15°
Imagining Greece: Η ιστορία του ελληνικού τουρισμού από το 1945 έως το 1989 — Ένα ταξίδι στην Ελλάδα μέσα από εικόνες και καρτ ποστάλ σε μια μοναδική ψηφιακή έκθεση
Μαρέσουν οι ρετρό, µαυρόασπρες φωτογραφίες. Μ’ αρέσουν και οι διακοπές. Βλέποντας µια εικόνα περασµένων δεκαετιών µε τουρίστες και ντόπιους να τρώνε και να πίνουν όλοι µαζί σε ένα καφενεδάκι σε µια παραλία, µε φαντάστηκα κι εµένα κάπου, κάπως έτσι. Εκατοντάδες φωτογραφίες, τεκµήρια και πληροφορίες για τον ελληνικό τουρισµό από το 1945 έως το 1989 περιλαµβάνει η ψηφιακή έκθεση Imagining Greece, η οποία είναι προσβάσιµη για όλους στα ελληνικά και στα αγγλικά.
Χωρισµένη σε 4 ενότητες, «Η εικόνα», «Το ταξίδι», «Η εξερεύνηση» και «Η ανάµνηση», προέκυψε µετά τη διαπίστωση ότι υπάρχει ένα κενό, όχι µόνο ερευνητικό, σε ό,τι αφορά τη µελέτη της ιστορίας του ελληνικού τουρισµού. Για την έκθεση, για την οποία συνεργάστηκαν επιστήµονες από διαφορετικά γνωστικά πεδία, µιλήσαµε µε την Ειρήνη Καραµούζη, καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο πανεπιστήµιο του Σέφιλντ και στο Αµερικανικό Κολέγιο, και µε τον Χρήστο Χρηστίδη, διδάσκοντα Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήµιο. Ακολουθούν εικόνες και στιγµιότυπα από τις διηγήσεις τους.
Τη δεκαετία του 1940, µε το τέλος του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου και του Εµφυλίου, οι υποδοµές της Ελλάδας είναι διαλυµένες. Ακόµη και τα επόµενα χρόνια ήταν πιο εύκολο για κάποιον που ήθελε να ταξιδέψει για παράδειγµα από τον Βόλο στην Αθήνα να το κάνει µε πλοίο. Είναι, όµως, και τα χρόνια όπου αρχίζει να αναπτύσσεται µια επένδυση στην προσδοκία και που θα βάλουν τα θεµέλια για τις επόµενες δεκαετίες. Ένας από τους βασικούς λόγους είναι το σχέδιο Μάρσαλ, το 1947, µε τους Αµερικανούς, ανάµεσα στα πλάνα ανασυγκρότησης της χώρας, να ξεχωρίζουν τον τουρισµό ως µια από τις βιοµηχανίες που θα µπορούσαν να τη στηρίξουν οικονοµικά.
Το 1951 συγκροτείται ξανά ο Εθνικός Οργανισµός Τουρισµού (ΕΟΤ) και τη διοίκησή του αναλαµβάνει ο Ελληνοαµερικανός, ∆ηµήτρης Παπαευστρατίου, στέλεχος της τράπεζας American Express, µε µεγάλη εµπειρία σε θέµατα τουρισµού – ήταν από τα βασικά στελέχη της Ελληνικής Περιηγητικής Λέσχης, µιας οργάνωσης που έστησε τον εγχώριο ελληνικό τουρισµό προπολεµικά και βοήθησε σηµαντικά στην ανάπτυξή του µεταπολεµικά. Το αρχικό σχέδιο ήταν η αναβάθµιση των αρχαιολογικών χώρων που ήταν παρατηµένοι, αλλά και των οδικών δικτύων που οδηγούσαν σε αυτούς.
