Πόλεμος Ισραήλ–Ιράν και παγκόσμιες συνέπειες: Ανάλυση των γεωπολιτικών, ηθικών και στρατηγικών παραμέτρων της σύγκρουσης, οι κινδύνοι για τον πυρηνικό ανταγωνισμό και οι παγκόσμιες ισορροπίες.
Πόλεμος Ισραήλ–Ιράν και πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης: Μύθοι και αλήθειες
1. Η επίθεση του Ισραήλ εναντίον του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Από το 2005 το Ισραήλ θέτει σε εφαρμογή ένα σχεδόν κινηματογραφικό σχέδιο παρεμπόδισης των πυρηνικών φιλοδοξιών του Ιράν, μέσω επιχειρήσεων σαμποτάζ –όπως ο ιός Stuxnet, που οδήγησε στην αυτοκαταστροφή των φυγοκεντρητών στα εργαστήρια εμπλουτισμού ουρανίου–, αλλά και πολλαπλών δολοφονιών κορυφαίων επιστημόνων και ηγετικών μορφών του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν. Εδώ και τουλάχιστον 15 χρόνια, διαβάζαμε και βλέπαμε ασκήσεις προσομοίωσης («παιχνίδια πολέμου»), με τη συμμετοχή κορυφαίων παραγόντων της ισραηλινής ηγεσίας για το πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί μια τέτοια επίθεση. Οι δύο κρισιμότεροι παράγοντες ήταν πάντα οι καιρικές συνθήκες και το ενδεχόμενο συμμετοχής των ΗΠΑ.
2. Το Ιράν εργαζόταν εντατικά για την κατασκευή πυρηνικής βόμβας. Η ιδέα ότι το Ιράν ήθελε πυρηνική ενέργεια μόνο για ειρηνικούς σκοπούς είναι απλώς αστεία. Όταν θες πυρηνική ενέργεια για να ζεστάνεις σπίτια, δεν χτίζεις μπούνκερ με τσιμεντένιους τοίχους πάχους 60 εκατοστών μέσα σε βουνά, ούτε φτάνεις τον εμπλουτισμό 400 κιλών ουρανίου στο 60%, που αρκεί για 9 βόμβες, ούτε παίζεις κρυφτούλι με τη Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ), η οποία στις 12 Ιουνίου ξεκάθαρα ανακοίνωσε ότι το Ιράν έχει παραβεί τις συμβατικές του υποχρεώσεις.
3. Το Ιράν δεν πρέπει να αποκτήσει πυρηνικά όπλα. Βασικά, καμία χώρα δεν θα έπρεπε να αποκτήσει πυρηνικά, πόσο μάλλον ένα αιμοσταγές, δικτατορικό, φονταμενταλιστικό καθεστώς, που εκτελεί γυναίκες δι’ απαγχονισμού επειδή τις βίασαν και απειλεί το Ισραήλ με εξαφάνιση από τον χάρτη. Σε έναν ιδανικό κόσμο, τα κράτη που ήδη έχουν πυρηνικά όπλα θα έπρεπε τώρα να συμφωνήσουν πως θα τα περιορίσουν ή και εξαλείψουν, γιατί τα πυρηνικά ήταν, είναι και θα είναι, μακράν, η νούμερο ένα απειλή για την ανθρωπότητα και τον πλανήτη. Δυστυχώς όμως αυτό δεν θα συμβεί τώρα κοντά, ενδεχομένως μάλιστα να μη συμβεί πριν θρηνήσουμε μερικά εκατομμύρια θύματα. Είναι υποκριτικό το ότι χώρες όπως η Ινδία, το Πακιστάν και το ίδιο το Ισραήλ έχουν πυρηνικά ή ότι οι ΗΠΑ, που είναι η μόνη χώρα που έριξε πυρηνική βόμβα σε πόλεμο, προσπαθεί να σταματήσει άλλους απ’ το να την αποκτήσουν; Σαφώς. Στην περίπτωση των πυρηνικών όπλων, όμως, δεν λειτουργεί ούτε η ηθική ούτε το διεθνές δίκαιο, αλλά ο νόμος της αποτροπής και στην καλύτερη περίπτωση η κοινή λογική, αν και όταν υπάρχει.
