Άλεκ Μπάλντουιν και το πρόβλημα των 560 τετραγωνικών: Όταν οι πλούσιοι ζουν σε άλλο σύμπαν

Έντονες αντιδράσεις έχει προκαλέσει το πρόσφατο (κι αχρείαστο) παραπονάκι του Άλεκ Μπάλντουιν στη νέα ριάλιτι σειρά του TLC, Οι Μπάλντουιν, ότι το σπίτι του «δεν είναι αρκετά μεγάλο». Ο ηθοποιός δήλωσε πως τα 560 τετραγωνικά μέτρα του πολυτελούς διαμερίσματός του στο Μανχάταν –που αγόρασε έναντι 16 εκατομμυρίων δολαρίων– δεν αρκούν για εκείνον, τη σύζυγό του Χιλάρια και τα επτά παιδιά τους.

«Ξέρουμε ότι είναι πολύ μικρό!», ανέφερε χαρακτηριστικά, εξηγώντας πως όταν το αγόρασε το 2011, δεν είχε τότε τις ίδιες οικογενειακές ανάγκες.

Το κοινό, ωστόσο, δεν έδειξε κατανόηση. Αντίθετα, τα social media πλημμύρισαν από σχόλια αγανάκτησης, με πολλούς να επισημαίνουν το χάσμα ανάμεσα στα προβλήματα της καθημερινότητας για τους περισσότερους ανθρώπους και τα «παράπονα πολυτελείας» των πλουσίων. Αυτός ο εκνευρισμός έχει εξήγηση, σύμφωνα με νέα επιστημονική έρευνα που ρίχνει φως στο γιατί θαυμάζουμε μεμονωμένους δισεκατομμυριούχους, αλλά απεχθανόμαστε την οικονομική ελίτ συνολικά.

Θαυμάζουμε τον δισεκατομμυριούχο Μπιλ Γκέιτς, αλλά μισούμε «τους πλούσιους»
Έρευνα των πανεπιστημίων Ohio State και Cornell αποκάλυψε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν πως κάποιοι πλούσιοι –όπως ο Μπιλ Γκέιτς ή ο Έλον Μασκ– αξίζουν την περιουσία τους, γιατί είναι ταλαντούχοι και δουλεύουν σκληρά. Όταν όμως πρόκειται για ομάδες δισεκατομμυριούχων, όπως οι CEOs των μεγαλύτερων εταιρειών ή το 1% των πιο εύπορων, η κοινή γνώμη αλλάζει δραματικά.

Σύμφωνα με τη μελέτη, που περιλάμβανε 2.800 συμμετέχοντες, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι ο πλούτος αυτών των ομάδων δεν προέρχεται από σκληρή δουλειά, αλλά από την τύχη και ένα οικονομικό σύστημα που τους ευνοεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού οι οικογένεια Καρντάσιαν.

Ένα ενδιαφέρον πείραμα επιβεβαίωσε αυτή την τάση: οι συμμετέχοντες διάβασαν ότι οι μισθοί των CEOs των 350 μεγαλύτερων αμερικανικών εταιρειών αυξήθηκαν από 48 φορές τον μέσο μισθό το 1995, σε 372 φορές σήμερα. Όταν η πληροφορία παρουσιάστηκε γενικά, οι περισσότεροι αντέδρασαν αρνητικά. Όταν όμως διάβασαν για την περίπτωση κάποιου συγκεκριμένου CEO, ήταν πολύ πιο ανεκτικοί γιατί ουσιαστικά είδαν τη διαδρομή του ως την αύξηση.

Οι πραγματικές συνέπειες της ανισότητας
Η έρευνα έδειξε επίσης ότι ο τρόπος που παρουσιάζονται τα ζητήματα του πλούτου και της ανισότητας επηρεάζει τις πολιτικές απόψεις του κόσμου. Οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να στηρίξουν αυστηρότερη φορολογία των υπερ-πλουσίων όταν σκέφτονται το ζήτημα συνολικά, παρά όταν εστιάζουν σε μεμονωμένες περιπτώσεις επιτυχημένων επιχειρηματιών.