Το σχέδιο περιελάµβανε και την περαιτέρω αναβάθµιση της Ρόδου, η οποία, µαζί µε τα ∆ωδεκάνησα, είχε µόλις ενσωµατωθεί στην Ελλάδα (1947), έχοντας τουριστικές υποδοµές ήδη από τη δεκαετία του 1920, ενώ βρισκόταν υπό ιταλική διοίκηση. Ως προς τους δυνητικούς προορισµούς, ήταν πολύ περιορισµένοι και αφορούσαν κυρίως την Πελοπόννησο και την περιοχή της Αργολίδας. Στη λογική ότι µε βάση ένα µεγάλο αστικό κέντρο, όπως η Αθήνα, να µπορεί να ταξιδέψει κανείς σχετικά σύντοµα σε περιοχές όπως οι Μυκήνες, το Ναύπλιο και η Επίδαυρος. Μόραλης, Τέτσης, Εγγονόπουλος και άλλοι σπουδαίοι της εποχής σχεδίαζαν τις διαφηµιστικές αφίσες του ΕΟΤ και τις καµπάνιες.
Το 1950 οι αφίξεις τουριστών ήταν 33.000. Θέλαµε να έρθουν, αλλά δεν είχαµε πού να τους βάλουµε. Έτσι, στο πλαίσιο πρωτοβουλιών που είχαν αναλάβει και άλλες µεσογειακές χώρες όπως η Ιταλία, η Ισπανία και η Πορτογαλία, ο ΕΟΤ αποφασίζει την κρατική παρέµβαση στα ξενοδοχεία, κατασκευάζοντας τα περίφηµα ξενοδοχεία «Ξενία». Είναι και η εποχή που οι ∆υτικοευρωπαίοι κυρίως άρχισαν να συνέρχονται από τις συνέπειες του πολέµου και αναπτύσσεται ο θεσµός των διακοπών – που θα γίνει µαζικός τα επόµενα χρόνια.
Οι τέσσερις µελέτες που προτάθηκαν για τα πρώτα «Ξενία» αφορούσαν τους ∆ελφούς (µελέτη Πικιώνη), τη Μύκονο (µελέτη Βασιλειάδη), το Ναύπλιο (µελέτη Κραντονέλλη) και την Καστοριά (µελέτη Σφαέλλου και Ζαγορησίου). Τελικώς, επελέγησαν τα τρία, εκτός της Καστοριάς, καθώς η «αµερικανική βοήθεια» τη θεώρησε «επικίνδυνη» λόγω της εγγύτητάς της µε τα σύνορα της (τότε) Γιουγκοσλαβίας. Όλα τα ξενοδοχεία «Ξενία» κατασκευάστηκαν από διακεκριµένους αρχιτέκτονες και µηχανικούς της εποχής, σε µοντέρνο στιλ, ενώ επελέγησαν περιοχές εξαιρετικού κάλλους – προσελκύοντας στη συνέχεια και ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Το πρώτο χτίστηκε το 1951 και το τελευταίο το 1974.
Το τελευταίο «Ξενία» υπό κρατική λειτουργία, στο Παλιούρι Χαλκιδικής, έκλεισε το 1997. Έκτοτε, το µεγαλύτερο µέρος των υποδοµών αυτών παραµένει ανεκµετάλλευτο και σε λίγες περιπτώσεις αξιοποιήθηκαν από ιδιώτες. Είναι και η εποχή που ο ΕΟΤ κατασκευάζει τις πρώτες λαϊκές πλαζ, όπως αυτήν της Βουλιαγµένης (αρχιτέκτονες οι Βασιλειάδης, Σακελλάριος, Βουρέκας και Χατζηµιχάλης). Η πλαζ µπορούσε να εξυπηρετήσει 10.000 άτοµα ηµερησίως, ενώ υπήρχαν και δύο εστιατόρια, η «Ωκεανίδα» και η Αργώ». Τα εγκαίνια έγιναν µετά βαΐων και κλάδων την 1η Αυγούστου 1959 από τον Κωνσταντίνο Καραµανλή.
