Ο Freud, το καπέλο και ο αντισημιτισμός

Το καπέλο, χειμώνα ή καλοκαίρι, πάντα μας προστατεύει ή απλώς μας δίνει στιλ. Όμως το καπέλο, πέρα από την πρακτική του σημασία και την ομορφιά του, αποτελεί και ένα ενδιαφέρον σύμβολο, που υποδηλώνει την εξουσία ενός ατόμου ή μιας επαγγελματικής ομάδας. Το φορούσαν οι ηγεμόνες,  οι θρησκευτικοί ηγέτες, οι μάγοι, οι ευγενείς, για να δηλώσουν την κοινωνική τους θέση. Έτσι το καπέλο συμβολίζει την εξουσία, την κυριαρχία, αλλά και, στο πλαίσιο των κρατικών θεσμών, έναν ρόλο, όπωςαυτόν του  αστυνόμου, τουγιατρού, του στρατιωτικού κ.λπ. Το καπέλο αποτελεί επίσης σύμβολο διαφόρων πολιτισμών ή ορισμένων θρησκειών, όπως της χασιδικής εβραϊκής παράδοσης. Ως σύμβολο επαγγελματικών ομάδων θα αναφέρω το Stetson, το χαρακτηριστικό καπέλο των Cow-Boys, που συμβόλιζε την αρρενωπότητα και την ισχύ της εξουσίας και προσφερόταν από τον παλιό καουμπόη στον νέο, όταν έφτανε στην ενηλικίωση.

Έτσι αφού το καπέλο έχει αυτήν την σημασία στην καθημερινότητα, δεν είναι τυχαίο ότι βρίσκεται και στα όνειρά μας, όπου συμβολίζει την ανάγκη του ατόμου για προστασία, την σχέση εξουσίας με τον άλλον, αλλά και το γεννητικό όργανο, ιδιαίτερα το ανδρικό.

Ο Sigmund Freud στο θεμελιώδες για την ψυχανάλυση έργο του «Η ερμηνεία των ονείρων» περιγράφει και ένα δικό του όνειρο, στο οποίο καθισμένος σε ένα τρένο κρατάει στα γόνατά του ένα ημίψηλο. Στο ίδιο βιβλίο αναφέρεται σε μια αφήγηση του πατέρα του Jakob Freud, όπου μιλάει για μια παιδική μνήμη: «Έπρεπε να ήμουν δέκα ή δώδεκα ετών, όταν ο πατέρας μου άρχισε να με παίρνει παρέα στους περιπάτους του και να συζητάμε διάφορα θέματα, καθώς μου ανέπτυσσε τις απόψεις του. Μια μέρα, για να μου δείξει πως η εποχή μου ήταν καλύτερη από την δική του, μου διηγήθηκε το ακόλουθο γεγονός: «Κάποτε, όταν ήμουν νέος, στην πόλη όπου γεννήθηκες, στο Freiberg, βγήκα στον δρόμο ένα Σάββατο, ντυμένος με τα καλά μου και με έναν ολοκαίνουριο γούνινο σκούφο. Ξαφνικά με πλησίασε ένας Χριστιανός και έριξε τον σκούφο μου στη λάσπη, φωνάζοντας: "Εβραίε, κατέβα από το πεζοδρόμιο! "»

-Και τι κάνατε; τον ρώτησα  

-Κατέβηκα από το πεζοδρόμιο στον δρόμο και μάζεψα το καπέλο μου, απάντησε ήρεμα.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο Jacob Freud καταγόταν από την Ανατολική Γαλικία και προερχόταν από ένα χασιδικό περιβάλλον. Οι Εβραίοι εκείνης της εποχής φορούσαν συχνά το παραδοσιακό caftan, μάθαιναν εβραϊκά και μιλούσαν μεταξύ τους yiddish τόσο καλά, όπως τα γερμανικά.

Το παραπάνω επεισόδιο δείχνει ότι ο Jacob Freud διατήρησε στο Freiberg τα ιδιαίτερα εξωτερικά χαρακτηριστικά ενός Εβραίου της Ανατολικής Ευρώπης, πράγμα που επέτρεπε στον οποιονδήποτε να αντιληφθεί την θρησκευτική του ταυτότητα. Ωστόσο προοδευτικά ο Jacob Freud αποστασιοποιήθηκε από την χασιδική παράδοση και στο τέλος σταμάτησε να ακολουθεί τις θρησκευτικές τελετές. Την ίδια ώρα στο σπίτι συνέχισε να μελετά την Βίβλο στα εβραϊκά, γεγονός που προφανώς συνέβαλε στο να αναπτύξει ο Sigmund ένα πάθος για τις βιβλικές ιστορίες, τις οποίες ερευνούσε, για να τις κατανοήσει, και αυτό ήταν κάτι σαν προάγγελος της αναλυτικής ερμηνευτικής μεθόδου του.