Και δεν μιλάμε θεωρητικά. Οι Αμερικανοί δισεκατομμυριούχοι έγιναν κατά 2,1 τρισεκατομμύρια δολάρια πλουσιότεροι στη διάρκεια της πανδημίας, αυξάνοντας τα περιουσιακά τους στοιχεία κατά 70%.

Μερικοί, όπως ο Μπιλ Γκέιτς, αναγνωρίζουν το πρόβλημα. Σε ανάρτησή του το 2019 είχε δηλώσει πως υποστηρίζει υψηλότερους φόρους στα κεφαλαιακά κέρδη και εισοδήματα στις ΗΠΑ. «Λίγοι άνθρωποι, όπως εγώ, έχουν αμειφθεί δυσανάλογα για τη δουλειά τους, ενώ πολλοί άλλοι αγωνίζονται να τα βγάλουν πέρα», είχε γράψει.

Αλλά την ώρα που κάποιοι δισεκατομμυριούχοι προτείνουν λύσεις, άλλοι δηλώνουν ότι δεν έχουν αρκετό χώρο στα πολυτελή διαμερίσματά τους. Και αυτό ακριβώς είναι που κάνει τον κόσμο να εκνευρίζεται ακόμα περισσότερο.

Γιατί απολαμβάνουμε να βλέπουμε τους πλούσιους να υποφέρουν;
Κι αν δεν μας έφτανε η παραπάνω ανάλυση, υπάρχουν και συγκεκριμένοι ψυχολογικοί λόγοι για τους οποίους αντιδρούμε σα σύνολο έτσι. Έχετε παρατηρήσει πόσο δημοφιλείς είναι ταινίες όπως Το Μενού, Παράσιτα και Στα Μαχαίρια; Δεν είναι μόνο επειδή πρόκειται για εξαιρετικές ταινίες. Υπάρχει ένας κοινός παρονομαστής που πιθανώς παίζει ακόμα μεγαλύτερο ρόλο στην επιτυχία τους: οι πλούσιοι Υ-Π-Ο-Φ-Ε-Ρ-Ο-Υ-Ν!

Αυτό το μοτίβο δεν περιορίζεται μόνο στον κινηματογράφο. Από τις διαδηλώσεις και τα μποϊκοτάζ μέχρι τα memes και τις ταινίες, η απέχθεια των χαμηλότερων και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων απέναντι στους εκατομμυριούχους και τους δισεκατομμυριούχους είναι εμφανής. Οι τρόποι με τους οποίους εκφράζεται αυτή η στάση μπορεί να διαφέρουν, αλλά το μήνυμα παραμένει το ίδιο: eat the rich.

Αλλά από πού προέρχεται αυτή η νοοτροπία και γιατί τόσοι πολλοί απολαμβάνουν να βλέπουν την πτώση των πλουσίων; Εκτός από το προφανές που θα μου πείτε «ότι η πλειοψηφία του κόσμου δουλεύει πολύ και αμείβεται δυσανάλογα λίγο», Η ψυχολογία έχει κάποιες ενδιαφέρουσες απαντήσεις.

Schadenfreude: Η χαρά για τη δυστυχία των άλλων
Η γερμανική λέξη Schadenfreude μεταφράζεται ως «χαρά που προήλθε από βλάβη» και περιγράφει την ικανοποίηση που νιώθουμε όταν κάποιος άλλος βιώνει δυστυχία. Σύμφωνα με έρευνες, υπάρχουν τρεις βασικές μορφές αυτής της ψυχολογικής αντίδρασης:

• Schadenfreude ανταγωνισμού: Βασίζεται στη σύγκριση με τους άλλους. Όταν κάποιος ανώτερου κοινωνικού status βιώνει ατυχία, αυτό μας κάνει να νιώθουμε καλύτερα για τη δική μας θέση.
• Schadenfreude επιθετικότητας: Στηρίζεται στη διάκριση μεταξύ «εμείς» και «αυτοί». Αν αντιλαμβανόμαστε τους πλούσιους ως απειλή ή ως άτομα που καταχρώνται την εξουσία τους, η πτώση τους μας δίνει μια αίσθηση ικανοποίησης.
• Schadenfreude δικαιοσύνης: Συνδέεται με την αίσθηση του δικαίου. Όταν βλέπουμε κάποιον που θεωρούμε ανήθικο ή άδικο να πληρώνει το τίμημα, νιώθουμε ότι αποκαθίσταται η τάξη.

