Πολιτικη & Οικονομια

Γιάννης Βούλγαρης: Δεκαετία που δεν έχει ακόμα όνομα

Τι σημάδια για το μέλλον μάς δείχνει η δεκαετία των 10s που μόλις τελείωσε;

A.V. Team
ΤΕΥΧΟΣ 728
3’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Αφιέρωμα στη δεκαετία 2010 - 2020. Ο Γιάννης Βούλγαρης ερμηνεύει το κύμα του λαϊκισμού, εθνικισμού και ακροδεξιού αυταρχισμού στα χρόνια των 10s

Οι δεκαετίες είναι σαν μικροί αιώνες. Η στρογγυλάδα τους μάς υποβάλλει την αίσθηση της ιστορικής και πολιτικής ενότητας. Κι αυτό μας παρακινεί να ψάξουμε το «νόημά» τους, να τους δώσουμε όνομα. Όμως η δεκαετία 2010-2020 δεν προσφέρεται εύκολα σε μια ενοποιητική ανάλυση και ακόμα λιγότερο στον ονοματισμό της. Διαφέρει από τις προηγούμενές της. Η δεκαετία του 1990 σημαδεύτηκε από την αισιόδοξη προσδοκία ότι ο δημοκρατικός καπιταλισμός που αναδείχτηκε νικητής στον «σύντομο 20στό αιώνα» θα εξαπλωνόταν στο Κόσμο κατά τρόπον σχετικά ειρηνικό. Εξού και του δόθηκαν ανάλογα ονόματα: εξαμερικανισμός, εκδυτικισμός, «τέλος της Ιστορίας». Γρήγορα ήρθε η διάψευση με τη δραματική εικόνα της επίθεσης στους δίδυμους πύργους στις 11 Σεπτεμβρίου 2001. Η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα σήμανε έτσι την απότομη στρατιωτικοποίηση της παγκοσμιοποίησης. Όπως όμως ήταν αναμενόμενο, ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» ούτε μπόρεσε ούτε μπορούσε να προσφέρει μια ενιαία αντίληψη και μια νέα διεθνή τάξη πραγμάτων. Αντιθέτως, άφησε μια ανοιχτή κρίση στη Μέση Ανατολή που επιδεινώθηκε λίγο αργότερα με τις αποτυχίες της «αραβικής άνοιξης». Αποτυχίες που οφείλονταν καταρχάς στις ενδογενείς αδυναμίες των καθεστώτων και όχι στις ευθύνες της «κακιάς Δύσης».  

Η δεκαετία που σε λίγες μέρες κλείνει, δεν κληρονόμησε μόνο αυτή τη γεωπολιτική ένταση αλλά και την οικονομική κρίση του 2008. Ονομάστηκε «πρώτη παγκόσμια κρίση της παγκοσμιοποίησης» όρος που είχε κάτι προφανές αλλά και κάτι παραπειστικό, όπως εκ των υστέρων φάνηκε. Το προφανές ήταν ότι όντως είχε παγκόσμιες επιπτώσεις καθώς είχε ξεκινήσει από τις ΗΠΑ και την καρδιά του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού. Το παραπειστικό ήταν αφενός ότι οι επιπτώσεις ήταν διαφορετικής έντασης και διάρκειας ανά περιοχή του Κόσμου, αφετέρου ότι συσκότιζε το μείζον. Τη σταθερή και δομική μετατόπιση οικονομικής και πολιτικής ισχύος από τη Δύση στην Ανατολή, και κυρίως στην Κίνα. Η τάση έχει εκδηλωθεί εδώ και αρκετά χρόνια, στη διάρκεια όμως της τρέχουσας δεκαετίας απέκτησε νέα διάσταση. Το καινούργιο είναι η αυτοπεποίθηση με την οποία η Κίνα και η «Ανατολή» κοιτάνε πλέον τη Δύση. Πρόκειται για μια γιγάντια ανατροπή παγιωμένων ως χτες ιστορικών τάσεων και θεωρητικών σχημάτων. Μετά από διακόσια χρόνια παγκόσμιας ηγεμονίας του δυτικού Κόσμου, η Ανατολή γεφυρώνει το χάσμα. Φαίνεται μάλιστα να το πετυχαίνει ακολουθώντας έναν δικό της δρόμο που συνδυάζει τον καπιταλισμό με τον πολιτικό αυταρχισμό. Σαν να διαψεύδει τον οικουμενικό χαρακτήρα της δυτικής Νεωτερικότητας, τον «εκδυτικισμό» ως διαδικασίας συμμετοχής σε αυτήν, και τον εκδημοκρατισμό ως δίδυμο φαινόμενο της οικονομικής ανάπτυξης. Σε αυτή την πορεία η Κίνα δεν είναι μόνη της. Αντιθέτως, τα αυταρχικά καθεστώτα ή οι «ανελεύθερες» δημοκρατίες με ή χωρίς ισχυρό ηγέτη, πολλαπλασιάζονται και περιλαμβάνουν πλέον τα κράτη με τους μεγαλύτερους πληθυσμούς. Στα εκατομμύρια των υπηκόων τους υπόσχονται ότι μπορούν να προσφέρουν ευημερία και ασφάλεια καλύτερα από ό,τι το κάνουν οι σύγχρονες δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες. Η αλήθεια του ισχυρισμού μένει να φανεί τις επόμενες δεκαετίες. Στην παρούσα δεκαετία το ζήτημα τίθεται στις δυτικές ηγεσίες σαν αναπάντητο δίλημμα: πηγαίνουμε σε έναν «κινεζικό αιώνα»; Ή μήπως η ανάπτυξη της Κίνας και της Άπω Ανατολής έχει πήλινα πόδια; Σε κάθε όμως περίπτωση, η Ιστορία έχει δείξει ότι σε περιόδους γρήγορης αλλαγής των συσχετισμών ή σε εποχές κρίσης ηγεμονίας, η γεωπολιτική αστάθεια αποκτά ενδημικό χαρακτήρα. Η νέα αύξηση των εξοπλισμών είναι ένα από τα παρεπόμενα της αβεβαιότητας.

