Το δικαίωμα στο πρόσωπο

Πριν από χρόνια, όταν ήμουν ακόμη μεταπτυχιακή φοιτήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, βρισκόμουν σε ένα από εκείνα τα τυπικά ακαδημαϊκά τραπεζώματα μετά το τέλος ενός συνεδρίου. Στο τραπέζι κάθονταν διακεκριμένοι καθηγητές, άνθρωποι που είχαν οικοδομήσει ολόκληρη τη δημόσια εικόνα τους πάνω στην έννοια της «προοδευτικότητας». Η συζήτηση είχε στραφεί στις γυναίκες της Αφρικής και σε πρακτικές που, στους περισσότερους από εμάς, προκαλούν δέος και φρίκη. Εκεί ήταν που ο γνωστός καθηγητής Ιστορίας και η συμβία του –δυο μορφές σχεδόν εμβληματικές στους κύκλους της αριστερής διανόησης– διατύπωσαν ήρεμα, σχεδόν με ακαδημαϊκή ψυχρότητα, τη θέση τους:

«Δεν μπορούμε να καταδικάσουμε τις κλειτοριδεκτομές. Είναι πολιτισμικό φαινόμενο. Εμείς οι Δυτικοί δεν έχουμε λόγο να παρεμβαίνουμε».

Ένιωσα το αίμα μου να παγώνει. Κοίταξα τη φίλη μου, το βλέμμα μας συναντήθηκε με την ίδια άναυδη απορία: από πότε η ανθρώπινη αγωνία υπάγεται σε πολιτισμική εξαίρεση; Από πότε ο πόνος είναι αποδεκτός, αρκεί να επιβάλλεται στο όνομα μιας «πολιτισμικής ιδιαιτερότητας»;

Χρειάστηκαν χρόνια για να καταλάβω ότι εκείνη η φράση δεν ήταν απλώς λάθος. Ήταν αποκαλυπτική. Ήταν η στιγμή που συνειδητοποίησα πως ο λεγόμενος «πολιτισμικός σχετικισμός» δεν είναι ουδετερότητα, αλλά μια μορφή ηθικού μηδενισμού. Ένας κόσμος όπου όλα επιτρέπονται –όσο βάρβαρα κι αν είναι–, αρκεί να μη διαταραχθεί η άνεση της δυτικής μας αποστασιοποίησης. Μια αποστασιοποίηση που συχνά στολίζεται με το φωτοστέφανο της «μορφωμένης ανοχής». Ήταν η στιγμή που κατάλαβα επίσης ότι αυτός ο «πολιτισμικός σχετικισμός» δεν είναι ουδέτερη στάση, ούτε ένδειξη προοδευτικότητας. Είναι μια ενεργή επιλογή συγκάλυψης της βαρβαρότητας, ντυμένη με τα ενδύματα της αριστερής διανόησης. Δεν προτάσσει τον σεβασμό στον Άλλο· προτάσσει τον φόβο να κριθεί κανείς «δυτικός», «αποικιοκράτης», «μη ανεκτικός». Είναι η στιγμή που ο διανοούμενος δεν υπερασπίζεται πια τον άνθρωπο, αλλά την εικόνα του. Δεν προστατεύει την αξιοπρέπεια των γυναικών της Αφρικής ή της Μέσης Ανατολής· προστατεύει την ηρεμία του σαλονιού του, τη θέση του στα πανεπιστημιακά φόρα και την ηθική του αυτοπεποίθηση και ανωτερότητα.

