Ρόμαν Μπορς: 1.013 μέρες ρωσικής αιχμαλωσίας

Στις 30 Δεκεμβρίου του 2024, ο Ρόμαν Μπορς ίσως έζησε την πιο όμορφη μέρα της ζωής του – τα πούλμαν που μετέφεραν 189 Ουκρανούς αιχμαλώτους πολέμου έφτασαν σε προκαθορισμένο σημείο στην περιφέρεια του Τσερνίχιβ, πλάι στα σύνορα με τη Λευκορωσία.

Τα χέρια του ήταν ελεύθερα από τις χειροπέδες μετά από ώρα, είχε βγάλει από το πρόσωπό του το ύφασμα, που το έκλεινε τα μάτια. Οι άνδρες κατέβηκαν από το πούλμαν, οι κινήσεις τους παρέμεναν αργές. Τον πλησίασαν άνθρωποι των ουκρανικών αρχών – γύρω από τους ώμους του τυλίχθηκε μία ουκρανική σημαία.

Κάλεσε στο τηλέφωνο τη σύζυγό του – ήταν ελεύθερος μετά από 33 μήνες ρωσικής αιχμαλωσίας.

Δημοσιογράφος, στρατιώτης εθελοντικά, αιχμάλωτος για σχεδόν τρία χρόνια. Στα 29 του χρόνια, έχει ζήσει καταστάσεις αρκετές για να γράψει βιβλίο…

Η φωνή του είναι ήρεμη και σταθερή – μιλάει με συνοχή και σοβαρότητα, αλλά υπάρχουν στιγμές που χαμογελάει και φωτίζονται τα μπλε μάτια του. Η συζήτηση γίνεται στα αγγλικά, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις -που θέλει να είναι απολύτως σίγουρος για τη διατύπωση- μιλάει στα ουκρανικά και μεταφράζει ο Μιχάηλο Ντανκάνιτς από το "BreakTheFake", ένα project που έχει ως στόχο την αντιμετώπιση της ρωσικής προπαγάνδας και παραπληροφόρησης, φέρνοντας στο προσκήνιο μαρτυρίες θυμάτων.

Ο Ρόμαν Μπορς είναι μια από τις πιο διαυγείς φωνές για την εμπειρία των Ουκρανών αιχμαλώτων. Τον συναντήσαμε στην Πρεσβεία της Ουκρανίας στην Αθήνα την περασμένη Τετάρτη, οπότε και συμμετείχε σε μία σχετική εκδήλωση.

Ξεκίνησε τη δημοσιογραφική του πορεία το 2015 – έμεινε έως το 2017. Τότε πήρε την απόφαση να καταταγεί – υπέγραψε συμβόλαιο για την περίοδο 2018–2021. Υπηρέτησε στους πεζοναύτες, στο 503ο ανεξάρτητο τάγμα των Ουκρανικών Ενόπλων Δυνάμεων. Πολέμησε κοντά στη Μαριούπολη, στην περιοχή Βοντιάνε, δίπλα στη Θάλασσα του Αζόφ.

Όταν τελείωσε τη στρατιωτική του θητεία, ανέλαβε καθήκοντα επικοινωνίας – ήταν εκπρόσωπος Τύπου και media manager στο υπουργείο Υγείας της Ουκρανίας. 

Η επιστροφή στη Μαριούπολη

«Ξύπνησα το πρωί της 24ης Φεβρουαρίου 2022, άνοιξα τις ειδήσεις και είδα ότι ρωσικοί πύραυλοι έπληξαν το Κίεβο, την Οδησσό, άλλα πόλεις. Δεχόμασταν εισβολή. Δεν το πίστευα», λέει: «Ήξερα από τις πληροφορίες των πρώτων μηνών του 2022 ότι επίκειται εισβολή. Αλλά μέχρι την τελευταία στιγμή υπήρχε η ελπίδα ότι ίσως αποφευχθεί».

Δεν χρειάστηκε ιδιαίτερη σκέψη. «Πήρα τηλέφωνο έναν φίλο μου από το τάγμα, μπήκαμε στο αυτοκίνητό του και φύγαμε για τη Μαριούπολη».