Αν η Ανατολή αισθάνεται νέα αυτοπεποίθηση, η Δύση ζει εποχή αγωνίας και αμηχανίας. Σαν το παγκοσμιοποιητικό κύμα που ξεκίνησε από αυτήν να γυρνά και να στρέφεται τώρα εναντίον της αποδυναμώνοντας και διχάζοντάς την. Εξού και η ανάδυση των ποικίλων λαϊκισμών και της Ακροδεξιάς με ένα μη ρεαλιστικό εθνοκεντρικό πρόταγμα και στόχο την «απο-παγκοσμιοποίηση». Η εκλογή Τραμπ το 2016 αποτέλεσε την πιο σημαντική και ταυτόχρονα την πιο επικίνδυνη επιτυχία αυτού του ρεύματος. Ήταν σαν το πολιτικό αντίστοιχο της οικονομικής κρίσης του 2008. Συνέβη στις ΗΠΑ και εξακτινώθηκε σε όλο τον πλανήτη, προκαλώντας ένα κύμα πολιτικών αναταράξεων. Δίχασε τη «Δύση», αποξένωσε την Ευρώπη, αποδυνάμωσε τους πολυμερείς θεσμούς, όξυνε το διεθνές κλίμα στο όνομα μιας εθνικής πολιτικής που θα πετύχει, υποτίθεται, την ανάκτηση της αμερικανικής ισχύος.

Πολύ μελάνι χύθηκε αυτή τη δεκαετία για την κατανόηση του κύματος του λαϊκισμού, του εθνικισμού και του ακροδεξιού αυταρχισμού. Οι ερμηνείες κατατάσσονται σε δύο ομάδες, οι οποίες άλλωστε δεν αλληλοαποκλείονταν. Η πρώτη, προσφιλής κυρίως στους αγγλοσάξονες αναλυτές, έδωσε έμφαση στις κοινωνικές ανισότητες, οι οποίες πράγματι αυξήθηκαν αισθητά στις χώρες τους. Η δεύτερη, πιο διαδεδομένη στην Ευρώπη, εστίασε στην αντιμεταναστευτική στάση της κοινωνικής πλειοψηφίας και κυρίως των λαϊκών στρωμάτων. Όμως ο μετανάστης πέρα από φυσική παρουσία, λειτούργησε σαν φοβικό σύμβολο που συμπύκνωνε ευρύτερες δυσανεξίες. Απόδειξη ότι εκδηλωνόταν άνοδος της ακροδεξιάς σε περιοχές που δεν υπήρχε ίχνος μεταναστών. Τέτοιου είδους βαθύτερων και γενικότερων δυσανεξιών εκδηλώνονται σε εποχές μεγάλων μετασχηματισμών. Κατά τη γνώμη μου δεν πρόκειται τόσο για τους μετασχηματισμούς που υφίσταται ο Καπιταλισμός με την ψηφιακή επανάσταση. Ριζικότερες επιπτώσεις έχει ο μετασχηματισμός του Έθνους-Κράτους. Με αφετηρία την Ευρώπη, όλος ο πολιτικός μας πολιτισμός θεμελιώθηκε κατά τους τελευταίους αιώνες στο έθνος-κράτος. Σε αυτό ενσωματώθηκαν βαθμιαία και με δραματικούς συνήθως τρόπους οι πολίτες και ιδίως οι λαϊκές μάζες. Γύρω του συμπλέχτηκαν οι ιστορικές διαδικασίες εξατομίκευσης και εκκοσμίκευσης. Στις δυτικές εξάλλου κοινωνίες αποτέλεσε το πλαίσιο ανάπτυξης του πολιτισμού της Δημοκρατίας, των δικαιωμάτων, της πολιτικής συμμετοχής, της λαϊκής κυριαρχίας. Αυτή η συνύφανση κράτους και  δημοκρατίας εξηγεί και την τάση της ταυτόχρονης αποδυνάμωσής τους.

Μια ειρηνική διέξοδος αυτού του μετασχηματισμού απαιτεί τη συναινετική ρύθμιση της παγκοσμιοποίησης και τον εκδημοκρατισμό της διεθνούς πολιτικής. Η δεκαετία που κλείνει κινήθηκε στην αντίθετη κατεύθυνση. Ενισχύθηκαν οι υποστηρικτές μιας δυστοπικής «απο-παγκοσμιοποίησης» και ενός αμυντικού εθνικισμού. Επειδή όμως η επιστροφή στην παραδοσιακή εθνική κυριαρχία δεν είναι ρεαλιστική, ο Κόσμος έχει εισέλθει σε φάση γεωπολιτικής αστάθειας. Αν δεν αναστραφεί αυτή η πορεία, η δεκαετία που σήμερα δεν έχει ακόμα όνομα, αύριο μπορεί να αποδειχτεί εισαγωγή σε έναν «ήπιο Μεσοπόλεμο», χωρίς μεν φασισμούς αλλά με αντιδημοκρατικές ροπές και παρατεταμένες διακρατικές εντάσεις.

* Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι ομότιμος καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου. Διάβαστε εδώ τη συνέντευξή του στην Αγγελική Μπιρμπίλη με αφορμή το καινούργιο του βιβλίο «Ελλάδα: Μια χώρα παραδόξως νεωτερική», εκδόσεις Πόλις.