4. Το Ισραήλ δεν θα σταματήσει. Μετά τη φρικιαστική τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου 2023, η κυβέρνηση του Ισραήλ έχει βάλει στόχο να καταστρέψει τους τρεις βασικούς άξονες που απειλούν την ασφάλειά του: τη Χαμάς, τη Χεζμπολάχ και το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν. Μπορούμε να συζητήσουμε διεξοδικά για τα λάθη, τα αδιέξοδα, τα εγκλήματα πολέμου, τις παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου και τα υπόλοιπα ηθικά, γεωπολιτικά και φιλοσοφικά ερωτήματα που αναδύονται από τη στρατηγική του Ισραήλ. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι, τώρα που ξεκίνησε, το Ισραήλ δεν μπορεί να σταματήσει: έχοντας ήδη επωμιστεί το τεράστιο πολιτικό κόστος των επιθέσεων σε Γάζα, Λίβανο και Ιράν, δεν έχει να χάσει κάτι· αντιθέτως, αν κάνει το κλασικό λάθος και δεν «σκοτώσει» τον ήδη πεσμένο αντίπαλο, τότε αυτός σίγουρα θα ξανασηκωθεί και θα το τιμωρήσει. Το Ισραήλ έχει αποδείξει ιστορικά ότι έχει αφομοιώσει καλά τις βασικές αρχές της ισχύος όπως τέθηκαν από τον Μακιαβέλι τον 16ο αιώνα και από την ίδια την ιστορία τις δεκαετίες του 1930 και 1940.
5. Το ιρανικό καθεστώς είναι αδύναμο και παλεύει να κρατηθεί στην εξουσία. Με τους συμμάχους του σε Συρία και Λίβανο να έχουν αποδυναμωθεί, με τη μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνίας εναντίον του, για οικονομικούς και πολιτικούς λόγους, με το Ισραήλ και τις ΗΠΑ να αλωνίζουν στον εναέριο χώρο του καταστρέφοντας στρατηγικές υποδομές κατά το δοκούν, και με ένα σημαντικό τμήμα της πυρηνικής και στρατιωτικής ελίτ της χώρας να έχει εξουδετερωθεί, το καθεστώς του 86χρονου Αλί Χαμενεΐ βιώνει τη δραματικότερη στιγμή της 46χρονης πορείας του. Αν και οι επιθέσεις του Ισραήλ και των ΗΠΑ φαίνεται αρχικά να συσπείρωσαν την κοινωνία, το βασικό συναίσθημα, σύμφωνα με όσους έχουν οικογένειες στο Ιράν, είναι ο φόβος και η επιθυμία «να τελειώσει όλο αυτό», καθώς και η αγωνία για το μέλλον της πατρίδας τους. Τίποτε απ’ αυτά δεν σημαίνει ότι το καθεστώς θα πέσει ή ότι, αν πέσει, θα υπάρξει ομαλή μετάβαση ή ότι σε λίγες μέρες το Ιράν θα είναι μια δημοκρατική ουτοπία. Αυτό για το οποίο ίσως τώρα παλεύει –και σε αυτό συνηγορεί και η μάλλον συμβολική επίθεση στις αμερικανικές βάσεις στο Κατάρ– είναι η αποκλιμάκωση και η επιβίωση μέσα από αέναες διαπραγματεύσεις.
