SOS για τα διατηρητέα της πόλης

Είναι κάτι νεοκλασικά σαν όνειρο, που τα κοιτάς και σε ταξιδεύουν στον χρόνο. Σκέφτεσαι ποιοι να ήταν οι άνθρωποι που έζησαν σε αυτό το σπίτι στο πέρασμα των χρόνων, πώς να ήταν η ζωή στην Αθήνα εκείνες τις εποχές, ποιος να είναι ο τυχερός που κατοικεί σήμερα. Και είναι και κάτι άλλα που τα βλέπεις και περνάς στο απέναντι πεζοδρόμιο μην πέσει κανένας σοβάς στο κεφάλι σου. Τους πρώτους μήνες του 2024 πρόκειται να τρέξει το πρόγραμμα «Διατηρώ», που θα χρηματοδοτήσει την αποκατάσταση διατηρητέων κτιρίων, ενώ αναμένεται και ρύθμιση για την τύχη των επικινδύνως ετοιμόρροπων και των εγκαταλειμμένων κτιρίων, όπως μας λέει ο γενικός γραμματέας του υπουργείου Περιβάλλοντος, Ευθύμης Μπακογιάννης. Μένει να δούμε πόσο αποτελεσματικά θα είναι αυτά τα μέτρα, καθώς οι ιδιοκτήτες διατηρητέων, ειδικά για το Διατηρώ», λένε ότι τα χρήματα που θα δοθούν είναι λίγα.

Τύχη ή ατυχία να έχεις ένα διατηρητέο;    

«Παντού στον κόσμο είναι ευτύχημα, αλλά στην Ελλάδα είναι ατυχία για να μην πω κατάρα, καθώς η χώρα μας βρίσκεται σε συστηματική παραβίαση των διεθνών συμβάσεων, οι οποίες εύλογα προβλέπουν ευνοϊκά μέτρα για την προστασία των κτιρίων αυτών», λέει η Εύη Μαμιδάκη, δικηγόρος παρά Αρείω Πάγω και πρόεδρος του Πανελληνίου Συλλόγου Ιδιοκτητών Διατηρητέων Κτιρίων και Μνημείων. Και εξηγεί το γιατί: «Το 1985 υπεγράφη η Ευρωπαϊκή Σύμβαση της Γρανάδας για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς ως υποχρέωση των κρατών-μελών, η οποία στην Ελλάδα επικυρώθηκε το 1992. Δέκα χρόνια μετά, το 2002, με το περιβόητο άρθρο 48 του αρχαιολογικού νόμου του υπουργείου Πολιτισμού για την προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, προβλέπεται η θέσπιση μέσω Προεδρικού Διατάγματος οικονομικών και φορολογικών κινήτρων για τη συντήρησή τους, η οποία κοστίζει τα τριπλάσια από ένα κοινό κτίριο. Το άρθρο αυτό 21 χρόνια μετά δεν έχει ακόμη ενεργοποιηθεί εξού και η θλιβερή εικόνα αυτών των κτιρίων. Το μόνο “κίνητρο” είναι ότι δεν πληρώνουμε συμπληρωματικό ΕΝΦΙΑ – και αυτό τον τελευταίο ένα χρόνο».

Στην Ελλάδα υπάρχουν περίπου 20.000 διατηρητέα κτίρια, εκ των οποίων τα 3.000 βρίσκονται στον δήμο της Αθήνας. «Η έννοια του διατηρητέου είναι κάπως ρευστή», λέει ο Βασίλης Γκανιάτσας, καθηγητής Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο. «Συνήθως πρόκειται για νεοκλασικά κτίρια άνω των 100 χρόνων, διατηρητέα μπορούν να κριθούν, όμως, και κτίρια της περιόδου του Μεσοπολέμου και του μοντέρνου κινήματος, επειδή είναι πολύ σημαντικά δείγματα αρχιτεκτονικής γραφής, αλλά και “ταπεινά” αθηναϊκά σπίτια, που αποτελούν μια αυθεντική έκφραση της κατοίκησης σε μια συγκεκριμένη εποχή. Ειδικά για τα πιο πρόσφατα κτίρια, σημαντικό κριτήριο για να κηρυχθεί ένα κτίριο ως διατηρητέο, είναι να παρουσιάζει κάποια σπουδαία καινοτομία. Τα νεότερα διατηρητέα είναι τα ξενοδοχεία “Ξενίας”, σε σχέδια του Άρη Κωνσταντινίδη, που χτίστηκαν την περίοδο 1958-1975».

