Σαν σήμερα, 50 χρόνια από την Επανάσταση των Γαρυφάλλων στην Πορτογαλία

Σαν σήμερα, στις 25 Απριλίου 1974 η Επανάσταση των Γαρυφάλλων έβαλε οριστικά ένα τέλος στη φασιστική δικτατορία Σαλαζάρ στην Πορτογαλία.

Ένα σχεδόν αναίμακτο κίνημα αριστερών αξιωματικών του πορτογαλικού στρατού που εκδηλώθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες της 25ης Απριλίου 1974 τερμάτισε μια δικτατορία που διήρκεσε περίπου μισό αιώνα και επαναφέροντας τη δημοκρατία μετά από 48 χρόνια.

Η Επανάσταση των Γαρυφάλλων ως κίνημα ειρήνης και συμφιλίωσης

Η κίνηση που «έριξε» τη χούντα της Πορτογαλίας, έμεινε στην ιστορία με το όνομα «Επανάσταση των Γαρυφάλλων» (Revolucao dos Cravos στα πορτογαλικά), καθώς οι χιλιάδες Πορτογάλοι που ξεχύθηκαν στους δρόμους προέτρεψαν τους κυβερνητικούς στρατιώτες να ενωθούν με τους επαναστάτες και να βάλουν στις κάννες των όπλων τους από ένα κόκκινο γαρίφαλο σε ένδειξη ειρήνης και συμφιλίωσης.

Το πραξικόπημα του 1926

Στις 28 Μαΐου του 1926, πραξικοπηματίες στρατιωτικοί εγκατέστησαν στην Πορτογαλία μια φασιστική δικτατορία με επικεφαλής τον καθηγητή οικονομικών Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ ο οποίος κυβέρνησε από το 1932 έως το 1968 όταν λόγω εγκεφαλικού αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την εξουσία. Τον διαδέχθηκε ο καθηγητής Νομικής Μαρσέλο Καετάνο, ο οποίος κυβέρνησε ως το 1974, όταν ανετράπη από τους στρατιωτικούς.

Το δικτατορικό καθεστώς του Σαλαζάρ ονομάστηκε «Estado Novo» (Νέο Κράτος) και έμεινε στην εξουσία έως το 1974, δηλαδή για 48 χρόνια.

Στις αρχές της δεκαετίας του '70, η Πορτογαλία αιμορραγούσε οικονομικά. Από το 1961 έως το 1974 το καθεστώς διεξήγαγε πόλεμο για να διατηρήσει τον έλεγχο των αποικιών της στην Αφρική. Η προσπάθεια διατήρησης της αποικιακής της δύναμης απορροφούσε το 40% του προϋπολογισμού. Είχε αποβεί ιδιαίτερα δαπανηρός και ξεσήκωσε τις αντιδράσεις των φιλοδημοκρατικών και φιλοκομμουνιστικών μελών του Πορτογαλικού στρατού. Συγκροτήθηκε λοιπόν το Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων που στράφηκε εναντίον της πορτογαλικής Χούντας.

Με σύνθημα, ένα τραγούδι της Eurovision

Με απόλυτα συνωμοτικό τρόπο και κάτω από τη μύτη της δικτατορίας Καετάνο, αποφάσισαν να κινηθούν δυναμικά. Το ξημέρωμα της 25ης Απριλίου 1974, με αρχηγό τον ταγματάρχη Οτέλο Σαράιβα ντε Καρβάλιο εκδηλώθηκε η εξέγερση. Τα συνθηματικά της εξέγερσης ήταν δύο τραγούδια. Το πρώτο με τίτλο «Μετά το Αντίο» (E depois do adeus), με ερμηνευτή τον Πάουλο ντε Καρβάλιο, εκπροσωπούσε τη χώρα στον διαγωνισμό της Eurovision, που γινόταν αργά το βράδυ της 24ης Απριλίου και αποτέλεσε το γενικό πρόσταγμα για τους πραξικοπηματίες. Το δεύτερο τραγούδι με τίτλο «Γκράντολα, μελαψή πόλη» (Grandola, Vila Morena) του αντιστασιακού τραγουδιστή Ζέκα Αφόνσο, ακούστηκε στις 12:20 τα ξημερώματα από το κρατικό ραδιόφωνο, δίνοντας το έναυσμα της εξέγερσης.

