Είναι αυθεντικός ο «Μέγας Αλέξανδρος του Στένταλ»;

Η προτομή του «Μεγάλου Αλεξάνδρου του Στένταλ» ήταν ανάμεσα στα 351 αρχαία έργα τέχνης που επεστράφησαν στο ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού. Όμως, το ερώτημα που τίθεται είναι: κατά πόσο είναι αυθεντική;

Ο Στέφαν Λέμαν είδε για πρώτη φορά το χάλκινο ομοίωμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 2000 στο Μουσείο Βίνκελμαν στη μικρή πόλη Στένταλ της Σαξονίας-Άνχαλτ. Ο αρχαιολόγος, συνταξιούχος πλέον, ήταν τότε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Χάλε και τον διακατείχε μία περιέργεια για το καλοδιατηρημένο αρχαίο έργο. Η προτομή του Μεγάλου Αλεξάνδρου είχε παραχωρηθεί από έναν ιδιώτη συλλέκτη και θεωρούταν άκρως εντυπωσιακή. Όμως για τον Λέμαν, η προτομή ήταν μονάχα ένα πράγμα: πλαστή. «Κοιτάζοντάς την, σκέφτηκα πως ήταν κραυγαλέα πλαστή», δήλωσε στην DW. «Αποκλείεται να είχαμε μπροστά μας ένα αυθεντικό πρωτότυπο».

Ένας κατάλογος με «ψεύτικα» έργα τέχνης

Ο Λέμαν έψαξε στον κατάλογο του μουσείου σχετικά με την προέλευση της προτομής, αλλά δεν βρήκε τίποτα. Έτσι ρώτησε απευθείας τη διεύθυνση του μουσείου όμως δεν πήρε καμία απάντηση. Αυτό πάντως δεν εμπόδισε τον αρχαιολόγο να συνεχίσει να χαρακτηρίζει το χάλκινο αντικείμενο πλαστό. Το 2015 ο Λέμαν κατέγραψε σε έναν κατάλογο 36 αρχαία έργα τέχνης που θεωρεί ότι είναι πλαστά. Μεταξύ αυτών και το χάλκινο άγαλμα του Αλεξάνδρου. Ο αρχαιολόγος οργάνωσε μάλιστα και μια έκθεση για το συγκεκριμένο θέμα στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πανεπιστημίου του Χάλε, με τίτλο «Κάποτε στο Στένταλ».

Ο Λέμαν κατηγόρησε το μουσείο ότι κατέληξε να λειτουργεί σαν «πλυντήριο» για πλαστά έργα τέχνης. Η Εταιρεία Βίνκελμαν τον μήνυσε αμέσως για συκοφαντική δυσφήμιση. Όμως το δικαστήριο δεν ασχολήθηκε με το ερώτημα που πραγματικά ενδιέφερε τον Λέμαν: Είναι το γλυπτό γνήσιο; Ούτως ή άλλως ήταν αδύνατον να απαντηθεί το συγκεκριμένο ερώτημα, διότι το γλυπτό εξαφανίστηκε αμέσως μετά την έκθεση και θεωρούταν χαμένο για μεγάλο χρονικό διάστημα. Κατά τον Λέμαν, το γλυπτό ήταν πλαστογραφία μίας διεθνούς σπείρας εμπορίας πλαστών έργων τέχνης. Για να αναγνωρίσει κανείς ένα καλό αντίγραφο, χρειάζεται εμπειρία δεκαετιών, πολλές γνώσεις και διαίσθηση.

Ποιος είναι ο «Ισπανός αρχιτεχνίτης»;

Όταν ένας Ελβετός συλλέκτης του έστειλε προς εξέταση μία υποτιθέμενη αρχαία προτομή του αυτοκράτορα Αυγούστου, ο Λέμαν λέει πως «εξετάζοντας τις λεπτομέρειες, καταλήγει κανείς να αμφιβάλλει για το εάν το έργο είναι πραγματικά πλαστό. Το έργο δημιουργήθηκε τέλεια, με τρόπο αριστοτεχνικό». Για τη δημιουργία των προτομών οι πλαστογράφοι χρησιμοποιούν αρχαία νομίσματα τα οποία λιώνουν. Έτσι το πλαστό έργο μοιάζει ακόμη περισσότερο με αυθεντικό, καθώς το υλικό είναι πράγματι 2000 ετών. Ωστόσο, όταν ο Λέμαν εξέτασε την προτομή του Αυγούστου με αξονική τομογραφία, παρατήρησε πως ορισμένα κριτήρια, όπως ο βαθμός διάβρωσης, δεν ταίριαζαν, αποδεικνύοντας ότι το έργο κατασκευάστηκε πολύ αργότερα.

