Σαν σήμερα, η ενθρόνιση του διαβόητου Πάπα Πίου ΙΒ'

Σαν σήμερα στις 12 Μαρτίου 1939 ενθρονίζεται ο Eugenio Maria Giuseppe Giovanni Pacelli ως Πάπας Πίος ΙΒ’ μένοντας στην ιστορία ως ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους Πάπες της σύγχρονης εποχής. Βασικός λόγος ήταν η στάση του απέναντι στο Ολοκαύτωμα και οι σχέσεις του τόσο με το φασιστικό καθεστώς του Μπενίτο Μουσολίνι, όσο και με τη ναζιστική Γερμανία του Χίτλερ.

Πίος ΙΒ’: «Ο Άγιος του Θεού»

Ο Πίος ΙΒ’ γεννημένος στις 2 Μαρτίου 1876 στη Ρώμη, παρέμεινε ποντίφικας για 19 χρόνια από το 1939 έως και το 1958. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του ως Πάπας, ήρθε αντιμέτωπος με την καταστροφή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου (1939-45), τις θηριωδίες των ναζιστικών, φασιστικών και σοβιετικών καθεστώτων, τη φρίκη του Ολοκαυτώματος, την πρόκληση της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης και την απειλή του κομμουνισμού και του Ψυχρού Πολέμου.

Χαρακτηρίστηκε ασκητής και «Άγιος του Θεού» από τους θαυμαστές του, ο Πίος επικρίθηκε από πολλούς για την υποτιθέμενη «δημόσια σιωπή» του απέναντι στο Ολοκαύτωμα και την αντιφατική του στάση πολιτικής αμεροληψίας κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και του ένθερμου αντικομμουνισμό του κατά τη μεταπολεμική περίοδο.

Πως ο Πίος ΙΒ’ μίσησε τον κομμουνισμό

Ένα συγκεκριμένο περιστατικό το 1919 ήταν ο καταλύτης για την αρνητική του στάση απέναντι στον κομμουνισμό. Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν πρέσβης του Βατικανού στο Μόναχο της Γερμανίας, όπου έζησε μια συγκλονιστική εμπειρία όταν, κατά τη διάρκεια της εξέγερσης των Σπαρτακιστών (αριστερό Μαρξιστικό επαναστατικό κίνημα που δημιουργήθηκε στη Γερμανία στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου), κομμουνιστές εισέβαλαν στο κτήριο της πρεσβείας οπλισμένοι με περίστροφα. Αυτό το τρομακτικό γεγονός άφησε μια ανεξίτηλη εντύπωση στον Pacelli και συνέβαλε στον φόβο του για τον κομμουνισμό για το υπόλοιπο της ζωής του.

Κατά την διάρκεια της πορείας του στη Καθολική Εκκλησία ως καρδινάλιος χρειάστηκε να διαπραγματευτεί συμφωνίες με διάφορα κράτη όπως με την φασιστική Ιταλία το 1929, το γερμανικό κρατίδιο του Μπάντεν το 1932, την Αυστρία το 1933 και την Χιτλερική Γερμανία επίσης το 1933, κάτι που σίγουρα αμαύρωσε τη μετέπειτα φήμη του.

Ο παπισμός καταδίκασε τις ναζιστικές θεωρίες περί φυλής

Λόγω της γνώσης του στα γερμανικά και της εξοικείωσής του με τη γερμανική ζωή, υπηρέτησε ως κύριος σύμβουλος του Πάπα Πίου ΙΑ’ για θέματα σχετικά με τον Χίτλερ και τους Ναζί, ο οποίος ανέλαβε την εξουσία της Γερμανίας το 1933. Με εντολή του Πάπα, ο Pacelli βοήθησε στη σύνταξη της αντιναζιστικής εγκυκλίου Mit brennender Sorge (With Deep Anxiety), που γράφτηκε εν μέρει ως απάντηση στους αντιεβραϊκούς νόμους των Ναζί απευθυνόμενος στη γερμανική εκκλησία στις 14 Μαρτίου 1937.