6. Η Ρωσία και η Κίνα κρύβονται πίσω από τα ράσα του Χαμενεῒ. Ο Χαμενεῒ και οι περί αυτόν παρατηρούν εδώ και χρόνια το παράδειγμα της Βόρειας Κορέας και του καθεστώτος των Κιμ και γνωρίζουν ότι ο μόνος τρόπος να επιβιώσει ένα τέτοιο καθεστώς από εξωτερικές επιθέσεις είναι η αποτρεπτική ισχύς των πυρηνικών όπλων. Καθοριστικός παράγοντας για τον οποίο δεν μιλάει σχεδόν κανείς θα είναι η στάση των δύο άτυπων αλλά κρίσιμων συμμάχων του Ιράν –της Κίνας και της Ρωσίας–, ειδικά μετά την εμπλοκή των ΗΠΑ. Ένας πόλεμος Ισραήλ-Ιράν είναι πόλεμος δι’ αντιπροσώπων (proxy war). Από τη στιγμή που εμπλέκονται ευθέως οι μεγάλοι παίκτες, τότε το παιχνίδι γίνεται απρόβλεπτο. Ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ είπε ότι «αρκετές χώρες είναι έτοιμες να παράσχουν πυρηνικές κεφαλές στο Ιράν» (λες και η Ρωσία δεν ήταν αυτή που, σε συνεργασία με τη Βόρεια Κορέα, έχτισε το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν). Ο Μεντβέντεφ είναι περίπτωση Τζέι Ντι Βανς: κανείς δεν είναι σίγουρος τι πραγματικά πιστεύει. Αποτελούσε μετριοπαθή όαση στο Κρεμλίνο (υπέγραψε μάλιστα με τον Μπαράκ Ομπάμα σημαντικές συμφωνίες περιορισμού των πυρηνικών στο μικρό διάστημα που ανέλαβε πρόεδρος το 2008). Από το 2022 και μετά μετατρέπεται σε βασιλικότερο του βασιλέως, πλασάροντας τον εαυτό του ως πιθανό διάδοχο του Βλαντίμιρ Πούτιν.
7. Ο Τραμπ πήρε ένα τεράστιο ρίσκο εντός και εκτός ΗΠΑ. Σε αντίθεση με όσα διακήρυττε πριν και μετά τις εκλογές, ο Ντόναλντ Τραμπ ενέπλεξε τις ΗΠΑ σε πόλεμο, χωρίς την εξουσιοδότηση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, για πρώτη φορά μετά το Ιράκ. Αυτό από μόνο του αποτελεί μια κίνηση υψηλού ρίσκου εντός των ΗΠΑ, γιατί διχάζει τη βάση του: τους σκληροπυρηνικούς υποστηρικτές του, που υποστηρίζουν τον απομονωτισμό (MAGA), και τα παραδοσιακά παρεμβατικά «γεράκια» του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Αν το ρίσκο τού βγει και το Ιράν συρθεί σε διαπραγματεύσεις ή περιορισμό του πυρηνικού του προγράμματος χωρίς περιφερειακή ή παγκόσμια κλιμάκωση και χωρίς εμφάνιση μακροπρόθεσμων συνεπειών (όπως π.χ. ιρανική τρομοκρατία στη Δύση), τότε θα έχει κερδίσει το στοίχημα. Αν δεν του βγει, τότε ίσως εδώ θα βρίσκεται ο σπόρος ενός μεγάλου διχασμού του κόμματος. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για μια αξιοσημείωτη κίνηση στην πραγματική ζωή από έναν πρόεδρο που μέχρι σήμερα όλες ανεξαιρέτως οι κινήσεις του εξαντλούνταν στο πεδίο της εικονικής πραγματικότητας: των φέικ νιουζ, της ρητορικής, των απειλών, της υποτιθέμενης «τέχνης της διαπραγμάτευσης». Οι επιθέσεις στο Ιράν –όπως και η δολοφονία του Κασέμ Σουλεϊμανί στις 3 Ιανουαρίου 2020– είναι απτές κινήσεις και μας δείχνουν έναν άλλο Τραμπ, πιο «σοβαρό», αν και όχι λιγότερο απρόβλεπτο.