Τα μέλη του Κινήματος κατέλαβαν στρατηγικά σημεία εξουσίας σε όλη χώρα. Αν και απηύθυναν έκκληση στους κατοίκους της Λισαβόνας να μείνουν στα σπίτια τους, χιλιάδες βγήκαν στους δρόμους και αναμείχθηκαν με τους στρατιώτες των επαναστατών, βάζοντας γαρίφαλα στις κάννες των όπλων τους που την εποχή της άνοιξης αφθονούν στην Πορτογαλία. Ο δικτάτορας Καετάνο αργά το απόγευμα αναχώρησε για τη Βραζιλία και δεν επέστρεψε ποτέ στη χώρα, μέχρι το 1980 που πέθανε.

Έξι ώρες μετά η Χούντα είχε καταρρεύσει. Οι πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν από τις φυλακές, οι εργάτες κατέλαβαν τα εργοστάσια, ενώ ακτήμονες αγρότες κατέλαβαν εκτάσεις γαιοκτημόνων και δημιούργησαν αυτοδιοικούμενους συνεταιρισμούς. Επιπλέον αμέσως μετά την Επανάσταση, η Πορτογαλία προχώρησε σε συνομιλίες για την ανεξαρτησία των αποικιών της στην Αφρική.

Στις 28 του Απρίλη επέστρεψε στην Πορτογαλία από το Παρίσι ο ηγέτης του Σοσιαλιστικού Κόμματος, Μάριο Σοάρες. Δυο μέρες αργότερα επέστρεψε από τη Μόσχα και έγινε δεκτός από δεκάδες χιλιάδες λαού ο ηγέτης του Κομουνιστικού Κόμματος, Αλβάρο Κουνιάλ. Οι δύο ηγέτες ήταν οι ομιλητές στην κεντρική εκδήλωση της Εργατικής Πρωτομαγιάς, που μετατράπηκε σε ογκωδέστατο συλλαλητήριο για τον εορτασμό της Επανάστασης.

Τη διακυβέρνηση της Πορτογαλίας θα αναλάβει για τα επόμενα δύο χρόνια η επταμελής «Χούντα Εθνικής Σωτηρίας», με επικεφαλής τον στρατηγό Αντόνιο Ριμπέιρο ντε Σπίνολα. Την περίοδο αυτή δόθηκε στους κόλπους σκληρή μάχη για την εξουσία μεταξύ αριστερών και δεξιών αξιωματικών.

Οι πρώτες ελεύθερες εκλογές στην Πορτογαλία

Στις 25 Απριλίου του 1975 διοργανώθηκαν στην Πορτογαλία οι πρώτες ελεύθερες εκλογές, για την ψήφιση νέου συντάγματος. Η επικράτηση των μετριοπαθών δυνάμεων οδήγησε στο σημαδιακό 1976. Το έτος αυτό ψηφίστηκε το νέο δημοκρατικό Σύνταγμα κι έγιναν οι πρώτες πολυκομματικές εκλογές, που ανέδειξαν στην Προεδρία τον στρατηγό Αντόνιο Ραμάλιο Εάνες και στην πρωθυπουργία τον σοσιαλιστή Μάριο Σοάρες. Η Πορτογαλία μπήκε οριστικά σε δημοκρατική ρότα και το 1986 έγινε μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Μαζί με τη Χούντα τερματίστηκε και η αποικιοκρατική εποχή της Πορτογαλίας. Το 1974 ανεξαρτητοποιήθηκε η Γουϊνέα – Μπισάου και σύντομα ακολούθησαν η Μοζαμβίκη, η Αγκόλα, το Σάο Τομέ ε Πρίνσιπε και τα Νησιά του Πράσινου Ακρωτηρίου, εκτός του Ανατολικού Τιμόρ το οποίο κατελήφθη από την Ινδονησία.

Όμως το κίνημα δεν περιορίστηκε στα σύνορα της Πορτογαλίας, αλλά αποτέλεσε ένα εφαλτήριο για αντίστοιχα κινήματα σε όλη την Ευρώπη. Η «Επανάσταση των Γαρυφάλλων» προκάλεσε το «τρίτο κύμα του εκδημοκρατισμού», όπως το ονόμασε ο γνωστός πολιτικός επιστήμονας Σάμιουελ Χάντιγκτον, που εξαπλώθηκε στην Ελλάδα (24 Ιουλίου 1974), την Ισπανία (1975) και τη Λατινική Αμερική.

