Κίμων Χατζημπίρος: Η Αθήνα έχει μεγάλες υδατικές ανάγκες αλλά λίγο εντόπιο νερό

Το νερό νεράκι. Τι φταίει και τι πρέπει να κάνουμε;

Αν και από τη χώρα μας δεν λείπουν τα υδατικά αποθέματα, η κατανομή τους, χρονική και χωρική, είναι προβληματική: τα τελευταία δύο χρόνια, σε πολλές περιοχές η βροχόπτωση υπολογίζεται πολύ μικρότερη από τον μέσο όρο σε περίοδο μιας 15ετίας. Φταίει η κλιματική αλλαγή ή και παράγοντες όπως οι μέθοδοι άρδευσης και η κακή διαχείριση των υδάτων; Ο Παγκόσμιος Δείκτης Aqueduct κατατάσσει την Ελλάδα στην 19η θέση παγκοσμίως ως προς τον κίνδυνο λειψυδρίας η οποία μπορεί να οδηγήσει σε ερημοποίηση. Μιλήσαμε με τον ομότιμο καθηγητή οικολογίας διαχείρισης, περιβάλλοντος και περιβαλλοντικής πολιτικής του ΕΜΠ Κίμωνα Χατζημπίρο για τον ρόλο του κλίματος αλλά και τα λάθη που κάνουμε στην πολιτική του νερού — ή στην απουσία της.

— Τι σημαίνει στην πράξη η λειψυδρία;
Η λειψυδρία είναι κοινωνικό πρόβλημα· σημαίνει ότι δεν έχουμε αρκετό «γλυκό» νερό για τις ανάγκες μας. Αυτές, κατά σειρά προτεραιότητας, είναι η οικιακή χρήση για να πιούμε, να πλυθούμε κ.λπ., η αγροτική χρήση για τη γεωργία και την κτηνοτροφία, καθώς και η βιομηχανική χρήση για παραγωγή προϊόντων και ηλεκτρισμού. Η λειψυδρία είναι επακόλουθο αφενός κακής διαχείρισης του υπάρχοντος νερού και αφετέρου ανομβρίας, δηλαδή του μετεωρολογικού φαινομένου που προκαλεί ξηρασία στο φυσικό και ειδικότερα το αγροτικό τοπίο.

— Πρόκειται για πρόβλημα που σχετίζεται με την κλιματική αλλαγή ή χρονολογείται από πολύ παλιότερα;
Το πρόβλημα είναι πολύ παλιό, επειδή το γλυκό νερό δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένο στον πλανήτη. Οι άνθρωποι είχαν προσαρμοσθεί στις ελλείψεις νερού της περιοχής τους, είχαν εφεύρει τρόπους να το αποθηκεύουν και να το χρησιμοποιούν με μέτρο. Η κλιματική αλλαγή όμως ανατρέπει απότομα τις ισορροπίες, εμφανίζεται μεγαλύτερη ανομβρία σε κάποιες περιοχές, ενώ σε άλλες έχουμε καταστροφικές πλημμύρες. 

— Ποιες περιοχές είναι οι πιο προβληματικές και γιατί;
Κυρίως οι περιοχές, όπως η Αθήνα, που έχουν πολύ μεγάλες υδατικές ανάγκες αλλά λίγο εντόπιο νερό. Το υδρογραφικό δίκτυο της Αττικής δεν έχει μεγάλους ποταμούς, επιπλέον τα περισσότερα ρέματα του λεκανοπεδίου έχουν καλυφθεί, οπότε εμπλουτίζεται λιγότερο ο υδροφόρος ορίζοντας. Το άφθονο νερό μιας νεροποντής αφενός πλημμυρίζει κατοικημένες περιοχές, αφετέρου απορρέει γρήγορα προς την θάλασσα. Είναι πολύ δύσκολο να κατασκευασθούν ταμιευτήρες για την συλλογή του, διότι απαιτούνται μεγάλες επιφάνειες. Βέβαια, αν οι κατοικίες είχαν κατάλληλες υδρορροές για να συλλέγουν το νερό της βροχής και να το αποθηκεύουν σε ιδιωτικές κλειστές δεξαμενές, θα μπορούσαν πολλοί κήποι να αρδεύονται χωρίς να καταναλώνουν νερό της ΕΥΔΑΠ.

