Από τα memes στην πολιτική πράξη: Ψηφιακή απήχηση, δημοσκοπική νομιμοποίηση και τα όρια της ευρωπαϊκής ενοποίησης

Γράφουν οι Χρήστος Α. Φραγκονικολόπουλος και Νίκος Παναγιώτου

Πρόσφατο άρθρο της Politico Europe επιχειρεί μια ουσιαστική αναπλαισίωση της κυρίαρχης συζήτησης για το πολιτικό μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αμφισβητώντας τη σχεδόν μονοθεματική εστίαση των τελευταίων ετών στην άνοδο της άκρας δεξιάς, του ευρωσκεπτικισμού και της αποσάθρωσης της ευρωπαϊκής συνοχής. Χωρίς να υποτιμά τη σημασία αυτών των φαινομένων, το άρθρο στρέφει την προσοχή σε μια λιγότερο θεσμοποιημένη αλλά εξαιρετικά ορατή και δυναμική πραγματικότητα: την ανάδυση μιας νέας, έντονα φιλοευρωπαϊκής ψηφιακής κουλτούρας, η οποία αναπτύσσεται κυρίως μεταξύ νέων Ευρωπαίων χρηστών κάτω των 35 ετών.

Η καινοτομία της προσέγγισης του Politico δεν έγκειται απλώς στο ότι καταγράφει την ύπαρξη αυτού του φαινομένου, αλλά στο ότι το αντιμετωπίζει ως πολιτικά και κοινωνικά σημαίνον, και όχι ως επιφανειακή διαδικτυακή μόδα. Οι χρήστες αυτοί, αξιοποιώντας πλατφόρμες όπως το X (πρώην Twitter), το TikTok και το Instagram, δεν περιορίζονται στην αναπαραγωγή θεσμικών μηνυμάτων ή στην άμυνα απέναντι στον ευρωσκεπτικισμό. Αντίθετα, προβάλλουν μια ριζικά διαφορετική, επιθετικά θετική αφήγηση για την Ευρώπη, η οποία υπερβαίνει τα όρια της σημερινής θεσμικής πραγματικότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Στο επίκεντρο αυτής της αφήγησης βρίσκεται μια εναλλακτική αναπαράσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης: όχι ως χαλαρής ένωσης 27 κρατών με συχνά αντικρουόμενα εθνικά συμφέροντα και περιορισμένη γεωπολιτική ισχύ, αλλά ως ενιαίας, υπερβατικής και στενά ενοποιημένης ομοσπονδίας, που συχνά αποκαλείται χωρίς περιστροφές «Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης». Η επιλογή αυτής της ονομασίας δεν είναι τυχαία· υποδηλώνει μια συνειδητή μετατόπιση από τη γλώσσα της διακυβερνητικής συνεργασίας προς τη γλώσσα της πολιτικής κυριαρχίας και της ομοσπονδιακής κρατικής συγκρότησης.

Το ψηφιακό περιεχόμενο που συνοδεύει αυτή την οπτική — memes, σύντομα βίντεο, γραφικά, αλλά και AI-υποβοηθούμενες απεικονίσεις— δεν λειτουργεί απλώς ως μέσο διάχυσης ιδεών, αλλά ως εργαλείο συγκρότησης πολιτικού φαντασιακού. Οι εικόνες μιας δυναμικής, τεχνολογικά προηγμένης, στρατιωτικά και οικονομικά αυτάρκους Ευρώπης παράγουν μια εναλλακτική αφήγηση ισχύος, στην οποία η ΕΕ παρουσιάζεται ως αυτόνομος παγκόσμιος δρων, ικανός να ανταγωνιστεί ισότιμα τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Κίνα ή άλλες μεγάλες δυνάμεις. Πρόκειται για μια σαφή απόρριψη της εικόνας της Ευρώπης ως «γεωπολιτικού νάνου» ή παθητικού ρυθμιστικού χώρου.

