Σάββας Σαββόπουλος: «Η ταυτότητα φύλου δεν επηρεάζεται αν οι γονείς δεν κατευθύνουν το παιδί τους»

Η επικείμενη νομοθετική πρωτοβουλία για το ομόφυλα ζευγάρια αφορά στα ίσα δικαιώματα και στην κατάργηση των διακρίσεων εξαιτίας του σεξουαλικού προσανατολισμού στον γάμο και την τεκνοθεσία. Έρχεται –μετά από αναμονή πολλών ετών– να διορθώσει μια αδικία. Τα παιδιά των ομόφυλων ζευγαριών μεγαλώνουν με δύο γονείς, αλλά για το ελληνικό κράτος έχουν μόνον έναν. Η Ελλάδα θα καταστεί η 21η χώρα στην Ευρώπη που νομιμοποιεί τον γάμο ομοφύλων ζευγαριών και παρέχει ισότιμα γονεϊκά δικαιώματα (η 20ή είναι η Εσθονία).

Στη δημόσια σφαίρα έχει επικρατήσει το ερώτημα αν είναι θεμιτό ή όχι οι ομόφυλοι άνδρες και γυναίκες να δημιουργούν τις δικές τους οικογένειες. Όμως, αυτό ήδη συμβαίνει, αφού –για όσους το επιλέγουν– πρόκειται για μια βαθιά ανθρώπινη επιθυμία. Η θεσμική αναγνώριση δεν είναι μόνο μια νομική διευθέτηση, με πολλά πρακτικά οφέλη, αλλά ανοίγει τον δρόμο για τη δημιουργία ενός συμβολικού κοινού τόπου, μιας ψυχικής εγγραφής σε μια κοινότητα, ένα σπίτι, μια οικογένεια, μια γενεαλογία.

Επιπλέον, η πλειοψηφία των επιστημονικών ερευνών, όπως παρουσιάζεται από την Αμερικανική Ακαδημία Ψυχιάτρων Παιδιού και Εφήβου (American Academy of Childand Adolescent Psychiatry), καταδεικνύει ότι τα παιδιά σε οικογένειες ομοφυλόφυλων ανδρών και γυναικών δεν διαφέρουν από τα υπόλοιπα παιδιά ως προς τη συναισθηματική τους ανάπτυξη (πηγή kefim.org).

Η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία δήλωσε ρητά και κατηγορηματικά, ότι η ομοφυλοφυλία δεν αποτελεί ψυχική νόσο, αλλά οι Έλληνες παιδοψυχίατροι και ψυχαναλυτές στην πλειοψηφία τους απέχουν από τον δημόσιο διάλογο. Ο ψυχίατρος - ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος δέχτηκε να πάρει θέση και να εξηγήσει γιατί υπάρχει αυτή η διστακτικότητα.

Ο ψυχίατρος - ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος μιλάει για τον γάμο ομοφύλων και τη συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών ομόφυλων και ετερόφυλων ζευγαριών

Πώς σκέφτονται οι ψυχαναλυτές για τις ομόφυλες οικογένειες;
Εξαρτάται από τον αναλυτή –υπάρχουν πολλές ψυχαναλυτικές σκέψεις–, είναι συντηρητική η ψυχανάλυση, άργησε να δεχθεί ομόφυλους για εκπαίδευση. Ο πιο προοδευτικός για την εποχή του ήταν ο ίδιος ο Φρόυντ. Πάντως, μιλάμε για μια πολύ νέα μορφή οικογένειας στη Δύση – ας πούμε στη Γαλλία ο αντίστοιχος νόμος θεσπίστηκε μόλις το 2013. Δεν έχουμε έναν ορίζοντα 100 ετών για να μελετήσουμε. Όμως η ισότητα των δικαιωμάτων είναι δεδομένη, τουλάχιστον στις δημοκρατικές κοινωνίες. Δεν μπορεί ο ετερόφυλος να έχει περισσότερα δικαιώματα από τον ομόφυλο, αμφιφυλόφιλο ή τρανς.
Αυτό είναι νομικό. Ψυχολογικά όμως τι γίνεται; Για παράδειγμα η θεωρία του Οιδιπόδειου συμπλέγματος (θεμελιώδης στην ψυχανάλυση) θέλει το παιδί ασυνείδητα να επιθυμεί να αποκτήσει τον γονέα του αντίθετου φύλου και να εξοντώσει τον γονέα του ίδιου φύλου, σε μια συγκεκριμένη αναπτυξιακή φάση. 
Ο Φρόιντ διατύπωσε τη θεωρία του συμπλέγματος του Οιδιπόδειου σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικο-ιστορικό πλαίσιο. Όμως ήδη από εκείνη την περίοδο αμφισβητήθηκε η οικουμενικότητα του Οιδιπόδειου συμπλέγματος, αν και ο ίδιος ο Φρόιντ το πίστευε. Ο Πολωνοβρετανός ανθρωπολόγος και εθνολόγος Bronislaw Malinowski μελέτησε κάποιες πρωτόγονες φυλές στη Νέα Γουινέα και διαπίστωσε ότι σε αυτούς το σύμπλεγμα είναι απόν. Αυτό, λοιπόν, που έχει σημασία είναι η γονεϊκή λειτουργία, οι ρόλοι που παίρνουν οι άνθρωποι και ο τρόπος που λειτουργεί το τρίο ανάμεσά τους.