— Ποια ήταν τα λάθη που έγιναν στο λεκανοπέδιο και στην υπόλοιπη χώρα τα οποία επιδείνωσαν τον κίνδυνο της λειψυδρίας;
Στην Αθήνα εφαρμόσθηκε επί δεκαετίες μια λογική πολιτική για την αύξηση του διαθέσιμου νερού, παράλληλα με τη μεγάλη αύξηση του πληθυσμού. Πραγματοποιήθηκαν διαδοχικές εκτροπές 4 ποταμών: Χάραδρου του Μαραθώνα, Βοιωτικού Κηφισού της Υλίκης, Μόρνου και Ευήνου της Κεντρικής Ελλάδας. Το μεγάλο λάθος, το οποίο συνεχίζεται, είναι η αγνόηση από τους αρμόδιους παράγοντες της επερχόμενης κλιματικής αλλαγής. Λάθος ήταν και η αλόγιστη επέκταση του υδατικού δικτύου σε πολλές γύρω περιοχές, π.χ. στην Αίγινα που, ως νησί, θα έπρεπε να υδροδοτείται με αφαλάτωση. 

Ένα ακόμα λάθος, με διαστάσεις περιβαλλοντικού εγκλήματος: για να αντιμετωπίσουν την σημερινή λειψυδρία μείωσαν στο ένα τρίτο την οικολογική παροχή του Ευήνου, δηλαδή το ελάχιστο νερό που είχε ορισθεί να ρέει για την διάσωση των οικολογικών λειτουργιών της βλάστησης και της πανίδας του φυσικού ποταμού.

— Πότε τοποθετείται χρονικά η κλιματική κρίση που αντιμετωπίζουμε σήμερα; Και ποια ήταν τα πρώτα συμπτώματα;
Οι πρώτες συνέπειες κλιματικής αλλαγής έχουν εμφανισθεί εδώ και δεκαετίες, με μικρή σταδιακή άνοδο της θερμοκρασίας του πλανήτη και της θαλάσσιας στάθμης. Εν τω μεταξύ, οι εκπομπές αερίων θερμοκηπίου αυξήθηκαν σημαντικά, κυρίως επειδή οι αναπτυσσόμενες χώρες χρησιμοποιούν πολλά ορυκτά καύσιμα για τις αυξανόμενες βιομηχανικές δραστηριότητές τους. Έντονα συμπτώματα κλιματικής αλλαγής έχουν εκδηλωθεί στις μέρες μας, με επιτάχυνση της ανόδου θερμοκρασίας και θαλάσσιας στάθμης και, κυρίως, με συχνά βίαια φαινόμενα όπως τυφώνες, πλημμύρες, καύσωνες, πυρκαγιές, καθώς και με λιγότερο απότομα, όπως τήξη παγετώνων, ξηρασίες, συρρίκνωση δασών, πίεση στην βιοποικιλότητα κ.λπ.

— Ποια μέτρα έχουν ληφθεί κατά καιρούς και ποια ήταν τα αποτελέσματά τους; 
Μεγάλη κρίση λειψυδρίας εμφανίσθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η Αθήνα κόντεψε να μείνει χωρίς νερό. Η τότε διοίκηση της ΕΥΔΑΠ έλαβε ορθολογικά μέτρα άμεσης απόδοσης, με αποτέλεσμα τεράστια εξοικονόμηση νερού που αντιμετώπισε με επιτυχία το βραχυπρόθεσμο πρόβλημα. Το κυριότερο μέτρο ήταν μια επιθετική μακρόχρονη καμπάνια, όπου επί πολύ καιρό οι πολίτες βομβαρδίστηκαν με σχετικά συνθήματα, έχοντας ως κεντρικό θέμα το «προσέχουμε για να έχουμε». Αυτή συνδυάσθηκε με μεγάλη αύξηση της τιμής του νερού και με απαγόρευση και τιμωρία των σπάταλων χρήσεων. Ταυτόχρονα, αποκλείσθηκαν οι βιαστικές και δαπανηρές λύσεις, όπως εκτροπή του Αχελώου, που είχαν προταθεί από ορισμένους τεχνικούς. Αργότερα, κατασκευάσθηκε το έργο του Ευήνου, που συνδέθηκε με το δίκτυο το 2001. Με αυτό, ολοκληρώθηκαν λογικά οι εκτροπές ποταμών προς την Αθήνα και, με ορθολογική χρήση, η πρωτεύουσα θα είχε μόνιμα αρκετό και καλής ποιότητας νερό.

