από την κατσαρόλα. Έλεγχος γεννήσεων, έλεγχος του μοντέλου ανάπτυξης, παγκόσμια και κοινή χρήση των big data, διαφάνεια, πλανητικός συντονισμός στρατηγικής, κοινοί κανόνες αντιμετώπισης όχι μόνο των ασθενειών αλλά ολόκληρης της φύσης. Η αξιοπρέπεια του ανθρώπου ταυτίζεται με την άρνησή του να κατέχει προνομιακή θέση, με την παραδοχή ότι αποτελεί ταυτοχρόνως μεγαλειώδη έμπνευση και τιποτένια σκόνη.