Να δημιουργηθεί δηλαδή μια τριαδική σχέση μεταξύ των δύο γονέων και του παιδιού.
Θα επαναλάβω ότι δεν είναι το βιολογικό φύλο που έχει τη μεγαλύτερη σημασία, αλλά η γονεϊκή λειτουργία. Δηλαδή η ύπαρξη δύο διαφορετικών ανθρώπων και του παιδιού. Σε κάθε ζευγάρι υπάρχει κάποιος που είναι πιο μητρικός ή πιο πατρικός. Αν δεν υπάρξει διαφοροποίηση, είτε πρόκειται για ομόφυλα είτε για ετερόφυλα ζευγάρια, αρχίζουν τα προβλήματα. Να επισημάνουμε ότι το βασικό πρόβλημα στην ανάπτυξη του ανθρώπου είναι να βγει από την πρώτη συμβίωση με τη μητέρα του. Διαφορετικά, αν δεν υπάρχει αυτονόμηση, η μάνα καταπίνει το παιδί και μπορεί να φθάσουμε σε σοβαρές ψυχικές διαταραχές. Υπάρχει στην ψυχανάλυση μια έννοια που εισήγαγε ο Μισέλ Φάιν, η λογοκρισία της ερωμένης ή του εραστή εν προκειμένω. Ένα τρίτο αγαπημένο πρόσωπο που βρίσκεται στο μυαλό του προσώπου με τη μητρική λειτουργία. Αυτό την/τον εμποδίζει να καταπιεί το παιδί.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή είναι η πιο σημαντική προϋπόθεση της υγιούς συναισθηματικής ανάπτυξης;
Ναι, γιατί το ζητούμενο είναι ο μελλοντικός ενήλικας να φθάσει στην αυτονομία και την εξατομίκευση και αυτό μπορεί να συμβεί αν το παιδί ξεφύγει από τη συγχώνευση με το πρώτο αντικείμενο (τη μητέρα ή τον πατέρα με μητρική λειτουργία). Αυτό που ακόμη καθορίζει την υγιή ανάπτυξη είναι οι γονείς να μην προσπαθούν να καπελώσουν τα παιδιά με τις δικές τους σεξουαλικές προτιμήσεις, ιδεολογία ή επιθυμία. Θα πρέπει να βλέπουν τα παιδιά ως αντικείμενα, που έχουν τις δικές τους επιθυμίες, το δικό τους ταξίδι να κάνουν, που δεν ταυτίζεται απαραίτητα με αυτό των γονέων. Βεβαίως θα προσέθετα τρία ακόμη βασικά, όπως η αγάπη, η φροντίδα και τα όρια. Ας θυμηθούμε πως μέχρι τώρα γνωρίζαμε τις ετερόφυλες οικογένειες. Από αυτές δεν προκύπτει η ψυχοπαθολογία;

Πώς διαμορφώνονται οι σεξουαλικές προτιμήσεις;
Η έμφυλη ταυτότητα καθορίζεται από τρεις παράγοντες. Ο πρώτος είναι η βιολογία. Μετά ο ψυχολογικός παράγοντας – δηλαδή το πώς συνδέεσαι με τους γονείς σου. Ας πούμε ότι υπάρχουν πολλές μελέτες που έχουν δείξει ότι η ομοφυλοφιλία συνδέεται με μια σχέση λατρείας με τη μητέρα και έναν απόντα πατέρα. Και τέλος, ο κοινωνικός-πολιτισμικός παράγοντας, όπως για παράδειγμα η στάση της Εκκλησίας ως θεσμού. Μέσα από τους πολιτισμικούς συσχετισμούς κρίνεται τι είναι περισσότερο ή λιγότερο αποδεκτό. 

