Συναίνεση: Όταν η μητρότητα ξυπνά μια παλιά σιωπή

Οι ιστορίες σε αυτή τη στήλη αντλούν στοιχεία από αληθινά γεγονότα και από ανθρώπους που έχω συναντήσει κυρίως στον ψυχοθεραπευτικό χώρο. Όλες τους έχουν υποστεί λογοτεχνική επεξεργασία για την προστασία των εμπλεκομένων, τόσο που πια έχουν μετατραπεί σε ξέχωρες υπάρξεις. Καλή ανάγνωση! — Σ.Π.

Η Ε. δεν είχε μάθει ποτέ τι σημαίνει συναίνεση στο ποιος αγγίζει το σώμα της. Όχι γιατί κάποιος τής είπε ρητά πως δεν έχει δικαίωμα να αποφασίζει για τα ναι ή τα όχι της. Αλλά γιατί ποτέ κανείς δεν της είπε ότι έχει δικαίωμα να αποφασίζει για το ίδιο της το κορμί. Από μικρή θυμόταν να την αγκαλιάζουν χωρίς να τη ρωτούν, να τη φιλοξενούν σε «αθώες» οικογενειακές σκηνές όπου έπρεπε να δείχνει ευγένεια, να κάθεται ήσυχα και να μην «κάνει φασαρία». Το σώμα της δεν της ανήκε πραγματικά· ήταν ένα αντικείμενο που έπρεπε να υπηρετεί την εικόνα του «καλού παιδιού».

Κανείς δεν της είπε ποτέ ότι μπορούσε να πει «δεν θέλω» και αυτό να ακουστεί. Όταν αργότερα, στην εφηβεία, άρχισε να δέχεται αγγίγματα που την έκαναν να παγώνει, αλλά δεν ήξερε πώς να τα σταματήσει, δεν σκέφτηκε καν ότι αυτό ήταν πρόβλημα. Έλεγε μέσα της: «Ίσως φταίω εγώ, ίσως είμαι υπερβολική, ίσως να μην είναι τόσο σοβαρό». Είχε μάθει να αντέχει, να προσαρμόζεται, να μη φέρνει αναστάτωση και να καταπίνει τη δική της.

Στην ενήλικη ζωή της, μπήκε σε σχέσεις όπου συχνά ένιωθε απούσα από το ίδιο της το σώμα. Άλλες φορές συμμορφωνόταν με σεξουαλικές πράξεις που δεν ήθελε, γιατί δεν μπορούσε να πει όχι, και άλλες άφηνε άλλους να ορίζουν τη φυσική της εγγύτητα, τον χώρο της, τα όριά της. Δεν είχε τα εργαλεία να προστατεύσει τον εαυτό της, γιατί κανείς δεν της τα είχε δώσει.

Όλα αυτά άλλαξαν τη μέρα που έγινε μητέρα.

Το ξύπνημα

Όταν κράτησε στην αγκαλιά της το μωρό της, όλα ήρθαν στην επιφάνεια. Δεν ήταν κάτι που σκέφτηκε συνειδητά. Ήταν περισσότερο σαν ένα αρχέγονο ένστικτο που ξαφνικά ενεργοποιήθηκε: προστασία. Όχι μόνο από τον εξωτερικό κίνδυνο, αλλά και από τον κοινωνικό θόρυβο που λέει στο παιδί, «Πες ναι για να είσαι καλό», «Μη φέρνεις αντίρρηση», «Συμμορφώσου».

Άρχισε να θυμάται όλες τις φορές που η ίδια δεν είχε προστατέψει τον εαυτό της. Όλες τις στιγμές που το σώμα της έλεγε όχι, αλλά το στόμα της δεν μίλησε. Όλες τις φορές που της έλειπαν οι λέξεις για να περιγράψει την ενόχλησή της — όχι γιατί δεν ήξερε τις λέξεις, αλλά γιατί δεν είχε εκπαιδευτεί να τις χρησιμοποιεί με θάρρος.

Για πρώτη φορά κατάλαβε κάτι πολύ βασικό: ότι για να μάθει το παιδί της να προστατεύει το σώμα του, έπρεπε να το έχει μάθει πρώτα η ίδια. Δεν αρκεί να πεις, «Πες όχι αν δε θέλεις». Πρέπει να μπορείς να το δείξεις με τη στάση σου, με τη δική σου ελευθερία στο σώμα, με τη δική σου άρνηση να ανέχεσαι το άγγιγμα που δεν θέλεις, τη συνάντηση που σε πιέζει, την «υποχρέωση» που δεν δέχεσαι να υπηρετήσεις.

Η σημασία της συναίνεσης

Η συναίνεση δεν είναι απλώς το «ναι» ή το «όχι» σε μια πράξη. Είναι η βαθιά αίσθηση ότι το σώμα μας μάς ανήκει. Ότι είμαστε οι μόνοι αρμόδιοι να αποφασίζουμε πότε και πώς θέλουμε να έρθουμε σε επαφή, είτε συναισθηματικά είτε σωματικά.