Το 1960 οι αφίξεις φτάνουν τις 400.000, κατά κύριο λόγο Αµερικανοί αλλά και πολλοί Βρετανοί. Έχουµε εισέλθει στην έννοια του µαζικού τουρισµού. Είναι η περίοδος που και αρκετοί Έλληνες αρχίζουν πιο µαζικά να κάνουν διακοπές και κάπου εκτός του τόπου καταγωγής τους, εκτός από το χωριό δηλαδή. Η ταινία «Γαµπροί της Ευτυχίας», µε τους Αυλωνίτη, Βασιλειάδου και Ρίζο, αναδεικνύει τις οµορφιές της Ύδρας.
Η Ύδρα, όµως, είχε γίνει ήδη παγκοσµίως γνωστή από το 1957, καθώς σκηνές της ταινίας «Το παιδί και το δελφίνι», µε τη Σοφία Λόρεν, γυρίστηκαν στο νησί του Αργοσαρωνικού. Με τον ίδιο τρόπο διαφηµίστηκε και η Ρόδος, µε τα «Κανόνια του Ναβαρόνε» (Γκρέγκορι Πεκ) το 1961, ενώ κάπως έτσι λειτούργησε και για την Κρήτη ο «Αλέξης Ζορµπάς» (1964) του Μιχάλη Κακογιάννη µε τους Άντονι Κουίν και Ειρήνη Παππά.
Η Ελλάδα ήδη από τη δεκαετία του 1950 προσπαθεί να συνδυάσει δύο παραµέτρους: από τη µία την αρχαιότητα, τον πολιτισµό και την ιστορία, που οι δυτικοί γνώριζαν ήδη από τα σχολικά τους χρόνια. Κι από την άλλη, να δείξει ένα σύγχρονο, µοντέρνο πρόσωπο, ότι είναι µια χώρα της ∆ύσης. Από το 1955 έχει δηµιουργηθεί στην Κέρκυρα το πρώτο Club Mediterranee στην Ελλάδα, που ανέπτυξε παγκοσµίως την ταξιδιωτική κουλτούρα του all inclusive.
Και από το 1957, µε την Ολυµπιακή Αεροπορία, η χώρα µας αρχίζει να συνδέεται και αεροπορικώς µε το εξωτερικό – εκείνη τη χρονιά λειτούργησε η πρώτη αερογραµµή εκτός ελληνικής επικράτειας, συνδέοντας την Αθήνα µε τη Ρώµη, το Παρίσι και το Λονδίνο. Το 1963, ενώ έχουµε φτάσει τις 700.000 αφίξεις ετησίως, το κράτος θεσµοθετεί τη δυνατότητα του ιδιώτη να µπορεί να ενοικιάσει δωµάτιο. Έτσι, µπορούσε κάποιος να αποκτήσει άµεσα ένα εισόδηµα από τον τουρισµό, χωρίς να χρειάζεται να εργάζεται για κάποιον άλλον, που είχε ένα ξενοδοχείο για παράδειγµα. Ήταν τα πρώτα ενοικιαζόµενα δωµάτια.
Τα νησιά των Κυκλάδων τη δεκαετία του 1960 ήταν εντελώς παρθένα. Ήταν µια άλλη κοινωνία. Αυτή η εικόνα των ντόπιων που ασχολούνταν µε αγροτικές, κατά κύριο λόγο, εργασίες και, κατά το στερεότυπο, ήταν πολύ φιλόξενοι, σε συνδυασµό µε την παρθένα φύση και τα ασβεστωµένα κυκλαδίτικα σπιτάκια, άρχισε να προσελκύει τουρίστες απ’ όλο τον κόσµο. Αλλά µη φανταστεί κανείς ότι οι άνθρωποι έβαφαν τα σπίτια τους άσπρα για οµορφιά.