«Δεν είναι το βιολογικό φύλο, αλλά η γονεϊκή λειτουργία που έχει σημασία»

Υπάρχουν διαφορές στη διαμόρφωση ταυτότητας φύλου μεταξύ παιδιών ετερόφυλων και ομόφυλων γονέων;
Kάποιες έρευνες έχουν δείξει ότι η ταυτότητα φύλου είναι λίγο πιο ρευστή στην εφηβεία στα παιδιά που μεγαλώνουν σε ομόφυλες οικογένειες. Είναι πιο εξοικειωμένα με την ομοφυλοφιλία, αλλά αυτό δεν σημαίνει τίποτα. Άλλωστε οι ομοφυλόφιλοι προέρχονται από ετερόφυλες οικογένειες, πολλές φορές ακόμη και από ομοφοβικές. Αλλά στο τέλος στην επιλογή του σεξουαλικού προσδιορισμού και επιλογής του φύλου δεν νομίζω ότι υπάρχει καμία διαφορά. Αν αφήσεις το παιδί ελεύθερο μπορεί να ταυτιστεί και με τα δύο φύλα ή με κάτι άλλο.
Το παιδί ταυτίζεται με τη μητέρα ως αγαπούσα τον πατέρα και με τον πατέρα ως αντικείμενο αγάπης της μητέρας. Έτσι δημιουργείται η ψυχική αμφιφυλοφιλία. Αυτό δεν το έχουν τα ομόφυλα ζευγάρια, όμως δεν ζουν σε κενό αέρος. Πάντα υπάρχει μια φίλη, ένας φίλος, ένας νονός, μια θεία που θα έρθει μέσα στην οικογένεια και το παιδί θα ταυτιστεί μαζί τους. Το ζήτημα είναι οι πατέρες ή οι μαμάδες να βλέπουν το παιδί όπως είναι. Αυτό είναι προϋπόθεση για την υγεία. Ας πούμε ένα αγοράκι σε ένα γκέι ζευγάρι μπορεί να θέλει να παίζει ποδόσφαιρο ή ένα κοριτσάκι αντίστοιχα σε ένα ετερόφυλο ζευγάρι. Πρέπει να είναι ελεύθερα να κάνουν αυτά που επιθυμούν. Η ταυτότητα φύλου δεν επηρεάζεται αν οι γονείς δεν κατευθύνουν το παιδί τους. Θα επιλέξει συνήθως αυτό που του λέει η βιολογία του, ο ψυχολογικός παράγοντας και η κοινωνική ταυτότητα που πρέπει να βρει.

Η ρευστότητα (fluidity) των φύλων έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις στην εποχή μας.
Πάντα υπήρχε. Απλώς οι άνθρωποι στο παρελθόν ήταν πιο υποκριτές. Εγώ σαν ψυχαναλυτής θα εξετάσω αν ο άνθρωπος που με επισκέπτεται έχει δυσκολίες στην ψυχική λειτουργία, αν μπορεί να ευχαριστηθεί. Αυτό δεν συνδέεται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου. Υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι έχουν ψυχικές διαταραχές και είναι ομοφυλόφιλοι, είναι ετερόφυλοι και υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι δεν έχουν ψυχικές διαταραχές και είναι ομοφυλόφιλοι και είναι ετερόφυλοι.