Το επόμενο πρωί, στις 25 Φεβρουαρίου, είχε ήδη ενταχθεί και πάλι στο τάγμα του. «Μπήκαμε στην πόλη και ξεκινήσαμε να ετοιμαζόμαστε. Είχα κρατήσει τον εξοπλισμό από την προηγούμενη θητεία μου».

Πολέμησε μέσα στη Μαριούπολη, στη γραμμή άμυνας. Η πόλη είχε περικυκλωθεί πλήρως στις 28 Φεβρουαρίου. Δεν σκέφτηκε ούτε μια στιγμή το ενδεχόμενο της αιχμαλωσίας.

«Είχα στο μυαλό μου δύο μόνο πιθανότητες: ή θα πεθάνουμε, ή θα γίνει κάποιο θαύμα και θα βγούμε ζωντανοί από την πόλη».

Η Μαριούπολη έγινε σύμβολο αντίστασης. «Δεν το ξέραμε τότε. Απλώς αντέχαμε».

Για εβδομάδες επιχειρούσε κάτω από πυκνά πυρά, ρουκέτες και αεροπορικές επιδρομές. Ήξερε ότι «η αντίσταση εκεί κρατούσε δυνάμεις που αλλιώς θα σάρωναν το μέτωπο».

Περίπου ένα μήνα μετά, στις 23 Μαρτίου, αιχμαλωτίστηκε από άνδρες της αποσχιστικής «Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντονέτσκ». «Δεν μπορώ να περιγράψω τις λεπτομέρειες γιατί μερικοί από τους συντρόφους μου είναι ακόμη αιχμάλωτοι», λέει στην AV.  

Η αιχμαλωσία

Ήταν μαζί με δύο ακόμα στρατιώτες. Ο ένας έχει επιστρέψει, ο άλλος όχι. Τότε, ξεκίνησε μια αιχμαλωσία που θα διαρκούσε 1.013 ημέρες.

Το πρώτο βράδυ το πέρασαν σ' ένα γκαράζ. «Μας έγδυσαν, μας χτύπησαν, μας προκαλούσαν συνθήκες ασφυξίας με πλαστικές σακούλες στο κεφάλι. Έκανε κρύο, γύρω στους -10 βαθμούς. Ύστερα μας άφησαν όλη τη νύχτα εκεί. Με τα όπλα στο κεφάλι μας, έλεγαν ότι θα μας εκτελέσουν».

Περισσότερο κι από τα χτυπήματα, του έμεινε η προσπάθεια να τον κάνουν να αμφισβητήσει την πραγματικότητα. «Η προπαγάνδα ξεκινούσε την πρώτη ώρα. Δεν σε ρωτούσαν μόνο για τη μονάδα σου ή τα όπλα. Ήθελαν να συζητήσουμε για τον Μουσολίνι, τον Χίτλερ, τη Σοβιετική Ιστορία. Ήταν σχεδόν αστείο. Ένας στρατιώτης κάποια στιγμή μου είπε: "Μα καλά, τα ίδια πράγματα δε μάθαμε στο σχολείο; Τι έγινε και τώρα εσύ είσαι Ναζί;"».

«Ήθελαν να με πείσουν ότι είμαι Ναζί. Όχι για να με πείσουν να τους ακολουθήσω, αλλά για να επιβεβαιώσουν αυτό που τους έμαθε η ρωσική τηλεόραση. Για αυτούς ήμουν ένας ζωντανός Ουκρανός Ναζί, και ήθελαν να τον μελετήσουν», διηγείται.

Ήταν ένα παράξενο παιχνίδι μεταξύ προπαγάνδας και βίας. Ο Μπορς δεν έκρυψε τι πίστευε. Τους είπε την αλήθεια από την αρχή. Θεωρούσε βέβαιο ότι θα τον σκοτώσουν.

«Δεν προσποιήθηκα τίποτα. Δεν τους μίσησα. Δεν φώναξα. Απλώς απάντησα». Και τότε, για λίγο, πίστεψε πως ίσως καταλάβαιναν. «Τους είδα να κομπιάζουν. Για μια στιγμή, φάνηκε να αμφιβάλλουν».