Η απαγόρευση της μπούρκας ως νέο μανιφέστο φόβου

Όταν ο Μισέλ Ουελμπέκ έγραφε στην «Υποταγή» πως η Ευρώπη δεν καταρρέει από εξωτερική απειλή, αλλά από εσωτερική αδράνεια και απόγνωση, ίσως να προαισθανόταν αυτή τη στιγμή: τον ευσεβή πόθο μιας ηπείρου να επανεφεύρει την ταυτότητά της, μια Ευρώπη σε καθεστώς υπαρξιακής κόπωσης, η οποία δεν πιστεύει πια στον εαυτό της. Ο Ουελμπέκ δεν έκανε προφητεία για την υποτιθέμενη ισλαμική κυριαρχία, έκανε διάγνωση για την ευρωπαϊκή παραίτηση. Ο πραγματικός εχθρός, κατά τον Ουελμπέκ, δεν είναι το Ισλάμ, αλλά η κόπωση της Δύσης από τον ίδιο της τον πολιτισμό. «Η Ευρώπη δεν πιστεύει πια στον εαυτό της», γράφει, και όταν μια ήπειρος σταματά να πιστεύει, δεν αντιστέκεται, ούτε υπερασπίζεται – παραδίδεται. Στο βιβλίο αυτό, η ισλαμική εξουσία δεν επιβάλλεται με τη βία· θριαμβεύει μέσα από την κούραση των Ευρωπαίων, οι οποίοι, έχοντας χάσει την έννοια του νοήματος, επιτρέπουν σε άλλες απόλυτες βεβαιότητες να καταλάβουν τον δημόσιο χώρο. Η μπούρκα, το νικάμπ και κάθε μορφή κάλυψης του γυναικείου προσώπου δεν εμφανίζονται ως «θρησκευτικά αντικείμενα», αλλά ως σύμβολα μιας πολιτισμικής υποχώρησης της Ευρώπης. Όχι επειδή το Ισλάμ «κατακτά», αλλά επειδή η Ευρώπη αποσύρεται.

Ο Ουελμπέκ υποστηρίζει ότι η μεταμοντέρνα Ευρώπη έχει αποδομήσει κάθε αξιακό πυλώνα, αφήνοντας πίσω ένα υπαρξιακό κενό. Και το κενό αυτό το γεμίζει όποιος έχει ακόμη αφήγημα. Το Ισλάμ, δεν είναι «εισβολέας» αλλά «ανταγωνιστής της κενότητας». Και, μην το ξεχνάμε, το Ισλάμ έχει ισχυρό αφήγημα. Εκεί όπου η Δύση βλέπει την ελευθερία ως σχετικότητα, ο φονταμενταλισμός βλέπει την πίστη ως απόλυτο νόημα.

Όταν μια κοινωνία επιτρέπει την πλήρη κάλυψη του προσώπου, ουσιαστικά αποδέχεται ότι η γυναίκα δεν έχει δημόσια υπόσταση

Πρόσωπο σημαίνει πολιτική ύπαρξη

Στις 17 Οκτωβρίου 2025 η πορτογαλική Βουλή ενέκρινε νομοσχέδιο που απαγορεύει την κάλυψη του προσώπου των γυναικών για «λόγους φύλου ή θρησκείας». Η πρωτοβουλία αυτή ανήκει, δυστυχώς, στο ακροδεξιό κόμμα Chega και, εάν γίνει νόμος, θα επιφέρει πρόστιμα 200-4.000 ευρώ για όσες φορούν μπούρκα ή νικάμπ σε δημόσιο χώρο. Το νομοσχέδιο επιτρέπει εξαιρέσεις σε ειδικές περιπτώσεις – π.χ. σε πτήσεις, διπλωματικά κτίρια ή χώρους λατρείας.

Στο προσκήνιο και πάλι οι γυναίκες. Πρόκειται για μια μορφή πολιτισμικού καθρέφτη, όπου η γυναίκα γίνεται ξανά το πεδίο της μάχης. Στο Ισλάμ τη θέλουν σιωπηλή πίσω από το πέπλο, το σώμα της γυναίκας δεν της ανήκει: γίνεται σκηνή πάνω στην οποία προβάλλονται οι φόβοι μιας κοινωνίας. Ο Εμμανουέλ Λεβινάς είχε γράψει πως το πρόσωπο του Άλλου είναι το ηθικό σύνορο του εαυτού μας. Στο πρόσωπο βλέπουμε τη φωνή που μας καλεί σε ευθύνη. Τι σημαίνει λοιπόν μια κοινωνία που φοβάται να βλέπει πρόσωπα; Μια κοινωνία που επιβάλλει τη διαρκή αορατότητα της γυναίκας ως προϋπόθεση ύπαρξης;