Για να κηρυχθεί κάποιο κτίριο ως διατηρητέο, θα πρέπει είτε ο ιδιοκτήτης του είτε κάποιος άλλος, δήμος, σύλλογος, ακόμη και πολίτης, να υποβάλει αίτηση στο τμήμα Νεοτέρων Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού. Κι ένα κτίριο που έχει κηρυχθεί διατηρητέο, δεν μπορεί να υποστεί μετατροπές. Αν ξηλωθεί ένα παράθυρο, θα πρέπει να αντικατασταθεί μόνο με ένα ακριβώς παρόμοιο. Απαγορεύεται κάθε αλλαγή στη διαρρύθμισή του – φυσικά, απαγορεύεται και η κατεδάφισή του. «Ένα άλλο μειονέκτημα των διατηρητέων, πέραν του υψηλού κόστους για τη συντήρησή τους, είναι και η κακή τους λειτουργικότητα – όπως τα παλιά σπίτια που είχαν έξω την τουαλέτα. Να σας δώσω ένα ακραίο παράδειγμα. Στην Ομόνοια, στο κέντρο της πόλης, που κανείς δεν θέλει να υπάρχουν σπίτια-κουφάρια, τα ξενοδοχεία Μέγας Αλέξανδρος και Μπάγκειον, που χτίστηκαν σε σχέδια Τσίλερ, δεν μπορούν να αξιοποιηθούν. Ακόμη κι αυτά τα παλιά ξενοδοχεία δεν μπορείς να τα κάνεις και πάλι ξενοδοχεία, γιατί κατασκευάστηκαν με κοινόχρηστες τουαλέτες. Ποιος θα πήγαινε στις μέρες μας σε ένα ξενοδοχείο πολυτελείας αλλά με κοινόχρηστες τουαλέτες; Μόνον κάποιος πολύ εκκεντρικός», σημειώνει ο καθηγητής. Και μιλώντας για τα διατηρητέα γενικώς, κυρίως για τα εγκαταλειμμένα, θυμήθηκε που ο σπουδαίος αρχιτέκτονας Άρης Προβελέγγιος, συνεργάτης του Λε Κορμπυζιέ, είχε ταχθεί υπέρ των καταλήψεων σε αυτά, καθώς θεωρούσε ότι ήταν καλύτερο να υπάρχει ζωή σε ένα κτίριο που δεν μένει και δεν το φροντίζει κανείς.

Επικινδύνως ετοιμόρροπα

Και που το ακούς μόνο, τρομάζεις. Και υπάρχουνε κάμποσα τέτοια. Σύμφωνα με τον Γιώργο Αποστολόπουλο, αντιδήμαρχο Πολεοδομίας και Περιουσίας του Δήμου Αθηναίων, στα όρια του δήμου υπάρχουν περίπου 1.600 εγκαταλειμμένα κτίρια σε κακή κατάσταση «πολλά από αυτά διατηρητέα». Αν και ο αριθμός αυτός σήμερα πιθανότατα θα είναι διαφορετικός, καθώς η εν λόγω καταγραφή έγινε, από τον δήμο σε συνεργασία με το ΥΠΕΧΩΔΕ, πριν από περισσότερα από 10 χρόνια. Αναφερόμενος στα επικινδύνως ετοιμόρροπα διατηρητέα κτίρια, ο Γ. Αποστολόπουλος σημειώνει ότι το υπουργείο Πολιτισμού δεν επιτρέπει την κατεδάφισή τους, καθώς και ότι διαχρονικά οι διοικήσεις του δήμου, και η σημερινή, ζητούσαν μια σχετική νομοθεσία που δεν έχει έρθει.