«Τους είπα αυτό που πίστευα. Ότι λένε ψέματα. Ότι ξέρουμε την ιστορία, ότι όλοι πήγαμε σχολείο. Κι ένας από αυτούς με ρώτησε στο τέλος: "Τότε γιατί πολεμάμε;"».

Δεν πιστεύει ότι μπορούν να δουν ξεκάθαρα την αλήθεια: «Είναι εγκλωβισμένοι στην προπαγάνδα. Είναι σαν το “1984” του Όργουελ. Ξέρουν τι γίνεται, αλλά μπορούν να πείθουν τον εαυτό τους για το αντίθετο».

Ήταν πεπεισμένοι ότι είχαν φτάσει εκεί για να πολεμήσουν τον ναζισμό…

Η πολύμηνη κράτηση

Περιγράφει τις συνθήκες κράτησης με τη βαρύτητα των αριθμών: «Ήμουν 33 μήνες αιχμάλωτος, σε τέσσερις φυλακές. Υπάρχουν πάνω από 300 σημεία κράτησης — στη Ρωσία, στη Λευκορωσία, στα κατεχόμενα εδάφη».

Το πρώτο μέρος κράτησης ήταν στην Ολενίβκα – «στοίβαζαν 50 άτομα σε ένα μικρό κελί. Δεν είχαμε νερό, δεν μας έδιναν φαΐ, ελάχιστα πράγματα – δεν κάναμε ντους για μέρες».

Η φυλακή αυτή είναι γνωστή για την καταστροφή της από έκρηξη λίγους μήνες αργότερα, όπου σκοτώθηκαν δεκάδες Ουκρανοί αιχμάλωτοι. 

Στη συνέχεια μεταφέρθηκε σε άλλες τρεις φυλακές – η δεύτερη είχε κρεβάτια, κάτι που του προκάλεσε μία πρόσκαιρη ανακούφιση, μία ανάσα μέσα στην κόλαση. Όλες στην κατεχόμενη ουκρανική επικράτεια.

Ήταν «τυχερός», λέει, που δεν βρέθηκε ποτέ σε ρωσικό έδαφος. «Υπάρχουν περίπου 300 τέτοιες τοποθεσίες — μόνο λίγες απ’ αυτές είναι βιτρίνες. Οι υπόλοιπες είναι κόλαση. Εγώ έμεινα στην κατεχόμενη Ουκρανία, σε φυλακές που φυλάσσονται από Ουκρανούς που έχουν αλλάξει στρατόπεδο. Δεν είναι καλοί, αλλά είναι καλύτεροι από τους Ρώσους». Όμως αυτό δεν τους έκανε λιγότερο σκληρούς. 

«Η ψυχολογική πίεση ήταν διαρκής», όπως και η βία – ειδικά όταν επισκέπτονταν τις φυλακές Ρώσοι από τις ειδικές δυνάμεις: «Μας έβαζαν σε μία σειρά και μας χτυπούσαν με γκλομπ όποτε μας μετέφεραν κάπου – ακόμα κι όταν πηγαίναμε για γεύμα, μας χτυπούσαν. Όταν φεύγαμε, μας χτυπούσαν. Μας υποχρέωναν να περπατάμε σκυφτοί. Δεν μας επέτρεπαν να μιλάμε ουκρανικά – ακόμα και μετά την απελευθέρωση, πολλοί POW βιώνουν έντονο άγχος όταν μιλάνε στα ουκρανικά».

Ρωτάω γιατί θεωρεί ότι τους χτυπούσαν. «Για να μας σπάσουν το ηθικό, για να διασκεδάσουν…» και για να δείξουν στους τοπικούς δεσμοφύλακες το ποια είναι η αρμόζουσα συμπεριφορά σε αυτές τις περιπτώσεις.

«Μας μισούσαν, μας αποκαλούσαν ναζί, έλεγαν ότι η Ρωσία πρέπει να διαλύσει τη ναζιστική Ουκρανία».