Είχε προηγηθεί διάταγµα της κυβέρνησης (δικτατορίας) Μεταξά το 1938, το οποίο επέβαλε το ασβέστωµα όλων των σπιτιών στα νησιά του Αιγαίου, ως έναν τρόπο να αντιµετωπιστεί η χολέρα – ο ασβέστης διαθέτει απολυµαντικές ιδιότητες, όπως η χλωρίνη, που τότε δεν ήταν διαδεδοµένη. Στις αρχές εκείνης της δεκαετίας αρχίζει και η Μύκονος να αποκτά τη γνωστή της αίγλη. Σηµαντικό ρόλο σε αυτό (λένε πως) έπαιξε η επίσκεψη στο νησί, το 1961, της πρώτης κυρίας των ΗΠΑ, Τζάκι Κένεντι. Η Σαντορίνη, αντιθέτως, θα αργήσει µερικά χρόνια ακόµα. Ήταν ο σεισµός της Αµοργού το 1956, µεγέθους 7,7 Ρίχτερ, µε 53 νεκρούς, που έφερε τεράστιες καταστροφές. Η Σαντορίνη θα έπρεπε να περιµένει ακόµα κάποια χρόνια, µέχρι την ανοικοδόµησή της.
Φανταστείτε µικρότερα νησιά όπως τα Κουφονήσια, η Αµοργός, η Ανάφη, η Σέριφος, τι πανέµορφη εικόνα είχαν εκείνα τα χρόνια. Πώς τα ανακάλυψαν οι τουρίστες και άρχισαν να τα επισκέπτονται; Μέσα από ταξιδιωτικούς οδηγούς της εποχής, τους οποίους γράφουν ξένοι, προτείνοντας εναλλακτικούς προορισµούς, κυρίως τη δεκαετία του ’70. Προτείνουν, για παράδειγµα, πώς από τη Ρόδο µπορείς να πας σε ένα κοντινό µικρό νησί, όπως η Σύµη, η Χάλκη, το Καστελόριζο, ή πώς φεύγοντας από την Πάρο µπορείς να δεις και άλλα µικρότερα νησιά.
Η κατάσταση, βέβαια, δεν έµοιαζε καθόλου µε τη σηµερινή, ωστόσο σε νησιά όπως η Μύκονος αρχίζουν να εκφράζονται ανησυχίες για τις επιπτώσεις του υπερτουρισµού ήδη από τη δεκαετία του 1970. Κάτοικοι και φορείς αγωνιούσαν για το πώς τα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης θα αντέξουν τόσο κόσµο και απηύθυναν καλέσµατα στις κυβερνήσεις για την αναβάθµιση των υποδοµών. Εκτός από τη Μύκονο παρόµοια φαινόµενα καταγράφονται και σε Ρόδο και Κέρκυρα. Η συνθήκη αυτή δηµιουργεί, µεταξύ άλλων, και την ανάγκη να υπάρξουν και νέοι τουριστικοί προορισµοί, µε αποτέλεσµα να αρχίσουν να διαφηµίζονται και τα µικρότερα νησιά.
Η ελληνική κοινωνία του ’50 και του ’60 είναι µια κοινωνία που βγαίνει από συνεχείς σπαραγµούς, διχασµούς, πολέµους, και είναι τελείως ξένη µε το τι συµβαίνει στη ∆ύση εκείνη την εποχή. Μια αγροτική κατά κύριο λόγο κοινωνία, καθώς µόλις το 1961 ο αστικός πληθυσµός γίνεται ίσος µε τον πληθυσµό της υπαίθρου. Ιδίως στον αγροτικό πληθυσµό είναι κάτι τελείως ξένο το ότι µπορεί να ταξιδέψει κανείς µόνο και µόνο για να κάνει διακοπές.