Ευθύμης Μπακογιάννης: Στο πρώτο τρίμηνο του 2024 η πρόσκληση για το «Διατηρώ»

Στο τέλος του 2020 υπήρξε η εξαγγελία του προγράμματος «Διατηρώ», για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, με οικονομικά κίνητρα για τους ιδιοκτήτες διατηρητέων ακινήτων. Αρχικά, είχε ακουστεί ότι το κονδύλι θα αφορούσε 500 εκατ. ευρώ, όμως το ποσό αυτό μειώθηκε σημαντικά. «Πράγματι, είχα ζητήσει 500 εκατ., τα οποία, όμως, δεν μπορούσαν να αποδεσμευθούν στο σύνολό τους. Το “Διατηρώ” σε πρώτη φάση θα “τρέξει” με 80 εκατ. και έχω λάβει τη δέσμευση ότι εάν τα χρήματα αυτά απορροφηθούν μέσα σε ένα εύλογο χρονικό διάστημα, σε 2-3 χρόνια, θα πολλαπλασιαστούν», μας λέει ο Ευθύμιος Μπακογιάννης, γενικός γραμματέας Χωρικού Σχεδιασμού και Αστικού Περιβάλλοντος, του υπουργείου Περιβάλλοντος. Σύμφωνα με τον Ε. Μπακογιάννη το «Διατηρώ» θα αφορά και δημόσια και ιδιωτικά κτίρια.

Σχέδιο νόμου για τα ετοιμόρροπα και τα εγκαταλειμμένα κτίρια

Ποιος έχει την ευθύνη για ένα επικίνδυνο κτίριο; Πάντα ο ιδιοκτήτης του, λέει ο Ε. Μπακογιάννης. Κι αν δεν πάρει ο ίδιος μέτρα, το κάνει ο δήμος, ο οποίος στη συνέχεια χρεώνει τον ιδιοκτήτη. Τα κτίρια που χαρακτηρίζονται ως επικινδύνως ετοιμόρροπα θα πρέπει να κατεδαφίζονται άμεσα, ενώ για τα ετοιμόρροπα να λαμβάνονται μέτρα προστασίας. Τον Φεβρουάριο θα δοθεί σε διαβούλευση σχέδιο νόμου που θα ορίσει τη διαδικασία για την καταγραφή και την κατεδάφιση ή αποκατάσταση αυτών των κτιρίων. Τα οποία, για την ώρα, δεν γνωρίζουμε πόσα είναι, όπως σημειώνει ο γ.γ. του ΥΠΕΝ. Σε ό,τι αφορά τα εγκαταλειμμένα, προβλέπεται η δημιουργία ενός φορέα που θα αποκαθιστά το κτίριο και στη συνέχεια ο εν λόγω φορέας θα δίνει κάποιο ενοίκιο στον ιδιοκτήτη του, θα το εκμεταλλεύεται και θα το επιστρέφει στον ιδιοκτήτη μετά από 15 -20 χρόνια – όλα αυτά μένει να εξειδικευτούν.

Οι προτάσεις του νέου δημάρχου Αθηναίων, Χάρη Δούκα

Οι λύσεις που προτείνει ο νέος δήμαρχος Αθηναίων για τη διάσωση των διατηρητέων, για τα κτίρια του Μεσοπολέμου που κινδυνεύουν με κατεδάφιση, αλλά και για τα εγκαταλειμμένα κτίρια, μέσα από τρία ερωτήματα: 

Ποια είναι η στρατηγική σας σχετικά με τον αρχιτεκτονικό πλούτο του δήμου και συγκεκριμένα με τα διατηρητέα και τη διάσωσή τους;  

