Καxυποψία

Γιατί οι άνθρωποι δυσπιστούν απέναντι σε ό,τι ακούγεται από «επίσημα χείλη», είτε πρόκειται για την κυβέρνηση είτε για θεσμικούς εκπροσώπους οργανισμών και φορέων.

Χτες, μπαίνοντας σ’ ένα σούπερ μάρκετ της γειτονιάς μου, βρέθηκα συγκλονισμένη. Λίγο πριν είχα συναντήσει μια γνωστή που μου εκμυστηρεύτηκε ότι η κόρη της, μόλις 50 ετών, υποβλήθηκε σε διπλή μαστεκτομή και ταλαιπωρείται με χημειοθεραπείες. Το μοιράστηκα με μια υπάλληλο του καταστήματος, που με ξέρει και την ξέρω, κι εκείνη αντέδρασε ακαριαία: «Μα φυσικά· όλο και περισσότερος νέος κόσμος αρρωσταίνει εξαιτίας των εμβολίων».

Παρά τις επίσημες ανακοινώσεις για την απουσία ξυλόλιου στην τραγική ιστορία των Τεμπών, πολλοί εξακολουθούν να αμφισβητούν τα ευρήματα των ερευνών. Στα νοσοκομεία, οι συγγενείς των ασθενών εμπιστεύονται περισσότερο τη διπλανή ασθενή που «ξέρει», επειδή «τα έχει περάσει», παρά τον γιατρό τους. Δεν προχωρά στη χώρα μας η καύση απορριμμάτων, γιατί δεν εμπιστευόμαστε το κράτος· θεωρούμε ότι κάθε έργο τελικά εξυπηρετεί ιδιωτικά και όχι δημόσια συμφέροντα.

Προσπαθώ να ερμηνεύσω αυτή τη διάχυτη καχυποψία. Δεν είναι τυχαία· πηγάζει από έναν συνδυασμό ιστορικής εμπειρίας, ψυχολογικών μηχανισμών και κοινωνικών δυναμικών. Δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο, αλλά στην Ελλάδα είναι εντονότερο, εξαιτίας της χαμηλής εμπιστοσύνης στους θεσμούς.

Όταν οι άνθρωποι νιώθουμε ότι στο παρελθόν εξαπατηθήκαμε ή δεν προστατευτήκαμε από το κράτος, αναπτύσσουμε μια βασική δυσπιστία. Επιπλέον, υπάρχουν οι λεγόμενες γνωστικές προκαταλήψεις: τείνουμε να πιστεύουμε πληροφορίες που επιβεβαιώνουν αυτό που ήδη φοβόμαστε.

Από ψυχολογική σκοπιά, η καχυποψία απέναντι στα «επίσημα χείλη» πηγάζει από:

• έλλειψη εμπιστοσύνης
• γνωστικές προκαταλήψεις
• επιμονή της παραπληροφόρησης
• ανάγκη ελέγχου μέσω συνωμοσιολογίας
• διαφορετική αντίληψη κινδύνου.

Δεν αρκεί λοιπόν η παροχή περισσότερων στοιχείων· χρειάζεται κατανόηση των ψυχολογικών μηχανισμών που κάνουν τους ανθρώπους να απορρίπτουν την «επίσημη» πληροφορία.

Η καχυποψία στην Ελλάδα έχει ιστορικό βάθος. Δεν είναι καινούργια· ριζώνει στη μακρά εμπειρία ξένης κυριαρχίας, στη δυσλειτουργία και την πελατειακή φύση του κράτους, στη διαρκή πολιτική αστάθεια. Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν συμβάλει σημαντικά στη διάχυση αυτής της δυσπιστίας Διάβαζα πρόσφατα ένα άρθρο του Θοδωρή Γεωργακόπουλου στην Καθημερινή: μια εταιρεία ανέλυσε 52.000 tweets που έγιναν μέσα στις πρώτες 24 ώρες μετά από κάποια δημοσίευση και διαπίστωσε ότι το 44,5% προερχόταν από ψεύτικους λογαριασμούς που ανάρτησαν αυτοματοποιημένο περιεχόμενο. Η πυροδότηση και η ανακύκλωση της υστερίας ήταν σε μεγάλο βαθμό κατασκευασμένη απ’ αυτό το δίκτυο.Κάποιοι αποφασίζουν ότι ένα θέμα αξίζει να προκαλέσει οργή, και πλημμυρίζουν τα μέσα με αυτοματοποιημένες αναρτήσεις.Ο Γεωργακόπουλος αναφέρει ότι δημιουργός μιας πολύ επιδραστικής πηγής πληροφόρησης ήταν ένας Ινδός, ονόματι Σαουράμπ Τσαντρακάρ, κάτοικος Ντουμπάι, ο οποίος συνελήφθη πρόσφατα για απάτες με κρυπτονομίσματα και ιστοσελίδες στοιχημάτων.

Ελάχιστοι συνειδητοποιούν ότι όλο αυτό το ψηφιακό οικοσύστημα του διχασμού και της εξαλλοσύνης είναι, σε μεγάλο βαθμό, ένα ψεύτικο κατασκεύασμα. Μια περφόρμανς, μια απάτη – σχεδιασμένη για να μας χωρίζει σε ομάδες, για να τσακωνόμαστε για ανούσια πράγματα.

Όμως, δεν είναι μόνο η καχυποψία που κυριαρχεί, αλλά και ένας διάχυτος θυμός. Ο γενικευμένος θυμός και η καχυποψία συνδέονται αμφίδρομα: ο θυμός τροφοδοτεί την καχυποψία, ενώ η καχυποψία ενισχύει τον θυμό, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο.

Πώς μπορούν να περιοριστούν η καχυποψία και ο θυμός;

Οι γονείς πώς προετοιμάζουμε τα παιδιά να αντιμετωπίζουν τον ξένο, τον «άλλον»; Από βρέφη, οι άνθρωποι αναζητούμε τον Άλλον για να επικοινωνήσουμε – αρχικά με τα πρόσωπα φροντίδας κι έπειτα με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Η στάση των γονιών προς τους ξένους επηρεάζει τη στάση των παιδιών απέναντί τους.Μπαίνουμε σε μια αίθουσα αναμονής γιατρού γεμάτη κόσμο και δεν χαιρετάμε. Μπαίνουμε σε έναν ανελκυστήρα με άλλον άνθρωπο και δεν καλημερίζουμε. Αυτές οι απλές καθημερινές συμπεριφορές τι άλλο δείχνουν παρά ότι η διάθεσή μας προς τον Άλλον δεν είναι φιλική; Και τι αντιλαμβάνονται βλέποντάς μας τα παιδιά μας;

Ίσως η θεραπεία της καχυποψίας να ξεκινά από κάτι τόσο απλό: ένα χαμόγελο, έναν χαιρετισμό, μια πράξη εμπιστοσύνης.