Η Ευρώπη κατηγορείται συχνά για συντηρητισμό, για «ισλαμοφοβία», για πολιτικές που περιορίζουν τις μειονότητες. Όμως κάποτε πρέπει να πούμε την αλήθεια: δεν είναι ισλαμοφοβία να υπερασπίζεσαι το δικαίωμα της γυναίκας να έχει πρόσωπο. Είναι πράξη αντίστασης απέναντι σε μια κουλτούρα που θέλει τη γυναίκα σκιώδη, καλυμμένη, άφωνη. Η Πορτογαλία, με την πρόσφατη απόφαση απαγόρευσης της κάλυψης του προσώπου σε δημόσιο χώρο, δεν χτυπά τη θρησκεία, χτυπά την ιδέα ότι ο μισός πληθυσμός του πλανήτη πρέπει να είναι αόρατος.

Η μπούρκα και το νικάμπ δεν είναι ουδέτερα ενδύματα. Δεν είναι σινιάλα πνευματικότητας τα οποία πρέπει, σύμφωνα με τους ενάρετους διανοούμενους της Δύσης, να σεβαστούμε. Είναι σύμβολα επιβολής ενός φονταμενταλιστικού συστήματος όπου η γυναίκα δεν είναι πρόσωπο, είναι σώμα υπό διαχείριση. Όταν μια κοινωνία επιτρέπει την πλήρη κάλυψη του προσώπου, ουσιαστικά αποδέχεται ότι η γυναίκα δεν έχει δημόσια υπόσταση. Ότι το πρόσωπό της, η εικόνα της αυτοσυνείδησης, της σκέψης και της ηθικής παρουσίας πρέπει να διαγραφεί για να είναι «σεμνή», σύμφωνα με κάποιους θρησκευτικούς κανόνες. Αυτό δεν είναι πολιτισμική διαφορετικότητα. Είναι πολιτισμική υποταγή.

Και πιστεύω βαθιά ότι κανένας άνθρωπος που σέβεται τον ορθό λόγο και την ανθρώπινη αυτονομία δεν μπορεί να υποτάσσει τη ζωή του, τις επιλογές του και την ίδια του την ύπαρξη σε έναν «θεϊκό νόμο» που επιβάλλεται άκριτα, έξω από κάθε δυνατότητα κριτικής ή ατομικής συνείδησης. Ο θεϊκός νόμος, όταν παρουσιάζεται ως απόλυτη και αδιαπραγμάτευτη εντολή, δεν αποτελεί πράξη πίστης, αλλά άρνηση της ελευθερίας. Δεν καλλιεργεί τον άνθρωπο – τον ακυρώνει.

Η ψευδαίσθηση της «ελεύθερης επιλογής»

Πολλοί αντιτείνουν: «Μα το επιλέγει». Ας είμαστε ειλικρινείς. Πόσο ελεύθερη είναι η επιλογή όταν ο θρησκευτικός νόμος, η κοινωνική πίεση, η οικογενειακή τιμή ή ο φόβος της αποβολής καθορίζουν την καθημερινότητα των γυναικών; Στις κοινωνίες αυτές, η γυναίκα γίνεται μέσο απόκρυψης. Η θηλυκότητα εμφανίζεται ως κίνδυνος, άρα πρέπει να εξαφανιστεί. Κι αυτό πρέπει να το σεβόμαστε στη Δύση; Το να υπερασπίζεσαι την πλήρη κάλυψη του προσώπου στο όνομα της ελευθερίας, είναι σαν να υπερασπίζεσαι τα δεσμά στο όνομα της κίνησης.