Καταρχήν ας αναγνωρίσουμε το πρόβλημα στο οποίο καλούμαστε να δώσουμε λύση. Σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία κάθε κτίριο που κατασκευάσθηκε μετά το 1830, εφόσον κλείσει 100ετία υπάρχει πιθανότητα να ανακηρυχθεί διατηρητέο, εάν έτσι κρίνει το αρμόδιο κατά περίσταση υπουργείο. Ο χαρακτηρισμός ενός κτιρίου ως διατηρητέου συνεπάγεται σημαντικά κόστη για τον ιδιοκτήτη του για τη συντήρηση και την αποκατάστασή του. Οπότε πολλοί ιδιοκτήτες, για να αποφύγουν το ενδεχόμενο κόστος, προτιμούν να κατεδαφίσουν τα κτίρια προτού αυτά ανακηρυχθούν ως διατηρητέα. Στην έκταση του Δήμου Αθηναίων βρίσκεται ένας μεγάλος αριθμός τέτοιων κτιρίων. Η δική μας πολιτική είναι να δημιουργηθούν εκείνες οι συνθήκες που δεν θα επιβαρύνουν υπέρμετρα τους ιδιοκτήτες των διατηρητέων και θα τους δίνουν κίνητρα για να τα φροντίσουν και να τα αναδείξουν. Για αυτό χρειάζονται βέβαια κονδύλια από την Πολιτεία και θα συνεργαστούμε στενά με την κυβέρνηση ώστε να ξεκινήσει επιτέλους το πρόγραμμα «Διατηρώ» για την οικονομική ενίσχυση στη συντήρηση και αποκατάσταση διατηρητέων κτιρίων. 

Έχουν περάσει περισσότερα από 10 χρόνια από την τελευταία φορά που ο δήμος, σε συνεργασία με το ΥΠΕΧΩΔΕ, είχε καταγράψει τα εγκαταλειμμένα, σε κακή κατάσταση, κτίρια που βρίσκονται στα όρια του δήμου, πολλά εκ των οποίων είναι διατηρητέα. Ποια είναι η πρότασή σας για αυτά τα διατηρητέα κτίρια;  

Οι πιο πρόσφατες καταμετρήσεις δείχνουν ότι στην περιοχή του Δήμου Αθηναίων υπάρχουν περίπου 11.000 κτίρια που χτίσθηκαν την περίοδο 1830-1940. Από αυτά μερικές χιλιάδες έχουν ήδη ανακηρυχθεί διατηρητέα. Εμάς προφανώς και μας ενδιαφέρει να μπορέσουν να διατηρήσουν οι γειτονιές της Αθήνας, όχι μόνο το κέντρο της, το χρώμα τους και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία της παράδοσής τους. Για αυτό και θα διερευνήσουμε ένα σύνολο ενεργειών που θα μπορούσαν να υλοποιηθούν από τον δήμο προκειμένου να μείνουν όρθια και να συντηρηθούν αυτά τα κτίρια. Καταρχήν μπορούμε να δούμε μια μείωση των δημοτικών τελών όταν κάποιος ιδιοκτήτης ενός τέτοιου κτιρίου προχωρά σε ίδιες δαπάνες για την αποκατάσταση και τη συντήρηση του κτιρίου. Δεύτερον, θα διερευνήσουμε τη δυνατότητα ένταξης του δήμου σε ευρωπαϊκά προγράμματα για την ανάπλαση γειτονιών της Αθήνας. Στο πλαίσιο αυτής της ανάπλασης, μπορεί να καλύπτει το πρόγραμμα μέρος της δαπάνης των ιδιοκτητών για την αποκατάσταση διατηρητέων κτιρίων. Γενικότερα για εγκαταλελειμμένα κτίρια, μία λύση που θα εξετάσουμε είναι να έρχεται ο δήμος σε εθελοντική συμφωνία με τον ιδιοκτήτη ή τους ιδιοκτήτες ενός τέτοιου κτιρίου και να αναλαμβάνει ο δήμος τα έξοδα αποκατάστασης του κτιρίου. Σε αντάλλαγμα θα παραχωρείται η χρήση του κτιρίου στον δήμο για κάποια χρόνια έτσι ώστε μέσα από την ενοικίασή του να αποζημιώνεται ο δήμος για τις δαπάνες στις οποίες προέβη συν μια λογική απόδοση για τους δημοτικούς πόρους που χρησιμοποιήθηκαν. Και βέβαια θα εξετάσουμε όλες τις διαθέσιμες νομικές κινήσεις έτσι ώστε να μην υπάρχει κίνητρο σε μια περιοχή όπως η Αθήνα, η οποία χαρακτηρίζεται από πολύ μεγάλη οικοδομική πυκνότητα, για να αυξάνεται η επιτρεπόμενη οικοδομήσιμη επιφάνεια ενός νέου κτιρίου. 