Οι αφηγήσεις αυτές συχνά συνοδεύονται από ευρηματικά, ακόμη και υπερβολικά σενάρια: φουτουριστικές απεικονίσεις ενός ενιαίου ευρωπαϊκού στρατού, χάρτες που υποδηλώνουν εδαφική ή πολιτική ενοποίηση, καθώς και συγκριτικά οπτικά σχήματα που αντιπαραθέτουν τα πλεονεκτήματα της ευρωπαϊκής ζωής — ισχυρό κοινωνικό κράτος, πολιτισμική πολυμορφία, θεσμικές εγγυήσεις, ισορροπία εργασίας–ζωής— με τα μειονεκτήματα άλλων μοντέλων διακυβέρνησης και κοινωνικής οργάνωσης. Ιδιαίτερα συχνή είναι η αντιπαραβολή με τις Ηνωμένες Πολιτείες, ιδίως υπό πολιτικές ηγεσίες όπως εκείνη του Ντόναλντ Τραμπ στο παρελθόν, οι οποίες προβάλλονται ως παράδειγμα πολιτικής αστάθειας, κοινωνικής πόλωσης ή θεσμικής απορρύθμισης.

Παρά την αισθητική υπερβολή και τον έντονα συμβολικό χαρακτήρα αυτού του περιεχομένου, το Politico Europe επιμένει σε ένα κρίσιμο σημείο: στο επίκεντρο αυτού του ψηφιακού φαινομένου δεν βρίσκονται απρόσωποι αλγόριθμοι ή ανώνυμες μηχανές παραγωγής εικόνων, αλλά πραγματικοί άνθρωποι. Πρόκειται για χρήστες με διαφορετικές πολιτικές, κοινωνικές και εθνικές αφετηρίες, οι οποίοι δεν λειτουργούν ως φορείς συγκεκριμένων κομματικών γραμμών ούτε ως προπαγανδιστικοί μηχανισμοί υπαρχόντων πολιτικών σχηματισμών. Αντιθέτως, συμμετέχουν σε αυτή τη διαδικτυακή παραγωγή νοήματος ως έκφραση μιας βαθύτερης, γενεαλογικά προσδιορισμένης φιλοδοξίας: την επιθυμία για μια Ευρώπη πιο ενωμένη, πιο αποτελεσματική και πολιτικά ικανή να ανταποκριθεί στις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου.

Υπό αυτή την έννοια, το φαινόμενο που περιγράφει το Politico δεν συνιστά απλώς ένα επικοινωνιακό αντίβαρο στον ευρωσκεπτικισμό, αλλά μια εναλλακτική πολιτική πρόταση σε εμβρυακή μορφή. Μια πρόταση που δεν έχει ακόμη μεταφραστεί σε θεσμικό σχέδιο ή οργανωμένο πολιτικό υποκείμενο, αλλά η οποία αποκαλύπτει μετατοπίσεις στον τρόπο με τον οποίο μια νέα γενιά Ευρωπαίων αντιλαμβάνεται την έννοια της κυριαρχίας, της δημοκρατίας και της συλλογικής πολιτικής ταυτότητας. Η ανάδυση αυτής της έντονα φιλοευρωπαϊκής ψηφιακής κουλτούρας, όπως την καταγράφει το Politico Europe, θέτει ένα σύνολο κρίσιμων αναλυτικών ερωτημάτων που υπερβαίνουν την απλή περιγραφή της διαδικτυακής απήχησης.

(α) Από τη διαδικτυακή δυναμική στην πραγματική πολιτική αλλαγή

Η εντυπωσιακή ψηφιακή απήχηση που καταγράφει το άρθρο της Politico aπό μόνη της, δεν συνιστά πολιτική μεταβολή. Η πολιτική επιστήμη έχει επανειλημμένα δείξει ότι η δημοσιότητα, η ορατότητα και ακόμη και η μαζική απήχηση δεν ταυτίζονται με την ικανότητα παραγωγής δεσμευτικών αποφάσεων. Η μετάβαση από τη διαδικτυακή σφαίρα στην πολιτική πράξη απαιτεί μια σειρά διακριτών και απαιτητικών μετασχηματισμών.