— Πώς θα περιγράφατε την σημερινή κατάσταση του δικτύου της ΕΥΔΑΠ;
Περιπτώσεις διαρροών νερού είναι εντυπωσιακές και γίνεται συχνά λόγος γι’ αυτές. Στην πραγματικότητα, οι απώλειες στο δίκτυο διανομής, μήκους 10.000 χλμ. περίπου, είναι λίγο πάνω από 15%. Με προσπάθεια, κόστος και διαρκή συντήρηση θα μπορούσαν να μειωθούν, έστω στο 12%. Είναι σημαντικό αλλά όχι σωτήριο. Εκτός από τις επισκευές του δικτύου, πρέπει και οι καταναλωτές να δράσουν για την άμεση αντιμετώπιση της λειψυδρίας.

— Τι συμβαίνει σε άλλες χώρες; Ιδιαίτερα σε χώρες με συγκρίσιμο κλίμα και υδρογραφία;
Το καλύτερο παράδειγμα είναι το Ισραήλ, χώρα με πιο ξηρό κλίμα από το δικό μας και ελάχιστους υδατικούς πόρους. Σε λίγα χρόνια, θα έχει γίνει η πρώτη χώρα όπου όλη η κατανάλωση νερού για ύδρευση και βιομηχανία θα προέρχεται από αφαλάτωση και σχεδόν όλα τα λύματα θα επαναχρησιμοποιούνται για αγροτική παραγωγή. Συνιστά υπόδειγμα πρακτικής αντιμετώπισης της λειψυδρίας και σίγουρα πολλές χώρες με ανάλογα προβλήματα θα το μιμηθούν.

— Ποιες είναι οι λύσεις;
Αναμφισβήτητα, πρώτη και επείγουσα προτεραιότητα για άμεση αντιμετώπιση της λειψυδρίας στην Αθήνα είναι η εξοικονόμηση, αφού με τη μείωση της κατανάλωσης τα αποθέματα νερού αυτομάτως επαρκούν για περισσότερο χρόνο. Αφού επιτευχθεί σημαντική εξοικονόμηση, θα πρέπει, ως επόμενη προτεραιότητα, να δρομολογηθούν έργα για επαναχρησιμοποίηση, με αξιοποίηση της τεράστιας ποσότητας επεξεργασμένων λυμάτων της Ψυττάλειας, που είναι το μεγαλύτερο «ποτάμι» της χώρας. Ο δευτεροβάθμιος βιολογικός καθαρισμός της παράγει νερό αρκετά καθαρό, που χύνεται ανεκμετάλλευτο στην θάλασσα. Με πρόσθετη τριτοβάθμια επεξεργασία, με απολύμανση και με αγωγούς επιστροφής, το νερό αυτό πρέπει να αξιοποιηθεί τουλάχιστον για βιομηχανική χρήση, π.χ. από τα δύο παράκτια διυλιστήρια που είναι ο μεγαλύτερος καταναλωτής της ΕΥΔΑΠ, κάνοντας ένα έξυπνο συνδυασμό δημόσιου και ιδιωτικού έργου. Επίσης, μπορεί να αξιοποιηθεί για άρδευση π.χ. των κήπων του Ελληνικού. Σημαντικό πλεονέκτημα είναι ότι θα καταναλώνεται περίπου στο υψόμετρο της θάλασσας, άρα με κόστος άντλησης μηδαμινό. Αντίστοιχη δυνατότητα πρέπει να αξιοποιηθεί στην Ανατολική Αττική, όπου τώρα κατασκευάζονται εγκαταστάσεις αποχέτευσης και καθαρισμού των λυμάτων. Αυτά τα έργα μεσοπρόθεσμα θα ανακούφιζαν σημαντικά την έλλειψη νερού στην Αττική.