Σύμφωνα με τον Λέμαν, το κεφάλι προέρχεται πιθανότατα από το εργαστήριο πλαστογράφησης του λεγόμενου Ισπανού Αρχιτεχνίτη, η ταυτότητα του οποίου παραμένει άγνωστη μέχρι σήμερα. Ο πλαστογράφος επιλέγει συχνά προτομές αρχαίων ηγεμόνων στις οποίες διαμορφώνει μια όμορφη πατίνα. Τα πρόσωπα φαίνονται διατηρημένα ως διά μαγείας. Οι πλαστογράφοι επιλέγουν προτομές που έχουν ζήτηση στην αγορά. «Στην αποτίμηση των αρχαιολογικών αντικειμένων, ένα χάλκινο γλυπτό συγκαταλέγεται στην κορυφαία κατηγορία. Πρόκειται για κάτι πολύ ιδιαίτερο, οπότε δίνεται η μεγαλύτερη δυνατή προσοχή» εξηγεί ο Λέμαν.

Όταν εμφανίζεται ένα τέτοιο εύρημα, οι ενδιαφερόμενοι κάνουν ουρές για να το αποκτήσουν. Όπως λέει ο Όσκαρ Γουάιτ Μουσκαρέλλα, πρώην επιμελητής στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης, οι έμποροι προωθούν απομιμήσεις στην αγορά, σε γκαλερί και εκθέσεις, όμως περισσότερο απ' όλα σε οίκους δημοπρασιών. «Όταν μίλησα σε έναν έμπορο μια φορά για το συγκεκριμένο γεγονός, εκείνος απλώς χαμογέλασε. Η συνήθης πρακτική είναι η εξής: αντί να πωλούν απομιμήσεις στο δικό τους κατάστημα, βγάζουν τα αντικείμενα σε δημοπρασία με ψεύτικο όνομα, υποστηρίζοντας πως το αρχαίο αντικείμενο προέρχεται από μια παλιά συλλογή. Δηλώνουν μια ψευδή προέλευση, ενός κυρίου Χ. και με αυτόν τον τρόπο, οι έμποροι δεν εμφανίζονται αυτοπροσώπως μπροστά στους αγοραστές».

Επιστροφή στην Ελλάδα

Η χάλκινη προτομή του Μεγάλου Αλεξάνδρου προέρχεται επίσης από το εμπόριο τέχνης της Νέας Υόρκης – από το διαβόητο δίκτυο διακίνησης αρχαιοτήτων του ζεύγους Ρόμπιν Σάιμς και Χρήστου Μιχαηλίδη. Ο Βρετανός Σάιμς, 84 ετών σήμερα, θεωρείται ως ένας εκ των πρωταγωνιστών στο παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων. Η εταιρεία του εκκαθαρίστηκε και τα αντικείμενα τέχνης που ήταν αποθηκευμένα σε διάφορες χώρες κατασχέθηκαν. Έτσι, το χάλκινο γλυπτό του Μεγάλου Αλεξάνδρου επέστρεψε στην Ελλάδα μετά από δικαστικές διεκδικήσεις που διήρκεσαν 17 χρόνια: ένα από τα 351 αντικείμενα που χαρακτηρίστηκαν ως κλεμμένα έργα τέχνης.

Ο Λέμαν πληροφορήθηκε το γεγονός από έναν Έλληνα συνάδελφο που του έστειλε το απόκομμα μιας εφημερίδας με μια φωτογραφία. «Το κείμενο ανέφερε πως επρόκειτο για ένα κομμάτι από τη συλλογή του εγκληματία Ρόμπιν Σάιμς στη Γενεύη. […] Και έτσι το γλυπτό επανεμφανίστηκε». Έτσι, κατέστη σαφές πως η προτομή δεν θα έπρεπε ποτέ να είχε εκτεθεί στο Στένταλ χωρίς απόδειξη προέλευσης, όπως ακριβώς είχε απαιτήσει ο Λέμαν πριν 23 χρόνια. Ο αρχαιολόγος εξακολουθεί να πιστεύει πως το γλυπτό είναι πλαστό, όμως είναι τουλάχιστον ικανοποιημένος που βρέθηκε. Θα μπορούσε αντ' αυτού να είχε καταστραφεί ή να βρισκόταν στο σαλόνι κάποιου δισεκατομμυριούχου. «Όμως το να επαναπατριστεί είναι όντως θεαματικό» τονίζει.

Ο Λέμαν ελπίζει τώρα πως θα διεξαχθεί μια ουσιαστική έρευνα. Οι υποψίες για την πλαστότητα του έργου θα πρέπει να είναι γνωστές και στην Αθήνα: άλλωστε η ίδια η υπουργός Πολιτισμού είναι διδάκτωρ αρχαιολογίας. Εναπόκειται τώρα στο ελληνικό κράτος να διερευνήσει την προέλευση του χάλκινου Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εάν η προτομή είναι γνήσια, αξίζει πολλά εκατομμύρια ευρώ. Ειδάλλως μονάχα 100 ευρώ, όσο και το κόστος του υλικού του. Αν και ένα τέτοιο τέλος θα ήταν άδοξο για τον Μέγα Αλέξανδρο του Στένταλ.

Πηγή: DW