Σε πρώτο επίπεδο, η ψηφιακή δυναμική λειτουργεί ως μηχανισμός πολιτισμικής κανονικοποίησης. Η ιδέα μιας «Ομοσπονδιακής Ευρώπης» ή των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης», η οποία επί δεκαετίες αντιμετωπιζόταν είτε ως ακαδημαϊκή ουτοπία είτε ως ελιτίστικο σχέδιο αποκομμένο από κοινωνικές βάσεις, εισέρχεται πλέον στον καθημερινό πολιτικό λόγο μέσω memes, σαρκασμού, ειρωνείας και οπτικών συμβόλων. Αυτό το στάδιο είναι κρίσιμο, διότι μετατοπίζει τα όρια του «πολιτικά νοητού». Η ομοσπονδιακή Ευρώπη παύει να είναι αδιανόητη και γίνεται συζητήσιμη. Ωστόσο, αυτή η μετατόπιση παραμένει προ-πολιτική: αφορά τη σφαίρα των αντιλήψεων, των ταυτοτήτων και των προσδοκιών, όχι τη σφαίρα της λήψης αποφάσεων. Με άλλα λόγια, αλλάζει το τι μπορεί να ειπωθεί, όχι το τι μπορεί να εφαρμοστεί.
Το δεύτερο και κρισιμότερο εμπόδιο είναι η απουσία οργανωτικής μετάφρασης. Όπως επισημαίνει το Politico, οι περισσότεροι συμμετέχοντες σε αυτή τη διαδικτυακή κουλτούρα δεν συνδέονται με κόμματα, κοινωνικά κινήματα, συνδικάτα ή άλλες μορφές συλλογικής οργάνωσης. Η συμμετοχή είναι κατά κανόνα: εξατομικευμένη, χαλαρή, διαλείπουσα, χαμηλού κόστους. Η ψηφιακή ενέργεια, αν δεν αποκτήσει θεσμικούς φορείς, ηγεσία, στρατηγική και διάρκεια, παραμένει πολιτισμική πίεση, όχι πολιτική ισχύς.

Το τρίτο εμπόδιο είναι δομικό: η θεσμική ασυμβατότητα μεταξύ της ψηφιακής πολιτικής κουλτούρας και της αρχιτεκτονικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ΕΕ λειτουργεί μέσω πολυεπίπεδης, αργής και συχνά ομοφωνιακής διακυβέρνησης, με έμφαση στη διαπραγμάτευση, τη συναίνεση και τη σταδιακότητα. Αντίθετα, η ψηφιακή κουλτούρα ευνοεί: την αμεσότητα, την ταχύτητα, την έντονη συναισθηματική φόρτιση,τη λογική του «τώρα». Το χάσμα αυτό δεν είναι απλώς τεχνικό, αλλά χρονικό και πολιτισμικό. Η πολιτική αλλαγή στην ΕΕ απαιτεί χρόνια· η ψηφιακή προσδοκία λειτουργεί σε κύκλους ημερών ή εβδομάδων. Συνεπώς, η διαδικτυακή δυναμική είναι αναγκαία αλλά όχι επαρκής συνθήκη πολιτικής αλλαγής: προετοιμάζει το έδαφος, αλλά δεν οικοδομεί από μόνη της το πολιτικό οικοδόμημα.

(β) Διαδικτυακές τάσεις και δημοσκοπική πραγματικότητα

Η δεύτερη κρίσιμη διάσταση αφορά τη σχέση ανάμεσα στις ψηφιακές τάσεις και την κοινωνική πραγματικότητα όπως αυτή αποτυπώνεται στις δημοσκοπήσεις. Τα δεδομένα του 2025 δείχνουν μια σαφή και ιστορικά σημαντική άνοδο της εμπιστοσύνης στην Ευρωπαϊκή Ένωση: 52% στο σύνολο των πολιτών και 59% στους νέους 15–24 ετών. Παράλληλα, 74% θεωρούν ότι η χώρα τους έχει ωφεληθεί από τη συμμετοχή στην ΕΕ, ενώ ένα εντυπωσιακό 89% υποστηρίζει ότι τα κράτη μέλη πρέπει να είναι πιο ενωμένα για να αντιμετωπίσουν παγκόσμιες προκλήσεις.

Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι το ψηφιακό φαινόμενο που περιγράφει το Politico δεν είναι κοινωνικά αποκομμένο. Αντίθετα, πατά πάνω σε μια υπαρκτή κοινωνική διάθεση υπέρ: της συνεργασίας, της συλλογικής ασφάλειας, της υπερεθνικής δράσης. Ιδίως στους τομείς της άμυνας και της ασφάλειας, όπου η υποστήριξη κοινών ευρωπαϊκών πολιτικών αγγίζει το 75–80%, διαφαίνεται μια σαφής αποδοχή της ιδέας ότι το έθνος-κράτος από μόνο του δεν επαρκεί.