Το τέλος της αποικιοκρατίας

Πριν από τον Απρίλιο του 1974, ο δυσεπίλυτος πορτογαλικός αποικιακός πόλεμος στην Αφρική κατανάλωνε έως και το 40 τοις εκατό του πορτογαλικού προϋπολογισμού. Αν και μέρος της Γουινέας-Μπισάου ήταν de facto ανεξάρτητο από το 1973, το Μπισάου (η πρωτεύουσά του) και οι μεγάλες πόλεις εξακολουθούσαν να βρίσκονται υπό τον έλεγχο της Πορτογαλίας. Στην Αγκόλα και τη Μοζαμβίκη, κινήματα ανεξαρτησίας ήταν ενεργά στις πιο απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές από τις οποίες είχε υποχωρήσει ο πορτογαλικός στρατός.

Συνέπεια της Επανάστασης των Γαρυφάλλων ήταν η ξαφνική αποχώρηση του πορτογαλικού διοικητικού και στρατιωτικού προσωπικού από τις υπερπόντιες αποικίες του. Εκατοντάδες χιλιάδες Πορτογάλοι Αφρικανοί επέστρεψαν στην Πορτογαλία. Αυτοί οι άνθρωποι - εργάτες, μικροεπιχειρηματίες και αγρότες - είχαν συχνά βαθιές ρίζες στις πρώην αποικίες και έγιναν γνωστοί ως retornados.

Η Αγκόλα ξεκίνησε έναν εμφύλιο πόλεμο δεκαετιών που περιλάμβανε τη Σοβιετική Ένωση, την Κούβα, τη Νότια Αφρική και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκατομμύρια κάτοικοι της χώρας πέθαναν στον απόηχο της ανεξαρτησίας λόγω ένοπλων συγκρούσεων, υποσιτισμού και ασθενειών. Μετά από μια σύντομη περίοδο σταθερότητας, η Μοζαμβίκη ενεπλάκη σε έναν εμφύλιο πόλεμο που την άφησε ένα από τα φτωχότερα έθνη στον κόσμο.

Το Ανατολικό Τιμόρ δέχτηκε εισβολή από την Ινδονησία και τελικά καταλήφθηκε το 1999. Σημειώθηκαν περίπου 102.800 θάνατοι από συγκρούσεις από το 1974 έως το 1999 (περίπου 18.600 δολοφονίες και 84.200 θάνατοι από πείνα και ασθένειες).

Μετά από μια μακρά περίοδο μονοκομματικής διακυβέρνησης, η Γουινέα-Μπισάου γνώρισε έναν σύντομο εμφύλιο πόλεμο και μια δύσκολη μετάβαση στην πολιτική διακυβέρνηση το 1998.

Το Πράσινο Ακρωτήριο και το Σάο Τομέ και Πρίνσιπε απέφυγαν τον εμφύλιο πόλεμο κατά την περίοδο της αποαποικιοποίησης και εγκατέστησαν πολυκομματικά πολιτικά συστήματα στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Με μια συνθήκη που υπογράφηκε το 1974, η Πορτογαλία αναγνώρισε την ενσωμάτωση της πρώην πορτογαλικής Ινδίας στην Ινδία. Η προσάρτηση του 1961 της μικροσκοπικής πορτογαλικής αποικίας του οχυρού São João Baptista de Ajudá από το Μπενίν αναγνωρίστηκε επίσης από την Πορτογαλία το 1975.

Μια προσφορά από την Πορτογαλία το 1978 να επιστρέψει το Μακάο στην Κίνα απορρίφθηκε καθώς η κινεζική κυβέρνηση δεν ήθελε να θέσει σε κίνδυνο τις διαπραγματεύσεις με το Ηνωμένο Βασίλειο για την επιστροφή του Χονγκ Κονγκ.

Η περιοχή παρέμεινε πορτογαλική αποικία μέχρι το 1999, όταν η Κίνα ανέλαβε τον έλεγχο με κοινή διακήρυξη και θέσπισε μια πολιτική «μία χώρα, δύο συστήματα» παρόμοια με αυτή του Χονγκ Κονγκ.