Eίναι δυνατόν ένας λαός να κάνει λάθος; Για πολλά χρόνια, ουσιαστικά μέχρι τη χρεοκοπία του 2010, ακούγαμε σχεδόν από παντού στην Ελλάδα ότι ο λαός κατέχει ένα αλάνθαστο κριτήριο, το οποίο τον οδηγεί να παίρνει πάντα τις σωστές αποφάσεις.
Αρκετοί αντιλαμβάνονται το λαό σαν κάτι ενιαίο και αδιαίρετο. Δε θέλουν να βλέπουν την αυτονόητη διαίρεση της κοινωνίας σε υποσύνολα: ταξικά, ιδεολογικά, πολιτισμικά. Τα υποσύνολα αυτά έχουν συχνά διαφορετικές θέσεις και αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα. Η δημοκρατία είναι ένας τρόπος διαχείρισης και ειρηνικής αντιμετώπισης των αντιθέσεων αυτών.
Τις διαφορές αυτές επιχειρούν να αγνοήσουν εκείνοι που φτιάχνουν την κατασκευή του ενός και αδιαίρετου λαού. Ο λαός αυτός υποτίθεται είναι αγνός και αμόλυντος, σε αντίθεση με τις διεφθαρμένες και προδοτικές ελίτ που τον καταδυναστεύουν. Αυτά, τα τόσο γνωστά στους Έλληνες, μας θύμισε ο Φάραντζ στην επινίκια δήλωσή του την επαύριο του βρετανικού δημοψηφίσματος.
Στο δικό μας λαό αποδόθηκαν υπερβατικές δυνατότητες και ιδιότητες φυσικού προσώπου, όπως οι θεότητες που είχαν χαρακτηριστικά ανθρώπων. Ο λαός άρχισε να υμνείται σαν ένας νέος θεός. Στις συναυλίες των πρώτων χρόνων της μεταπολίτευσης, που συγκλόνιζαν τα στάδια, η λέξη θεός στους στίχους των τραγουδιών αντικαταστήθηκε με τη λέξη λαός: «για μια μπουκιά κι ένα ποτήρι και δόξα το λαό». Λίγο αργότερα ο Γιάννης Μαρκόπουλος συνέθεσε το τραγούδι «Προσκυνώ τη χάρη σου λαέ μου» σε στίχους του Μιχάλη Σταυρακάκη:
Αυτός ο καθαγιασμένος λαός έχει κι άλλες θεϊκές ιδιότητες. Είναι παντοδύναμος. Με την παντοδυναμία του αυτή μπορεί να κατορθώσει τα πάντα. Να διώξει τους κατακτητές, να ρίξει τη χούντα, να κάνει τις αγορές να χορεύουν στα νταούλια που εκείνος θα βαράει. Παντοδύναμος και, όπως είπαμε, αλάθητος. Και από πού εκπορεύονται όλες αυτές του οι μυθικές δυνατότητες; Μα από τον ίδιο το λαό.
Ο λαός κατέχει την αλήθεια για τα πάντα. Ακόμη και σε επιστημονικά ζητήματα η λαϊκή παράδοση ήξερε το σωστό πολύ πριν το ανακαλύψει η επιστήμη. Ο ελληνικός λαός ήξερε πάντα να τρέφεται σωστά, ισχυρίζονται πολλοί, επικαλούμενοι τις σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις για τα οφέλη της μεσογειακής διατροφής. Όμως οι άνθρωποι παλιότερα έτρωγαν ό,τι έβγαζε ο τόπος τους. Έτσι στην Κρήτη μπορεί να είχαν το λάδι, αλλά στο Μέτσοβο χρησιμοποιούσαν τα ζωικά λίπη. Και δεν μπορούμε να πούμε ότι οι Κρητικοί είχαν κάποια σοφία που έλειπε από τους Μετσοβίτες.
Παρατηρώντας τους εαυτούς μας και τους γύρω μας, βλέπουμε ανθρώπους κάθε άλλο παρά αλάνθαστους. Οι πιο πολλοί να διαμορφώνουν πρόχειρα τις απόψεις τους και τις αλλάζουν με μεγάλη ευκολία, ενώ συχνά καταλήγουν σε αντιφατικές θέσεις. Αυτοί που ως μονάδες βρίσκονται τόσο κοντά στο λάθος και την επιπολαιότητα, ξαφνικά γίνονται αλάνθαστοι αν λογαριαστούν όλοι μαζί και γίνουν λαός.
Οι ίδιοι που θεωρούν το λαό παντοδύναμο και αλάνθαστο, όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά τον χαρακτηρίζουν θύμα. Και το ερώτημα είναι πώς αυτός ο τόσο δυνατός λαός που επιπλέον διαθέτει και το αλάνθαστο κριτήριο γίνεται τόσο εύκολα θύμα. Εκτός εάν τα θεϊκά του προτερήματα ισχύουν μόνο για τις καλές περιστάσεις.
Αντί της λέξης λαός που εκφράζει κάτι το ενιαίο και αδιαίρετο θα ήταν προτιμότερο να χρησιμοποιούμε την λέξη πολίτες. Ο πληθυντικός αριθμός αποδίδει τον πλουραλισμό των διαφορετικών αντιλήψεων που υπάρχουν και είναι συστατικό της Δημοκρατίας.
Η ιστορία έχει δείξει ότι οι πολίτες πολλές φορές πήραν εντελώς λάθος αποφάσεις, τα αποτελέσματα ήταν τραγικά και οι ίδιοι πλήρωσαν το κόστος των αποφάσεών τους. Η γνώμη των πολλών μπορεί να είναι σωστή μπορεί να είναι και λάθος. Η δημοκρατία στηρίζεται στη γνώμη των πολλών, όχι επειδή είναι αλάνθαστοι, αλλά γιατί ιστορικά αποδείχτηκε ότι αυτός είναι ο σωστότερος τρόπος να λαμβάνονται αποφάσεις –όλοι οι υπόλοιποι προέκυψαν ασύγκριτα χειρότεροι– και να διορθώνονται προηγούμενα λάθη.
Συνεχώς επιβεβαιώνονται οι δύο γνωστές φράσεις του Τσόρτσιλ ότι το ισχυρότερο επιχείρημα εναντίον τη Δημοκρατίας είναι μια συζήτηση πέντε λεπτών με τον μέσο ψηφοφόρο, αλλά και ότι η Δημοκρατία είναι το χειρότερο πολίτευμα, εξαιρουμένων όλων των άλλων.
Η μεταφορά της ευθύνης στους πολίτες είναι το μεγάλο προτέρημα της Δημοκρατίας, αλλά και το αδύναμο σημείο της. Οι πολίτες μπορεί να χειραγωγηθούν από δημαγωγούς που τους κολακεύουν και τους υπόσχονται ανώδυνες λύσεις σε σύνθετα προβλήματα. Η Δημοκρατία είναι ένα ευαίσθητο και εύθραυστο πολίτευμα και απαιτεί ώριμους πολίτες, ικανούς να διακρίνουν και να απορρίψουν τη δημαγωγία.
13°