8. Διεθνές δίκαιο και διεθνείς οργανισμοί εκτός θέματος. Τα όρια του μεταπολεμικού διεθνούς δικαίου και των διεθνών οργανισμών φάνηκαν ήδη μετά την 11η Σεπτεμβρίου, όταν η κυβέρνηση Μπους ερμήνευσε, με τον πλέον διασταλτικό τρόπο, τη ρήτρα της αυτοάμυνας και εισέβαλε στο Αφγανιστάν εξαιτίας της δράσης μιας τρομοκρατικής οργάνωσης, της Αλ Κάιντα. Με το ίδιο διασταλτικό –αλλά όχι παράλογο– σκεπτικό κινείται το Ισραήλ εναντίον της Χαμάς, της Χεζμπολάχ και του Ιράν. Ο καημός του Πούτιν για το διεθνές δίκαιο και τον βομβαρδισμό τρίτων χωρών είναι τουλάχιστον αστείος, την ίδια στιγμή που ο ίδιος βομβαρδίζει ανελέητα το Κίεβο. Ωστόσο, το ερώτημα παραμένει και μας αφορά ευθέως και εμάς: μέχρι πού φτάνει η αυτοάμυνα στον ασύμμετρο 21ο αιώνα; Δεν ζούμε πλέον στο 1939· τα κράτη δεν κηρύττουν πόλεμο, ούτε περιμένουν να φτάσουν τα τανκς του αντιπάλου μέχρι την πρωτεύουσα για να αντιδράσουν. Υβριδικές επιθέσεις, κυβερνοεπιθέσεις, τρομοκρατικές επιθέσεις, δίκτυα παροχής όπλων, εργαλειοποίηση προσφυγικών κυμάτων, σχέσεις με διεθνές οργανωμένο έγκλημα, όλα αυτά είναι μέρος μιας εξίσωσης πολέμου και ισχύος, όπου το διεθνές δίκαιο και ο ΟΗΕ έχασαν τον έλεγχο – ακριβώς επειδή οργανισμοί όπως ο ΟΗΕ «είναι όσο καλά είναι και τα μέλη του», δηλαδή οι ίδιες δυνάμεις που εμπλέκονται σε αυτές τις πρακτικές.
9. Ένας μεταδεοντολογικός πυρηνικός κόσμος. Αυτά που βλέπουμε να συμβαίνουν τώρα στην Ουκρανία και στο Ιράν είναι μεν εκτός του παραδοσιακού πλαισίου του διεθνούς δικαίου, είναι όμως εντός του πλαισίου της Νέας Παγκόσμιας Αταξίας – ενός κόσμου στον οποίο η αναρχία, η ισχύς και οι αμυντικές συμμαχίες επιστρέφουν, όμως για πρώτη φορά στην ιστορία υπάρχουν και πυρηνικά όπλα στη μέση. Ζούμε σε έναν μεταδεοντολογικό κόσμο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν να υπάρξουν νέες πρωτοβουλίες διπλωματίας, συνεννόησης, ρύθμισης και διακυβέρνησης· αντιθέτως: είναι ζωτικά σημαντικό να εμφανιστούν. Σημαίνει απλώς ότι αυτοί οι μηχανισμοί θα είναι διαφορετικοί από τους προηγούμενους.
10. Ο κίνδυνος μιας πυρηνικής Τουρκίας. Εάν κάποιος συνδυάσει όλα τα παραπάνω, τότε αντιλαμβάνεται τι θα σήμαινε μια Τουρκία του Ερντογάν (ή οποιουδήποτε άλλου αντίστοιχου μελλοντικού ηγέτη) με πυρηνικά όπλα – το απόλυτο όπλο καταναγκασμού. Μια πυρηνική Τουρκία είναι υπαρξιακή απειλή για την Ελλάδα. Δεν πρέπει ν’ αφήσουμε να γίνει κάτι τέτοιο. Θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε κάθε διπλωματικό, πολιτικό, οικονομικό και αμυντικό μέσο για να βεβαιωθούμε ότι η Τουρκία δεν θα αποκτήσει ποτέ πρόγραμμα πυρηνικών όπλων ή ότι πρώτοι εμείς θα φτάσουμε εκεί. Το Ισραήλ –ασχέτως των δεκτών ενστάσεων για τα όσα γίνονται στη Γάζα κ.λπ.– είναι ένα καλό παράδειγμα μικρής χώρας που κατάφερε όχι απλώς να αμυνθεί, αλλά και να καταστρέψει τους τρεις βασικότερους εχθρούς του μέσα σε 18 μήνες, χωρίς καν να χρησιμοποιήσει πυρηνικά. Χωρίς καν να επιβεβαιώσει ότι τα έχει.