Κάνει έκκληση σε διεθνείς οργανώσεις, όπως ο Ερυθρός Σταυρός, να επισκέπτονται τα σημεία κράτησης των αιχμαλώτων, καθώς -έστω για λίγο- η ζωή των κρατούμενων γίνεται ελαφρώς καλύτερη.

Στην ερώτηση τι τον κράτησε ζωντανό, η απάντηση έρχεται χωρίς δισταγμό: «Η ελπίδα. Η ελπίδα ότι μια μέρα θα γίνει ανταλλαγή». Και δεύτερο: «Η ψυχή. Ό,τι κουβαλάς μέσα σου από πριν. Αν είσαι δυνατός άνθρωπος, μπορείς να επιβιώσεις. Αλλά δεν είμαι ήρωας. Πολλοί ήταν πιο γενναίοι από εμένα. Εγώ απλώς άντεξα».

Και συνεχίζει: «Πάντα πίστευα ότι μια μέρα θα γίνει ανταλλαγή. Και με κράτησε ζωντανό αυτό». Όταν ενημερώθηκε -33 μήνες μετά- ότι θα απελευθερωθεί, δυσκολεύτηκε να το πιστέψει.

Οι πρώτες δηλώσεις μετά την απελευθέρωση

«Δεν μπορώ να πιστέψω ότι τελείωσε. Ακόμα και τώρα κρατάω τα χέρια μου πίσω από την πλάτη μου. Είναι σαν συνήθεια. Πρέπει να συνηθίσω το γεγονός ότι είμαι και πάλι ελεύθερος άνθρωπος».

Η υποχρέωση της αλήθειας

Σε όλο το διάστημα της αιχμαλωσίας του, η σύζυγος και οι γονείς του δεν είχαν καμία επικοινωνία μαζί του – είχαν μάθει ότι είναι ζωντανός από άλλους αιχμαλώτους που είχαν απελευθερωθεί. Μόνο ελάχιστοι κρατούμενοι, οι οποίοι ζούσαν στις κατεχόμενες περιοχές, είχαν τη δυνατότητα να πάρουν γράμματα ή κάποιο δέμα από συγγενείς τους. Οι υπόλοιποι τίποτα.

Θυμάται τον Μαξίμ, έναν 30χρονο ελληνικής καταγωγής από τα χωριά της Μαριούπολης – συγγενείς του κατάφεραν να στείλουν ένα μικρό πακέτο με φαγητό κι εκείνος το μοιράστηκε με τους συγκρατούμενούς του: «Είμαι Έλληνας, εμείς είμαστε φιλόξενοι άνθρωποι. Θα φάτε μαζί μου!». 

Κοιτάω το πρόσωπό του, είναι ήρεμο – ο Ρόμαν Μπορς είναι ένας 29χρονος Ευρωπαίος, έχει πτυχία δημοσιογραφίας, μιλάει καλά αγγλικά, του αρέσει να ταξιδεύει. Αρχίζοντας τη συζήτηση, επισήμανε ότι το σουβλάκι και η χωριάτικη σαλάτα στην Ελλάδα δεν έχουν καμία σχέση σε γεύση με όσα είχε δοκιμάσει σε ελληνικά εστιατόρια στο Κίεβο.

Ο Μπορς έζησε «μία κόλαση, που διαβάζαμε στα βιβλία της Ιστορίας και δεν μπορούσαμε ποτέ να πιστέψουμε ότι θα επαναληφθεί».

Πλέον συμμετέχει σε διεθνείς εκδηλώσεις για τους αιχμαλώτους πολέμου και τις συνθήκες που βιώνουν: «Οφείλω να πω την αλήθεια», δηλώνει.

• Η συμμετοχή του στην εκδήλωση #BreakTheFake στην Ουκρανική Πρεσβεία στην Αθήνα, μαζί με την fact-checker Έλενα Βατάλα (Ellinika Hoaxes) και τον Μιχάηλο Ντανκάνιτς, είχε στόχο να αποκαλύψει τους μηχανισμούς της ρωσικής παραπληροφόρησης.