Πολλοί άνθρωποι έχουν μεγαλώσει όπως η Ε.: με την εντύπωση ότι η άρνηση είναι αγένεια, ότι η διαφωνία είναι επικίνδυνη, ότι το σώμα μας υπάρχει για να ικανοποιεί τους άλλους. Αυτή η εσωτερικευμένη υποταγή είναι το έδαφος στο οποίο φυτρώνει η κακοποίηση — όχι πάντα ωμά, αλλά κάθε φορά ύπουλα, σιωπηλά, με τρόπο που σε κάνει να αμφισβητείς και το ίδιο σου το ένστικτο.

Αν δεν σε έχουν μάθει να λες «όχι», αν δεν έχεις νιώσει ασφάλεια λέγοντάς το, τότε συχνά θα βρεθείς σε καταστάσεις όπου δεν ξέρεις πώς να προστατευτείς. Και το πιο επικίνδυνο: δεν ξέρεις αν έχεις δικαίωμα να το κάνεις.

Πώς αρχίζει η αλλαγή;

Για την Ε., η αλλαγή ήρθε σταδιακά, μέσα από τις καθημερινές στιγμές με το παιδί της. Όταν σεβάστηκε το ότι εκείνο δεν ήθελε φιλί. Όταν του εξήγησε ότι έχει δικαίωμα να αρνείται. Όταν το άκουσε να λέει «όχι» και δεν το επέπληξε. Κάθε φορά που υπερασπίστηκε το όριο του παιδιού της, ένιωσε πως κάτι αντίστοιχο δυνάμωνε σαν δικαίωμα και μέσα της: μια χαμένη αίσθηση αυτοκυριαρχίας, μια δύναμη που της είχε στερηθεί.

Η συναίνεση έγινε, τελικά, μια καθημερινή πρακτική, μια συνεχής υπενθύμιση: «Το σώμα μου μου ανήκει. Κανείς δεν έχει δικαίωμα να το παραβιάσει — ούτε συναισθηματικά, ούτε φυσικά, ούτε με “καλές προθέσεις”, αν εγώ δεν το θέλω».

Τι μπορούμε να μάθουμε από την ιστορία της Ε.;

Η προστασία από την κακοποίηση δεν αρχίζει μόνο με την ενημέρωση για τους κινδύνους. Αρχίζει από την ελευθερία να πεις, «Δεν το θέλω αυτό». Από την αναγνώριση της επιθυμίας και της δυσφορίας. Από τη διδασκαλία του σεβασμού στον εαυτό μας και στους άλλους.

Πώς χτίζουμε συναίνεση και προστατεύουμε το σώμα μας

• Μάθε να παρατηρείς το σώμα σου. Το σώμα μιλάει πριν από το στόμα. Αν σφίγγεσαι, αν παγώνεις, αν αποσυνδέεσαι, κάτι δεν πάει καλά. Άκουσέ το.
• Αντιμετώπισε την ενοχή για το «όχι». Δεν είναι εγωιστικό όταν λες όχι. Το «όχι» δεν χρειάζεται εξήγηση.
• Μίλα για το σώμα και τα όρια στα παιδιά σου. Χρησιμοποίησε φράσεις όπως, «Αυτό είναι το σώμα σου», «Έχεις δικαίωμα να πεις όχι», «Κανείς δεν σε αγγίζει χωρίς τη θέλησή σου».
• Σεβάσου τις αρνήσεις των παιδιών. Αν δεν θέλουν αγκαλιά, μην επιμένεις. Μαθαίνουν έτσι ότι η άρνησή τους έχει αξία.
• Δεν χρειάζεται να αγκαλιάζουμε ανθρώπους που δεν θέλουμε, να μένουμε σε χώρους που μας φθείρουν, να λέμε «ναι» για να μη δυσαρεστήσουμε. Δεν χρειάζεται να κάνουμε τίποτε που μας ενοχλεί να το κάνουμε, που μας δυσαρεστεί, ή που μας κάνει να νιώθουμε άβολα.
• Αναγνώρισε τα παλιά μοτίβα και δούλεψέ τα. Η δυσκολία στο «όχι» είναι συχνά μια παλιά πληγή. Μπορεί να δουλευτεί σε ψυχοθεραπεία ή σε εσωτερικό διάλογο. Μην την αγνοείς.

Η Ε. συνεχίζει τη διαδρομή της. Δεν έχει όλα τα εργαλεία, ούτε όλες τις απαντήσεις. Αλλά έχει κάτι που της έλειπε για χρόνια: την άδεια να είναι παρούσα στο σώμα της. Και, μέσα από τη μητρότητα, κατάφερε να σπάσει έναν κύκλο συνειδητά. Και αυτό, ίσως, είναι η αρχή κάθε ουσιαστικής αλλαγής.