Δημοσκοπικά Ευρήματα για την Ευρωπαϊκή Ένωση (2025)

• Εμπιστοσύνη στην ΕΕ Το 52% των Ευρωπαίων εμπιστεύεται την ΕΕ — υψηλότερο επίπεδο από το 2007. Στους νέους 15-24 ετών η εμπιστοσύνη φτάνει 59%. Πηγή:European Union+1
• Υποστήριξη της ΕΕ ως ωφέλιμης Το 74% πιστεύει ότι η χώρα του έχει ωφεληθεί από την συμμετοχή στην ΕΕ — ρεκόρ από το 1983. Πηγή: Reuters
• Προτεραιότητα για ενότητα & συνεργασία Το 89% των πολιτών λέει ότι τα κράτη μέλη πρέπει να είναι πιο ενωμένα για να αντιμετωπίσουν παγκόσμιες προκλήσεις. Πηγή: europeansting.com
• Κοινή πολιτική άμυνας και ασφάλειας Υψηλή υποστήριξη για κοινή ευρωπαϊκή άμυνα: ~79-81% υπέρ κοινού συστήματος άμυνας και πολιτικής ασφάλειας. Πηγή: Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο+1
• Ανησυχία για ασφάλεια Περίπου 66-78% ανησυχούν για την ασφάλεια της ΕΕ τα επόμενα 5 χρόνια. Πηγή: Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο+1
• Διεύρυνση της ΕΕ 56% συνολικά υποστηρίζει τη διεύρυνση της ΕΕ. Πηγή: euronews
• Υποστήριξη διεύρυνσης ανά ηλικία Στις ηλικίες 15-24 ετών υποστηρίζει το 67%, και 25-39 ετών το 63%. Πηγή: euronews
• Κοινή νομισματική ένωση (ενιαίο νόμισμα) Περίπου 69% υποστηρίζουν κοινό νόμισμα (ευρώ), με υψηλότερα ποσοστά στη ζώνη του ευρώ (77%). Πηγή: PubAffairs Bruxelles
• Ρόλος της ΕΕ σε κρίσεις & παγκόσμια θέματα 66% θέλουν η ΕΕ να έχει μεγαλύτερο ρόλο σε διεθνείς κρίσεις και ασφάλεια. Πηγή: europeansting.com
• Θετική γνώμη για την ΕΕ Κατά μέσο όρο 62% έχουν θετική άποψη για την ΕΕ σε 25 χώρες. Πηγή: Pew Research Center

Ωστόσο, εδώ πρέπει να εισαχθεί μια κρίσιμη διάκριση: οι δημοσκοπήσεις καταγράφουν λειτουργική υποστήριξη, όχι κατ’ ανάγκην συνταγματική ή πολιτειακή συναίνεση. Οι πολίτες φαίνεται να επιθυμούν «περισσότερη Ευρώπη» εκεί όπου αυτή προσφέρει ασφάλεια, σταθερότητα και αποτελεσματικότητα, αλλά παραμένουν επιφυλακτικοί απέναντι σε μια πλήρη πολιτική ομοσπονδία που θα αναδιατάξει ριζικά την κυριαρχία, τη φορολογία και τη δημοκρατική εκπροσώπηση. Επιπλέον, οι διαδικτυακές τάσεις είναι έντονα γενεαλογικά άνισες. Οι νεότερες ηλικίες εμφανίζονται: πιο θετικές στη διεύρυνση, πιο άνετες με υπερεθνικές ταυτότητες, λιγότερο δεμένες με το εθνικό κράτος ως αποκλειστικό φορέα πολιτικής νομιμοποίησης. Οι μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες, αντίθετα, προσεγγίζουν την ευρωπαϊκή ενοποίηση πιο εργαλειακά και πιο επιφυλακτικά. Έτσι, ψηφιακές τάσεις και δημοσκοπήσεις συγκλίνουν ως προς την κατεύθυνση, αλλά αποκλίνουν ως προς την ένταση, τη ριζοσπαστικότητα και το βάθος.

(γ) Ιστορική και θεσμική ένταση

Η ψηφιακή φιλοευρωπαϊκή κουλτούρα που περιγράφει το Politico δεν συνιστά ρήξη με την ευρωπαϊκή ιστορία, αλλά επανενεργοποίηση ενός παλαιού πολιτικού φαντασιακού. Η ιδέα της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας επανέρχεται κυκλικά σε περιόδους κρίσης. Η ιδιαιτερότητα της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ήταν η σκόπιμη αποπολιτικοποίηση: η οικοδόμηση ισχυρών θεσμών χωρίς μαζική πολιτική σύγκρουση γύρω από την κυριαρχία. Αυτό το μοντέλο πέτυχε ειρήνη και ευημερία, αλλά παρήγαγε ένα δημοκρατικό και συναισθηματικό έλλειμμα.