Θα επιδιώξετε τη συνεργασία του δήμου με φορείς της Πολιτείας για την αντιμετώπισή αυτών των θεμάτων, με ποιον τρόπο και σε ποια κατεύθυνση; 

Σε κάθε περίπτωση εμείς θα επιδιώξουμε τη συνεργασία με τα αρμόδια υπουργεία για τη διαμόρφωση ενός νομοθετικού πλαισίου που θα είναι ευνοϊκότερο για την αναστήλωση και την ανάδειξη του αρχιτεκτονικού πλούτου και των διατηρητέων της Αθήνας. Ο στόχος είναι να σωθούν από την κατάρρευση και την κατεδάφιση πολλά κτίρια του Μεσοπολέμου και ειδικά όσα πλησιάζουν, αλλά δεν έχουν ακόμα κλείσει, την εκατονταετία. 

Η πρόταση του συλλόγου ιδιοκτητών διατηρητέων

Το «Διατηρώ» επρόκειτο να ενταχθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, τελικά όμως θα χρηματοδοτηθεί από ΕΣΠΑ. «Το “Διατηρώ”», λέει η Ε. Μαμιδάκη, «θα έπρεπε αναμφίβολα να έχει ενταχθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης, καθώς είναι ένα πρόγραμμα που μέλλει να αγγίξει χιλιάδες κτίρια και να εφαρμοστεί για να διαρκέσει και αυτό και το έργο του. Σκεφτείτε ότι η Ιταλία, μια γειτονική χώρα με παρόμοια πλούσια ιστορία, πολιτισμό αλλά και προβλήματα (σεισμικότητα, εθνικό χρέος, πρόσφυγες κ.λπ.), έχει εντάξει στο δικό της σχέδιο 8 δις ευρώ για την αποκατάσταση του κτιριακού της πλούτου. Το όραμα της Ελλάδας ποιο είναι; Ό,τι βγει με 80 εκατ. ευρώ; Αναρωτιέμαι».

Αναφερόμενη στο «Διατηρώ», η Ε. Μαμιδάκη λέει ότι οι ιδιοκτήτες διατηρητέων το περιμένουν πώς και πώς, καθώς υπάρχουν κι εκείνοι που έχουν έτοιμες τις μελέτες αποκατάστασης και περιμένουν τη χρηματοδότηση. «Αλλά από μόνο του», σημειώνει, «δεν φτάνει, θα είναι απλά ένα πυροτέχνημα». Ο Πανελλήνιος Σύλλογος Ιδιοκτητών Διατηρητέων Κτιρίων και Μνημείων έχει τη δική του συνολική πρόταση και την έχει καταθέσει στην Πολιτεία. «Περιλαμβάνει 3+1 άξονες. Ο πρώτος είναι το πρόγραμμα “Διατηρώ”, για το οποίο στόχος είναι να ενισχυθεί με σημαντικά κονδύλια. Ο δεύτερος είναι η άμεση εφαρμογή του Προεδρικού Διατάγματος του άρθρου 48 του αρχαιολογικού νόμου, που θα μας δίνει ουσιαστικά κίνητρα, οικονομικά και φορολογικά, για να μπορέσουμε να συντηρήσουμε τα κτίρια αυτά. Αφού απηυδήσαμε τόσα χρόνια από την απουσία κρατικής πρόνοιας, εν τέλει αναγκαστήκαμε να κάνουμε τη δουλειά του κράτους και να φτιάξουμε μόνοι μας, με φοροτεχνική βοήθεια, το εν λόγω Προεδρικό Διάταγμα που κανονικά έπρεπε να ισχύει εδώ και πάνω από 20 χρόνια, και παρότι τους προηγούμενους μήνες είχαμε τα σχόλια των αρμόδιων υπουργείων και θετικά μηνύματα, με συντονιστή του εγχειρήματος αυτού τον υπουργό Επικρατείας, κ. Σκέρτσο, για κάποιον “ανεξήγητο” λόγο δεν προχωράει. Τρίτος άξονας είναι ότι το υπουργείο Πολιτισμού θα πρέπει να επισπεύσει την έγκριση των μελετών αποκατάστασης. Να είναι το πολύ τρεις μήνες και όχι τρία χρόνια, όπως συμβαίνει σήμερα και στο μεταξύ τα κτίρια καταρρέουν.