Οι πλούσιοι, που συχνά ζουν προνομιούχες ζωές ενώ ο υπόλοιπος κόσμος παλεύει, γίνονται οι τέλειοι στόχοι αυτής της αντίδρασης. Όταν τους βλέπουμε να χάνουν, νιώθουμε ότι η ισορροπία αποκαθίσταται.

Θεωρία Κοινωνικής Σύγκρισης: «Είσαι πλούσιος, αλλά κοίτα πού κατάντησες!»
Η θεωρία της κοινωνικής σύγκρισης λέει ότι οι άνθρωποι αξιολογούν την αξία τους με βάση το πώς συγκρίνονται με τους άλλους. Υπάρχουν δύο βασικά είδη σύγκρισης:

• Καθοδική σύγκριση: Συγκρινόμαστε με ανθρώπους που είναι σε χειρότερη θέση από εμάς για να νιώσουμε καλύτερα.
• Ανοδική σύγκριση: Συγκρινόμαστε με ανθρώπους που είναι σε καλύτερη θέση, κάτι που μπορεί είτε να μας παρακινήσει είτε να μας κάνει να νιώσουμε κατώτεροι.

Όταν όμως βλέπουμε πλούσιους να υποφέρουν, πρόκειται για μια μοναδική κατάσταση: έχουν περισσότερα από εμάς, αλλά τώρα είναι σε χειρότερη μοίρα. Αυτό μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα για τη δική μας ζωή και μας υπενθυμίζει ότι ούτε τα χρήματα μπορούν να σε προστατεύσουν από τις ατυχίες.

Zeitgeist: Το πνεύμα της εποχής είναι… αντικαπιταλιστικό
Σύμφωνα με μια έρευνα του 2023, μόνο 6 από τις 34 χώρες που εξετάστηκαν είχαν θετική στάση απέναντι στον καπιταλισμό. Η πλειοψηφία τον κατηγορεί ότι διευρύνει τις οικονομικές ανισότητες, διατηρώντας τους πλούσιους στην κορυφή και τους φτωχούς στο περιθώριο.

Αυτή η γενικότερη κοινωνική δυσαρέσκεια εξηγεί γιατί η πτώση των πλουσίων είναι τόσο ικανοποιητική για πολλούς. Είναι ένας τρόπος να διοχετεύσουμε την οργή μας απέναντι στην οικονομική αδικία και την εταιρική απληστία. Είναι μια συλλογική κάθαρση που μας δίνει μια ψευδαίσθηση δικαιοσύνης, έστω και προσωρινά.

Είτε πρόκειται για μια ταινία όπου οι πλούσιοι παίρνουν αυτό που τους αξίζει, είτε για ένα αστείο στο Twitter για έναν δισεκατομμυριούχο που χρεοκόπησε, η χαρά που νιώθουμε δεν είναι τυχαία. Είναι ένας τρόπος να αντέξουμε την πραγματικότητα του καπιταλιστικού ανταγωνισμού, ένα μικρό βάλσαμο για την οικονομική ανασφάλεια που βιώνουμε.

Σε έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο άνισος, δεν είναι περίεργο που το να βλέπουμε τους πλούσιους να πέφτουν είναι μια από τις λίγες απολαύσεις που μας έχουν απομείνει κι ούτε είναι περίεργο να εκνευριζόμαστε με τους Μπάλντουινς αυτού του κόσμου που με αμετροέπεια μας λένε: «Γιατί φωνάζετε; Πάρτε λίγο παντεσπάνι»…