Οι ομόφυλοι γονείς πρέπει να εξηγήσουν στα παιδιά ότι έχουν μια διαφορετική οικογένεια;
Τα παιδιά δεν καταλαβαίνουν άμεσα τη διαφορά των φύλων, αυτό γίνεται σε έναν δεύτερο χρόνο. Θα πρέπει οι γονείς να εξηγούν αυτά που τα παιδιά ερωτούν ή δεν καταλαβαίνουν, αλλά με τρόπο εύληπτο και σίγουρα όχι διεγερτικό, αλλά κυρίως να αφήνουν τα παιδιά ελεύθερα να ωριμάσουν, να αυτονομηθούν. Ας πούμε μπορούν να πουν ότι είσαι αγόρι, τα αγόρια συνήθως προτιμούν κορίτσια, αλλά μπορεί να προτιμούν και αγόρια. Αυτά λεγόντουσαν στη Σουηδία, στο μάθημα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης από τη δεκαετία του ’70.

Υπάρχουν τελικά διαφορές στη συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών ομόφυλων και ετερόφυλων ζευγαριών;
Η απάντηση είναι όχι. Από τη σχετική βιβλιογραφία υπάρχουν κάποιες μικρές διαφορές στην ευθραυστότητα των παιδιών των ομόφυλων ζευγαριών στην εφηβεία. Αλλά σε αυτό παίζει ρόλο ο κοινωνικός παράγοντας κι οι διακρίσεις που γίνονται. Όσο πιο πολιτισμένη είναι η κοινωνία, τόσο μικρότερο είναι το στίγμα και τα προβλήματα που μπορεί να προκύψουν από αυτό.

Σύμφωνα με πρόσφατη δημοσκόπηση (Pulse για λογαριασμό του ΣΚΑΙ) το 35% των ερωτηθέντων εμφανίζεται αρνητικό στην προοπτική της ψήφισης του νόμου. Μια πολλή ηχηρή μειοψηφία και η Εκκλησία μιλάει περιφρονητικά και προσβλητικά για αυτό το θέμα. Από πού προέρχεται αυτός ο φόβος;
Να μη φανεί το δικό τους ομοφυλόφιλο κομμάτι. Η ομοφοβική στάση των ανδρών προέρχεται από τη δική τους επιθυμία να εκριζώσουν από μέσα τους το θηλυκό κομμάτι, το οποίο εκλαμβάνεται ως ευάλωτο, ως αδύνατο – εντελώς στον αντίποδα μιας πατριαρχικής θέσης για τον άνδρα. Για αυτό τέτοια άτομα έχουν συχνά ανάρμοστη συμπεριφορά και κάποιες φορές καταφεύγουν στη βία για να δείξουν ότι είναι άνδρες.

Οι γυναίκες από τι απειλούνται;
Μάλλον δεν θέλουν να χάσουν το μονοπώλιο της μανούλας. Αν πει ένας άνδρας με γενειάδα ότι είμαι και εγώ μητέρα, τους κακοφαίνεται. Όμως μπορεί ο γενειοφόρος να είναι πιο τρυφερός και φροντιστικός, πιο καλός και πιο δεκτικός για το παιδί του. Είναι ένα σύστημα συμβολικό, πολιτισμικό στο οποίο συχνά εντάσσονται αυτά τα ομοφοβικά άτομα. Συμμορφώνονται στο σύστημα πίστης (ιδεολογία) το οποίο υιοθετούν. Αν είσαι ας πούμε Χριστιανός δεν μπορείς να το αποδεχθείς. Απεμπολεί τη δική σου σκέψη και υιοθετεί τη σκέψη των ιθυνόντων της εκκλησίας. Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι σε άλλα χριστιανικά δόγματα, όπως στον προτεσταντισμό, πρόσφατα ο ίδιος ο Πάπας έδειξαν ότι μπορούν να καταλάβουν και τους ομοφύλους πιστούς τους. Δεν τους λένε άρρωστους, ούτε τους καθυβρίζουν. Μην ξεχνάμε ότι ο Χριστός πιο πολύ απ’ όλα κήρυξε την αγάπη.

Πιστεύετε ότι η ελληνική κοινωνία θα αποδεχθεί και θα εσωτερικεύσει τις αλλαγές στις μορφές οικογένειας;
Ναι, χρειάζεται όμως χρόνος ψυχικής διεργασίας. Έχω πολλούς ομοφυλόφιλους αναλυόμενους που μου λένε ότι οι σύντροφοί τους είναι παντρεμένοι και ζουν μια κρυφή ζωή. Σιγά σιγά όλο και περισσότεροι θα έχουν τη δυνατότητα να διεκδικήσουν μια πιο αληθινή ζωή.