Εφεδρικά, και δεδομένου ότι η κλιματική αλλαγή μπορεί μελλοντικά να πιέσει περισσότερο, καλό θα ήταν να σχεδιασθούν επικουρικές εγκαταστάσεις αφαλάτωσης, για περίπτωση ανάγκης. Η εκτροπή του Αχελώου ή παραποτάμων του θα πρέπει να εγκαταλειφθεί. Πέραν των άλλων σοβαρών λόγων, επειδή συνεπάγεται και μείωση της παραγωγικής δυνατότητας 3 υδροηλεκτρικών ταμιευτήρων, άρα σημαντική ζημιά για την ΔΕΗ, η οποία επιμελώς αποσιωπάται.

Το πρόβλημα λειψυδρίας στις αγροτικές περιοχές της χώρας επίσης συνδέεται με την κλιματική αλλαγή. Κύρια λύση είναι και εδώ η εξοικονόμηση, με ορθολογική χρήση του νερού στις καλλιέργειες, όπου γίνεται τεράστια σπατάλη. Χρειάζεται αλλαγή τρόπων άρδευσης, με χρήση κατάλληλων τεχνολογιών, αλλαγή της νοοτροπίας των αγροτών που αδιαφορούν για την συνετή διαχείριση του νερού με σύγχρονες τεχνικές, βελτίωση της κακής κατάστασης των αρδευτικών δικτύων και, σε μερικές περιπτώσεις, αλλαγή καλλιεργειών. Η εκτροπή ποταμών θα πρέπει να αποκλεισθεί.

Το πρόβλημα της λειψυδρίας στα νησιά, περισσότερο στα τουριστικά αλλά, τελικά σε όλα, έχει μόνο μια ρεαλιστική λύση για πόσιμο νερό, την αφαλάτωση και μάλιστα με χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Όσον αφορά την τοπική γεωργία, υποφέρει έντονα από την ξηρασία. Μόνη λύση είναι να γίνονται οι αρδεύσεις με επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένων λυμάτων.

— Γιατί δεν έχουν εφαρμοσθεί; 
Πραγματικά δυσκολεύομαι να απαντήσω, αφού είναι τόσο φανερό το πρόβλημα της Αθήνας και τόσο ξεκάθαρες οι λύσεις. Αντίθετα, για την λειψυδρία στις αγροτικές περιοχές η προώθηση των σωστών λύσεων σκοντάφτει καθοριστικά στη νοοτροπία των αγροτών.

Για την Αθήνα, νομίζω ότι οι αρμόδιοι παράγοντες θέλουν πάσει θυσία να αποφύγουν μέτρα που θα ανησυχήσουν τον κόσμο. Προκειμένου να καθησυχάσουν, δεν διστάζουν να ρισκάρουν. Επίσης, θεωρούν μεγάλη προτεραιότητα να κοστίζει το νερό ελάχιστα. Έτσι, παίζουν στα ζάρια την ύδρευση της πρωτεύουσας, ελπίζοντας σε βροχές και χιόνια και αντί να φροντίζουν για εγρήγορση του πληθυσμού, τον καθησυχάζουν.
Δυστυχώς, τόσο οι επικεφαλής των οργανισμών ύδρευσης όσο και οι τεχνικοί σύμβουλοι των υπουργείων διακινούν αντιλήψεις μηχανικών παλαιάς κοπής. Φαίνεται ότι αγνοούν βασικά πράγματα για την διαχείριση ενός πολύτιμου φυσικού πόρου, δηλαδή την ορθολογική ανάλυση, το περιβαλλοντικό πλαίσιο και τις νέες τεχνολογικές δυνατότητες.