Η ψηφιακή γενιά αμφισβητεί ακριβώς αυτό. Οι απαιτήσεις για κατάργηση του βέτο, για ταχύτερη λήψη αποφάσεων, για κοινή άμυνα και ενιαία εξωτερική πολιτική δεν είναι απλώς τεχνοκρατικές· είναι αιτήματα πολιτικής κυριαρχίας και δημοκρατικής αποτελεσματικότητας. Παρά ταύτα, οι θεσμοί της ΕΕ παραμένουν δομικά προσανατολισμένοι στη διαχείριση, όχι στον μετασχηματισμό. Έτσι αναδύεται μια δομική ένταση: από τη μία πλευρά, μια κοινωνική και ψηφιακή δυναμική που ωθεί προς περισσότερη πολιτική ενοποίηση, από την άλλη, μια θεσμική αρχιτεκτονική σχεδιασμένη να επιβραδύνει, να φιλτράρει και συχνά να απορροφά τέτοιες πιέσεις. Αυτή η ένταση δεν θα λυθεί επικοινωνιακά. Θα κριθεί στο αν η ΕΕ μπορέσει να μετατρέψει την ψηφιακή φιλοδοξία σε δημοκρατικά νομιμοποιημένη θεσμική εξέλιξη — ή αν θα την αφήσει να εξαντληθεί ως ακόμη ένα κύμα πολιτικού φαντασιακού.

Συμπέρασμα

Η διαδικτυακή ανάδυση ενός έντονα φιλοευρωπαϊκού φαντασιακού, όπως αυτό καταγράφεται στο άρθρο της Politico Europe, συνιστά ένα ιδιαίτερα σημαντικό πολιτισμικό σύμπτωμα της παρούσας ιστορικής συγκυρίας. Δεν πρόκειται απλώς για ένα επικοινωνιακό φαινόμενο ή για μια παροδική μόδα των κοινωνικών δικτύων, αλλά για ένδειξη βαθύτερων μετατοπίσεων στον τρόπο με τον οποίο μια νέα γενιά Ευρωπαίων αντιλαμβάνεται την έννοια της πολιτικής κοινότητας, της κυριαρχίας και της συλλογικής δράσης. Ταυτόχρονα, όμως, αυτή η ψηφιακή δυναμική δεν μπορεί να εκληφθεί ως αυτόματη πολιτική λύση ούτε ως εγγύηση θεσμικού μετασχηματισμού. Η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι τα πολιτικά φαντασιακά, όσο ισχυρά και αν είναι, δεν μεταφράζονται μηχανιστικά σε θεσμικές αλλαγές. Αντιθέτως, συχνά εξαντλούνται όταν δεν συναντούν οργανωτικές δομές, δημοκρατική εκπροσώπηση και σαφή πολιτικά σχέδια.

Η πραγματική πρόκληση για το ευρωπαϊκό εγχείρημα δεν είναι, επομένως, να «κερδίσει το internet» με όρους επικοινωνιακής κυριαρχίας. Δεν αρκεί η παραγωγή πιο ελκυστικών αφηγήσεων. Το κρίσιμο διακύβευμα είναι αν η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να μεταφράσει αυτή τη νέα ψηφιακή ενέργεια σε δημοκρατική, θεσμική και κοινωνικά δίκαιη ολοκλήρωση. Αυτό προϋποθέτει, πρώτον, τη δημιουργία διαύλων μέσα από τους οποίους οι ψηφιακές προσδοκίες να μπορούν να εκφραστούν πολιτικά: νέες μορφές συμμετοχής, ενίσχυση του ρόλου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, μεγαλύτερη διαφάνεια και λογοδοσία. Δεύτερον, απαιτεί την αντιμετώπιση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων που εξακολουθούν να τροφοδοτούν δυσπιστία απέναντι στην ΕΕ. Τρίτον, προϋποθέτει πολιτικό θάρρος από τις ευρωπαϊκές και εθνικές ηγεσίες να ανοίξουν ουσιαστικά τη συζήτηση για τις θεσμικές ανεπάρκειες της σημερινής Ένωσης.

Τα δημοσκοπικά δεδομένα, όπως αναλύθηκαν προηγουμένως, δεν παρέχουν άμεση πολιτική εντολή για ομοσπονδοποίηση. Παρέχουν όμως κάτι εξίσου κρίσιμο: ένα σωρευτικό υπόβαθρο στάσεων (εμπιστοσύνη στην ΕΕ, αποδοχή κοινής άμυνας, ανάγκη ενότητας, γενεακή μετατόπιση) που καθιστά τις ομοσπονδιακές αφηγήσεις επικοινωνιακά βιώσιμες.