Το ότι ο Freud αναφέρθηκε αρκετές φορές σε αυτήν την ανάμνηση – οθόνη του αντισημιτικού επεισοδίου, μαρτυρά την αναστάτωση που του προκάλεσε και τις οδυνηρές σκέψεις στις οποίες τον οδήγησε. Προφανώς σκέφτηκε το βίωμα της ταπείνωσης που υπέστη ο ευσεβής πατέρας του, ο οποίος, την ιερή -για τους Εβραίους- ημέρα του Σαββάτου, αναγκάστηκε να μαζέψει το καπέλο του από την λάσπη. Στο παραπάνω κείμενο ο Freud προσθέτει ότι η απάντηση του πατέρα του, που δήλωνε παραίτηση, δεν του φάνηκε και πολύ ηρωική γι’ αυτόν τον ψηλό, ισχυρό άνδρα, ο οποίος τον κρατούσε από το χέρι. Και έτσι έβρισκε παρηγοριά στο να ταυτιστεί με τον Αννίβα, τον γενναίο σημίτη ήρωα, ο οποίος είχε ορκιστεί να εκδικηθεί τους Ρωμαίους για τον πατέρα του και τους πολέμησε μέχρι τέλους.

Ίσως για τον Sigmund, ο οποίος είχε οξυμένη την αίσθηση της μεταφοράς και της μετωνυμίας, αυτό το επεισόδιο να ήταν μοιραίο και να του γέννησε το συναίσθημα ότι ο πατέρας του δεν μπορεί να του εγγυηθεί ότι θα είναι ασφαλής στον απειλητικό κόσμο.

Ο γιος του Jacob, με την δίψα για μάθηση και την φιλοδοξία του να κατακτήσει απρόσιτες ηπείρους γνώσης, μοιάζει να ενισχύθηκε από αυτό το μειωτικό γεγονός. Γιατί εκείνη την ημέρα που αντιλήφθηκε την ταπείνωση του πατέρα του άρχισε να αναβλύζει στον ψυχισμό του ένα εκδικητικό πνεύμα.Συνειδητοποίησε για πρώτη φορά ένα αντισημιτικό επεισόδιο, στο οποίο, κατά την διάρκεια της ζωής του, θα προστεθούν και άλλα, που θα διδάξουν στον Freud ότι ο εβραϊσμός, για να επιβιώσει, χρειάζεται σκληρό αγώνα. Στην σκηνή που του αφηγήθηκε ο πατέρας του ο Sigmund διέκρινε ότι εκείνος παραιτήθηκε από την αξιοπρέπειά του και συμμορφώθηκε με την ιδέα, ότι η χριστιανική πόλη όπου ζούσε τον είχε απορρίψει.

Εδώ, συνειρμικά, σκέφτομαι έναν σύγχρονο του Sigmund Freud, επίσης γερμανόφωνο Εβραίο, τον Franz Kafka, ο οποίος έλεγε ότι η ψυχανάλυση προήλθε από την απελπισία που ένιωσαν τα αγόρια εκείνων των πατεράδων με τον «αφομοιωμένο ιουδαϊσμό», όπως φαίνεται στο « Γράμμα στον πατέρα», κομβικό κείμενο στο έργο του Kafka.

«Είχες φέρει (στην πόλη) λίγο από τον ιουδαϊσμό του αγροτικού γκέτο, από το οποίο προήλθες, ήταν όμως πολύ λίγο και αυτό το λίγο μειώθηκε ακόμη περισσότερο, επειδή επηρεάστηκες από την πόλη και τον στρατό...». Και συνεχίζει στο γράμμα- κατηγορητήριο προς τον πατέρα «... αλλά για το παιδί (σου) οι εντυπώσεις και οι αναμνήσεις της νεότητάς σου μόλις που επαρκούσαν για να καταστήσουν εφικτό ένα είδος εβραϊκής ζωής...». Όλες όμως οιαναμνήσεις του πατέρα δεν μπόρεσαν να μεταδώσουν τον ιουδαϊσμό στον γιο, καθώς ο ιουδαϊσμός του«...εξαντλούνταν εντελώς, ενώ τον εναπόθετες στα χέρια μου».

Με βάση και αυτές τις διαπιστώσεις του Kafka μπορούμε να αξιολογήσουμε την σημασία του επεισοδίου με τον πατέρα του Freud, αν σκεφτούμε ότι ο ευσεβής Εβραίος δεν αποκαλύπτει ποτέ την κεφαλή του. Κάτι τέτοιο είναι απαγορευμένο. Αφαιρεί το καπέλο του, μόνο για να κάνει μπάνιο. Και τότε αυτή η χειρονομία σημαίνει έναν χαιρετισμό που απευθύνεται στο σύμπαν.