Ο τέταρτος άξονας αφορά στους δήμους και ευελπιστούμε ότι θα μπορέσουμε με το αξιότιμο νέο δήμαρχο Αθηναίων να βρούμε μια ρεαλιστική και βιώσιμη λύση με στόχο να ξεκινήσει αυτή πιλοτικά από τον Δήμο Αθηναίων, και να επεκταθεί μετέπειτα σε ολόκληρη τη χώρα. Να τρέξει δηλαδή μια «Δημοτική Επιχείρηση Διάσωσης» των εγκαταλελειμμένων και των επικινδύνως ετοιμόρροπων κτιρίων του δήμου Αθηναίων. Συγκεκριμένο σχέδιο για το πώς αυτή μπορεί να υλοποιηθεί έχει μάλιστα ήδη ετοιμάσει ο σύλλογος, με συγκεκριμένη νομική θεμελίωση, βασιζόμενη στην αρμοδιότητα του δήμου να επεμβαίνει σε περιπτώσεις επικινδυνότητας, έχοντας ο ίδιος την πρωταρχική ευθύνη για την ασφάλεια της ζωής και της υγείας των δημοτών και των επισκεπτών του. Αυτό θα επιτυγχάνεται δια μέσω του συλλόγου διατηρητέων ο οποίος θα εξασφαλίζει τη συναίνεση του ιδιοκτήτη, σε αντίθεση με το προτεινόμενο νομοσχέδιο του ΥΠΕΝ που κρίθηκε αντισυνταγματικό, καθόλα εύλογα θεωρώ, καθώς το συνταγματικό δικαίωμα ιδιοκτησίας δεν μπορεί να καταστρατηγηθεί με οποιαδήποτε δικαστική απόφαση με διατακτικό την αποστέρηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας για 50 μάλιστα χρόνια, όπως προέβλεπε το επίμαχο νομοσχέδιο».

Οι δύο όψεις των διατηρητέων και η αναβάθμιση μιας γειτονιάς μέσα από την αποκατάστασή τους                                                

«Σε κάθε γειτονιά της Αθήνας έχουμε την ευκαιρία, και για πολλούς τη χαρά, να συναντάμε κτίρια που χτίστηκαν πριν από το 1940. Τα κτήρια αυτά είναι οι μάρτυρες της ιστορίας της, της αρχιτεκτονικής δημιουργίας που σε τίποτα δεν έχει να ζηλέψει την αρχιτεκτονική άλλων ευρωπαϊκών πόλεων. Το σίγουρο επίσης είναι ότι συμβάλλουν στην ομορφιά αυτής της πόλης με την καλαισθησία και τις ανθρώπινες διαστάσεις τους», λέει η Ειρήνη Γρατσία, αρχαιολόγος και συντονίστρια της MONUMENTA. Η MONUMENTA έχει προχωρήσει στην καταγραφή των αθηναϊκών κτιρίων που χτίστηκαν την περίοδο 1830-1940. «Έτσι, είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ότι στην πόλη διατηρούνται 11.500 κτίσματα της περιόδου αυτής, πολύ μικρός αριθμός σε σχέση με αυτά που είχαν βέβαια κτιστεί, λόγω των ασταμάτητων κατεδαφίσεων από τη δεκαετία του 1950 και μετά. Δυστυχώς αρκετά από αυτά είναι αφημένα στην τύχη τους, κυρίως εξαιτίας της έλλειψης κινήτρων για τους ιδιοκτήτες. Δύο εικόνες έρχονται στο μυαλό μου όταν μιλάμε για τα διατηρητέα. Μία είναι αυτή των εγκαταλειμμένων μπροστά από τα οποία σίγουρα θα έχει τοποθετηθεί ένας κάδος απορριμμάτων και η άλλη είναι αυτή των φροντισμένων, που έχουν αποκατασταθεί και πραγματικά αποτελούν στολίδια. Είναι εντυπωσιακό πώς η συμβατή χρήση και η ορθή αποκατάστασή των παλαιών κτηρίων αναβαθμίζει μια γειτονιά».