Για τις κοινότητες αυτές στην αρχή ήταν ένα σοκ να έρχονται σε επαφή µε ανθρώπους που µιλούσαν άλλες γλώσσες, µε διαφορετικές κουλτούρες και χρειάστηκε χρόνος για να αφοµοιώσουν αυτή τη νέα κατάσταση και να την κάνουν κοµµάτι και της δικής τους ζωής. Επίσης, υπάρχει µια ανησυχία για την επιρροή που µπορεί να έχουν οι τουρίστες στα ήθη, τα έθιµα και τις συνήθειές τους. Ήταν η περίοδος που η Τουριστική Αστυνοµία έπαιζε κάποιο ρόλο: να εγγυάται στον τουρίστα µια ασφαλή διαµονή και την ίδια στιγµή την προστασία της τοπικής κοινωνίας από τις επιδράσεις του ξένου.
Ήδη από το 1965 ξένοι τουρίστες, κυρίως Αµερικανοί, ζουν στις σπηλιές στα Μάταλα – κάποιοι από αυτούς και τον χειµώνα. Το µεγάλο µπαµ, όµως, γίνεται το 1968, όταν το Life Magazine βγάζει ένα εξώφυλλο µε ένα ζευγάρι Αµερικάνων από τα Μάταλα, περιγράφοντας το όνειρο του πώς είναι να ζεις σε µια παρθένα γη όπως η Ελλάδα, απορρίπτοντας το καταναλωτικό πρότυπο ζωής και αγκαλιάζοντας ένα πολύ πιο αυθεντικό τρόπο ύπαρξης.
Εκτός από τους χιλιάδες χίπηδες, από τα Μάταλα θα περάσουν ο Μποµπ Ντίλαν, η Τζάνις Τζόπλιν, η Τζόνι Μίτσελ. Η Μίτσελ το 1970 θα γνωρίσει και θα ερωτευτεί έναν συµπατριώτη της, τον Κάρεϊ, και θα περιφέρονται ανάµεσα στις σπηλιές και στο καφενείο της Γοργόνας, γνωστό ως TheMermaid Cafe. Από αυτόν τον έρωτα θα εµπνευστεί και θα γράψει το τραγούδι «Carey».
Είναι η εποχή που η αµερικανική νεολαία έχει ξεσηκωθεί κατά του πολέµου στο Βιετνάµ – λένε ότι κάποιοι λιποτάκτες έφτασαν και κρύβονται στα Μάταλα. Την ίδια ώρα, εν µέσω Χούντας, ο ελληνικός Τύπος παρουσιάζει τους χίπηδες ως «βροµιάρηδες και ανώµαλους». Κάποιοι λένε πως ήταν εντολή του Αµερικανού προέδρου Νίξον, όπως και να έχει το 1970 η αστυνοµία κάνει έφοδο στην περιοχή, συλλαµβάνει και καταστρέφει. Το 1977, µε παρέµβαση της Εκκλησίας, οι σπηλιές θα περιφραχθούν µε συρµατοπλέγµατα και όλα θα τελειώσουν εκεί.
Στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1980 οι αφίξεις φτάνουν τα 5 εκατομμύρια, αλλά τον µεγαλύτερο κίνδυνο για τον ελληνικό τουρισµό αποτελούν οι αεροπειρατείες και το γεγονός ότι το αεροδρόµιο του Ελληνικού δεν θεωρούνταν από τα πλέον ασφαλή. Το 1985 ο Αµερικανός πρόεδρος Ρόναλντ Ρέιγκαν εκδίδει ταξιδιωτική οδηγία προς τους Αµερικανούς να µην επισκέπτονται την Ελλάδα – ήταν η πρώτη και τελευταία ανάλογη ταξιδιωτική οδηγία για τη χώρα µας. Το αποτέλεσµα ήταν οι αφίξεις Αµερικανών να µειωθούν κατά 60%.