Η Χάνα Άρεντ έλεγε: «Το να εμφανίζεσαι στον δημόσιο χώρο σημαίνει να αναλαμβάνεις πολιτική ύπαρξη». Τι σημαίνει λοιπόν να αφαιρείς το πρόσωπο; Σημαίνει να ακυρώνεις την ύπαρξη. Σημαίνει ότι η γυναίκα δεν λογιέται ως πολιτικό ον, ως πολίτης, ως φορέας δικαιωμάτων, αλλά ως αντικείμενο της θρησκευτικής κοινότητας. Χωρίς πρόσωπο, δεν υπάρχει ορατότητα. Και χωρίς ορατότητα, δεν υπάρχει φωνή.

Το πρόσωπο –με όλα τα βάσανα, τις χαρακιές, τις εκφράσεις του–

είναι το σημείο όπου το άτομο γίνεται υπεύθυνο. Είναι η είσοδος στην ανθρώπινη συνθήκη. Όταν μια κοινωνία επιτρέψει την εξαφάνιση του προσώπου στον δημόσιο χώρο, επιτρέπει την απαλοιφή της γυναίκας από τον ηθικό και πολιτικό χάρτη.

Η απαγόρευση της κάλυψης του προσώπου στην Πορτογαλία δεν είναι αντιθρησκευτική πράξη. Δεν αγγίζει το χιτζάμπ ή τη θρησκευτική έκφραση. Αγγίζει αποκλειστικά την πλήρη απόκρυψη, δηλαδή την πλήρη ακύρωση της ατομικής υπόστασης. Οι νόμοι αυτοί έχουν προηγούμενο: Γαλλία, Βέλγιο, Αυστρία, Δανία, Ολλανδία. Δεν πρόκειται για «κύμα ισλαμοφοβίας», αλλά για την υπεράσπιση ενός πολιτισμικού πυρήνα: ότι ο άνθρωπος, για να είναι ελεύθερος, πρέπει να είναι ορατός, αναγνωρίσιμος, παρών.

Πολλοί φοβούνται να το πουν: είναι απόλυτα θεμιτό η Ευρώπη να υπερασπίζεται τις αξίες της. Και μία από αυτές είναι η ισότητα των φύλων. Όχι σχεδόν ισότητα. Όχι ισότητα «κατά περίπτωση». Πλήρης ισότητα. Και δεν υπάρχει ισότητα όταν μια γυναίκα υποχρεώνεται –νομοθετικά ή πολιτισμικά– να κρύβει το πρόσωπό της.

Η υποκρισία του πολιτισμικού σχετικισμού

Οι ίδιοι άνθρωποι που στηρίζουν το δικαίωμα της γυναίκας να μη φοβάται στον δρόμο, να μιλά δημόσια, να εργάζεται ισότιμα, ξαφνικά υποστηρίζουν ότι είναι πολιτισμικό δικαίωμα να αυτοεξαφανίζεται πίσω από ένα κάλυμμα. Αυτό δεν είναι προοδευτισμός. Είναι μορφή νεο-αποικιακής ενοχής: η Δύση ντρέπεται να πει ότι υπάρχουν πρακτικές καταπίεσης που είναι ασύμβατες με τα δικαιώματα του ανθρώπου. Η ελευθερία δεν είναι άδειο κουτί όπου χωράνε όλα αδιακρίτως. Η ελευθερία έχει όρια, και τα όριά της είναι ο άνθρωπος. Όχι το θρησκευτικό δόγμα.

Ως γυναίκα, δεν αποδέχομαι ότι η αξία μου βρίσκεται στη σιωπή ή στην απόκρυψη. Δεν αποδέχομαι πως το βλέμμα μου είναι απειλή. Το πρόσωπό μου είναι το στίγμα της ύπαρξής μου. Και η Ευρώπη –με όλα τα λάθη της– έχει το δικαίωμα, και την υποχρέωση, να προστατεύει αυτό το δικαίωμα από κάθε ιδεολογία που θέλει να το ακυρώσει. Η απαγόρευση της μπούρκας στην Πορτογαλία δεν είναι ένα ακόμα μέτρο ελέγχου. Είναι υπενθύμιση μιας θεμελιώδους αρχής.