Το ότι πέταξαν το καπέλο του πατέρα τού Sigmund στην λάσπη, χωρίς εκείνος να υπερασπίσει την προσωπική του αξιοπρέπεια και την καταγωγή του μπορούμε να φανταστούμε ότι οδήγησε τον Freud να παλεύει σε όλη του την ζωή να μην βγάλει ποτέ το καπέλο του χωρίς λόγο, ούτε απέναντι σε ισχυρούς ανθρώπους ούτε απέναντι σε μισαλλόδοξες ιδεολογίες. Αγωνίστηκε να μην εξαναγκαστεί να υπακούσει, ή να υποταχτεί στους αξιωματούχους του μίσους και τον όχλο που τους ακολουθούσε.

Κι όμως το αντισημιτικό επεισόδιο με θύμα τον πατέρα του έμελλε να επαναληφθεί, με πιο δραματικό τρόπο, στον ίδιο τον Sigmund Freud, όταν βρέθηκε αντιμέτωπος με τον ναζισμό, ένα κίνημα μίσους και θανάτου, του οποίου την διαστροφική κακοήθεια αρχικά διέψευδε. Το 1933 ο Freud έγραψε στον συνεργάτη του Ernest Jones: «Κάναμε μεγάλη πρόοδο. Τον Μεσαίωνα θα με έκαιγαν. Τώρα είναι ικανοποιημένοι με το κάψιμο των βιβλίων μου». Δεν μπορούσε να φανταστεί ότι, σχεδόν δέκα χρόνια αργότερα, όλες οι αδελφές του θα πέθαιναν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Ο Freud, αφού παρενοχλήθηκε πολύ από την Γκεστάπο, τελικά το 1938, γέρος και άρρωστος, έλαβε την άδεια να εγκαταλείψει την Βιέννη, για να σώσει την ζωή του και κυρίως την οικογένεια του. Με την προϋπόθεση όμως να υπογράψει ένα ταπεινωτικό έγγραφο, στο οποίο δήλωνε ότι το ναζιστικό καθεστώς τον είχε αντιμετωπίσει με όλο τον σεβασμό και την προσοχή που άρμοζε στην επιστημονική του φήμη και ότι θα μπορούσε να συνεχίσει να ζει και να εργάζεται στην Αυστρία εντελώς ελεύθερος. Επιπλέον έπρεπε να πληρωθούν και «λύτρα» στις ναζιστικές αρχές, ποσό το οποίο κατέβαλε η φίλη και συνάδελφος του Freud πριγκίπισσα Μαρία Βοναπάρτη, η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διάσωσή του. Λόγω των συγγενικών δεσμών της Μαρίας Βοναπάρτη με τον βασιλιά Γεώργιο B΄, η ελληνική πρεσβεία στην Βιέννη έθεσε στην υπηρεσία του Freud όποιο μέσο διέθετε, για να τον βοηθήσει, αλλά και «έβγαλε» από την Αυστρία, με τον διπλωματικό σάκο, την συλλογή του Freud με τα αγαλματίδια και τις κινητές αξίες του.

Τελικά θα αναχωρήσει από την Βιέννη φορώντας την ρεπούμπλικα, όπως φαίνεται και από φωτογραφίες κατά την άφιξή του στο Παρίσι, πριν συνεχίσει για το Λονδίνο.

Τελικά ο Freud βρήκε άσυλο στο Λονδίνο, από όπου έγραψε ένα γράμμα στον φίλο και συνάδελφό του Max Eitingon: «Αυτές τις μέρες είναι δύσκολο να καταλάβω την συναισθηματική, συγκινησιακή κατάστασή μου, δύσκολο να την περιγράψω. Το θριαμβευτικό αίσθημα της απελευθέρωσης (από τους Ναζί) είναι εξαιρετικά αναμεμειγμένο με θλίψη, γιατί ο καθένας αγαπά βαθιά την φυλακή από την οποία απελευθερώθηκε. Η απόλαυση που παίρνει κάποιος στο νέο περιβάλλον του και η οποία τον κάνει σχεδόν να φωνάξει «Χάιλ Χίτλερ», διαταράσσεται από τις συγκινήσεις και από τις μικρές ιδιομορφίες στο ανοίκειο, στο ξένο περιβάλλον. Οι χαρούμενες προσδοκίες μιας καινούριας ζωής περιορίζονται από την αβεβαιότητα σχετικά με το πόσο μια κουρασμένη καρδιά θα θέλει να συνεχίσει να δουλεύει». Στο Λονδίνο μπόρεσε να ζήσει τους τελευταίους μήνες της ζωής του, άρρωστος αλλά ελεύθερος, και συνέχισε να εργάζεται για την χειραφέτηση του ατόμου και του συνόλου. Ήξερε πλέον ότι το τέρας του ολοκληρωτισμού απειλούσε σοβαρά τον ανθρώπινο πολιτισμό, όπως το είχε ήδη επισημάνει το 1930 και πιο ανοιχτά στην επανέκδοση του βιβλίου του « Πολιτισμός πηγή δυστυχίας» το 1931.

Στις ημέρες μας, που ο ρατσισμός, ο αντισημιτισμός και μισαλλοδοξία ενισχύονται ας είμαστε αλληλέγγυοι με όσους τους πετάνε το καπέλο τους ή και τους ίδιους στην λάσπη.