Η Ελλάδα, σε µια προσπάθεια να πείσει για την ασφάλεια της χώρας, έστρεψε όλες σχεδόν τις διαφηµιστικές καµπάνιες προς αυτή την κατεύθυνση, απευθυνόµενη προς τους Αµερικανούς. Την καµπάνια ανέλαβε να «τρέξει» ο Τζορτζ Λόις, διάσηµος Ελληνοαµερικανός art director, διαφηµιστής και συγγραφέας – είχε φτιάξει κάποια από τα φηµισµένα εξώφυλλα του περιοδικού Esquire. Ο Λόις χρησιµοποίησε Αµερικάνους που ήταν γνωστοί στην τότε αµερικανική κοινωνία, οι οποίοι έστελναν το µήνυµα «I’am going back to home, Greece». Και όντως, η καµπάνια αυτή έφερε αποτέλεσµα, αντιστρέφοντας, έστω για µία µόνο χρονιά, την εικόνα.
INFO
Για την ψηφιακή έκθεση Imagining Greece, υπό την καθοδήγηση της κύριας ερευνήτριας, καθηγήτριας, Ειρήνης Καραµούζη, συνεργάστηκε διεπιστηµονική οµάδα µε ειδίκευση στην ιστορία, την αρχιτεκτονική, τον οπτικό πολιτισµό, τις µελέτες σχεδιασµού, την πολιτιστική κληρονοµιά και τις ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήµες. Η οµάδα περιλαµβάνει: ∆ρ Μαίρη Ικονιάδου (συνεργάτης ερευνήτρια), ∆ρ Σταύρος Αλιφραγκής και ∆ρ Αιµιλία Αθανασίου (επιστηµονικοί και καλλιτεχνικοί επιµελητές, επικεφαλής ερευνητές), ∆ρ Χρήστος Χρηστίδης (ειδικός σύµβουλος), ∆έσποινα Τσιλιµάγκου (διευθύντρια Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστηµών), ∆ρ Μαρίνα Εµµανουήλ, ∆ρ Μεταξία Παπαγεωργίου και ∆ρ Αφροδίτη Καµάρα (ερευνήτριες).
Το έργο υποστηρίζεται από το Ίδρυµα Ωνάση, την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος και την Research England. Βρίσκεται υπό την αιγίδα του υπουργείου Τουρισµού, µε την οµάδα να συνεργάζεται στενά µε το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Ελλάδας. ∆είτε την έκθεση ψηφιακά στο imagininggreece.com. Μέρος της µπορείτε να δείτε και στην έκθεση «∆ιαφηµίζοντας την Ελλάδα – Οι απαρχές του ελληνικού τουρισµού», έως τον Σεπτέµβριο, στην Ύδρα, στην ιστορική οικία Λάζαρου Κουντουριώτη, παράρτηµα του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου.
Ο διάσημος Ελληνο-αμερικανός καλλιτέχνης μιλά για τη σειρά «Portraits», την τεχνική superdots, αλλά και την ιδιαίτερη σχέση του με τη μαγειρική
Η τρυφερή ματιά ενός αρχιτέκτονα στην πέτρα, τους ανθρώπους και τα δέντρα του τόπου
Οι θεματικές συζήτησης και οι προσωπικότητες που θα συμμετέχουν Παρασκευή 12 Δεκεμβρίου, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Με το νέο του άλμπουμ «Ανάμεσα» ανανεώνει το ελληνικό τραγούδι. Πριν βρεθεί «Ανάμεσα σε φίλους» στο Παλλάς, ταξιδέψαμε μαζί του ακούγοντας και μιλώντας
Με αφορμή το βιβλίο «Με τη δική σου ματιά μονάχα», η συγγραφέας μιλά αποκλειστικά στην Athens Voice για την πρόκληση να μετατρέψει την κρυφή ζωή της Μάιερ σε μια δυνατή μυθοπλαστική αφήγηση
Οι Κώστας Μηλιαράς και Γιώργος Παπακώστας μιλούν για το ντεμπούτο των The Dionysians «Να Κάψουμε το Χθες»