Πρώτον, η ευρεία υποστήριξη για κοινή ευρωπαϊκή άμυνα και ασφάλεια υποδηλώνει μια ουσιαστική μετατόπιση στην αντίληψη των πολιτών ως προς το ποιος φορέας θεωρείται ικανός να ασκήσει «σκληρή ισχύ». Η αποδοχή της μεταφοράς ενός κατεξοχήν κρατικού προνομίου —της άμυνας— σε υπερεθνικό επίπεδο συνιστά κρίσιμο εννοιολογικό βήμα προς τη νομιμοποίηση μορφών πολιτικής ενοποίησης που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν πολιτικά αδιανόητες. Δεύτερον, η έντονη και διαχρονική απαίτηση για πανευρωπαϊκή ενότητα στη διαχείριση κρίσεων (γεωπολιτικών, οικονομικών, υγειονομικών) καλλιεργεί μια λειτουργική λογική υπέρ της υπέρβασης της εθνικής κατακερματισμένης λήψης αποφάσεων. Η ενότητα εδώ δεν νοείται μόνο ως συνεργασία, αλλά ως συντονισμένη και αποτελεσματική δράση, έννοια που έρχεται σε ένταση με μηχανισμούς όπως το εθνικό βέτο και ενισχύει αφηγήσεις υπέρ ισχυρότερων κεντρικών θεσμών. Τρίτον, τα υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης στους ευρωπαϊκούς θεσμούς, ιδίως μεταξύ των νεότερων ηλικιών, λειτουργούν ως κρίσιμο στοιχείο πολιτικής νομιμοποίησης. Χωρίς εμπιστοσύνη, ακόμη και οι πιο λειτουργικά αναγκαίες μορφές ενοποίησης παραμένουν πολιτικά μη βιώσιμες. Η εμπιστοσύνη αυτή δεν συνεπάγεται αυτόματα επιθυμία για ομοσπονδία, αλλά μειώνει δραστικά τα πολιτισμικά και ψυχολογικά εμπόδια απέναντι σε αφηγήσεις βαθύτερης ενοποίησης. Τέταρτον, η ηλικιακή διάσταση είναι καθοριστική. Οι νεότερες γενιές εμφανίζουν μεγαλύτερη αποδοχή τόσο της διεύρυνσης όσο και της υπερεθνικής διακυβέρνησης, γεγονός που υποδηλώνει μια πιο μετα-εθνική πολιτική ταυτότητα. Αυτή η γενεακή μετατόπιση δεν εκφράζεται απαραίτητα μέσα από θεσμικά κανάλια, αλλά βρίσκει διέξοδο στον ψηφιακό δημόσιο λόγο, στα memes και στις οπτικές αφηγήσεις που περιγράφει το άρθρο του Politico.

Με άλλα λόγια, όπως εύστοχα αναδεικνύει το άρθρο του Politico, δεν βρισκόμαστε ακόμη μπροστά σε ένα συγκροτημένο λαϊκό αίτημα για ομοσπονδοποίηση, αλλά μπροστά σε ένα μεταβαλλόμενο πολιτισμικό τοπίο, στο οποίο τέτοιες ιδέες μπορούν πλέον να διατυπώνονται, να κυκλοφορούν μαζικά και να γίνονται κοινωνικά νοητές χωρίς να θεωρούνται εξ ορισμού ακραίες ή ουτοπικές. Αυτό το υπόβαθρο επιτρέπει στα memes και στα ψηφιακά αφηγήματα να λειτουργούν ως δοκιμαστικοί χώροι πολιτικής φαντασίας (political imagination labs), όπου ιδέες που δεν είναι ακόμη θεσμικά ώριμες μπορούν να κυκλοφορούν, να εξοικειώνονται και να απο-ριζοσπαστικοποιούνται. Υπό αυτή την οπτική, η Ευρώπη των memes δεν είναι ούτε ασήμαντη ούτε επαρκής. Είναι σύμπτωμα και προειδοποίηση ταυτόχρονα: σύμπτωμα μιας αυξανόμενης επιθυμίας για πολιτική ενότητα και αποτελεσματικότητα, αλλά και προειδοποίηση ότι χωρίς θεσμική ανταπόκριση, ακόμη και τα πιο ελπιδοφόρα πολιτικά φαντασιακά κινδυνεύουν να παραμείνουν ελκυστικές, αλλά πολιτικά ανώδυνες, φαντασιώσεις.