Με αυτό το κείμενο ο παπισμός καταδίκαζε τις ναζιστικές θεωρίες περί φυλής και την κακομεταχείριση των ανθρώπων λόγω της εθνικότητάς τους, χωρίς όμως να αναφέρεται στον Χίτλερ ή στους Ναζί με το όνομά τους. Ο Πάπας, έχοντας επίγνωση της έντονης επιθυμίας του Pacelli να αποτρέψει τη διακοπή των σχέσεων μεταξύ του Βατικανού και του Βερολίνου, ανέθεσε στον Αμερικανό Ιησουίτη John La Farge να ετοιμάσει μια νέο εγκύκλιο καταδεικνύοντας την ασυμβατότητα του καθολικισμού και του ρατσισμού χωρίς όμως να συμπεριλάβει τον Pacelli στην σύνταξή της.

Ο Πίος ΙΒ’ επέμενε στην ουδετερότητα κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Ελπίζοντας να υπηρετήσει ως «ο Πάπας της Ειρήνης», ο Pacelli ο οποίος ενθρονίστηκε Πάπας το 1939 ως Πίος ΙΒ’ προσπάθησε ανεπιτυχώς να αποτρέψει τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις από το να ξεκινήσουν πόλεμο. Δεν ήθελε να ανταγωνιστεί τη φασιστική Ιταλία και τη ναζιστική Γερμανία προκαλώντας τις δυνάμεις του Άξονα, δίνοντας την εντύπωση της αδιαφορίας του απέναντι στο κακό. Οι υπερασπιστές του, με τη σειρά τους, υποστηρίζουν ότι ο Πίος ΙΒ’ προσπάθησε να αποφύγει τα αντίποινα και την μεγαλύτερη ζημιά. Όποιο κι αν ήταν το κίνητρό του, όταν η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία την 1η Σεπτεμβρίου 1939, ο Πίος ΙΒ’ δεν καταδίκασε την επίθεση, επιμένοντας ότι η Αγία Έδρα έπρεπε να παραμείνει υπεράνω πολέμου.

Παρά την ουδετερότητά του, κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Πίος ΙΒ’ συνεργάστηκε με του Συμμάχους, παρέχοντάς τους πληροφορίες για τα σχέδια των Ναζί και τις κινήσεις τους, όπως την γερμανική εισβολή σε Ολλανδία και Βέλγιο τον Μάιο του 1940. Προσπάθησε επίσης ανεπιτυχώς να αποτρέψει τον Μουσολίνι από το να μπει στον πόλεμο ως σύμμαχος του Χίτλερ.

Πίος ΙΒ’: Ο πρώτος πάπας που χρησιμοποίησε εκτενώς το ραδιόφωνο

Ανίκανος να σταματήσει την εξάπλωση του πολέμου, ο Πίος ΙΒ’ - ο πρώτος πάπας που χρησιμοποίησε εκτενώς το ραδιόφωνο - αναφέρθηκε συχνά σε μια νέα παγκόσμια τάξη που θα υπερέβαινε τον εθνικισμό ο οποίος ήταν αιτία του πολέμου. Οι σχέσεις του Πίου ΙΒ’ με τον Άξονα και τους Συμμάχους μπορεί να ήταν αμερόληπτες, αλλά η στάση του ήταν σίγουρα αντικομμουνιστική.

Ωστόσο, παρά το προσωπικό του μίσος για τον κομμουνισμό, αρνήθηκε να υποστηρίξει τη ναζιστική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση. Στις αρχές του 1940 καλωσόρισε τον Myron C. Taylor στο Βατικανό, εκπρόσωπο του Προέδρου των ΗΠΑ, Franklin Roosevelt, αλλά δεν άκουσε τις προτροπές του Taylor να καταδικάσει τις θηριωδίες των Ναζί. Αντίθετα, ο Πάπας αναφέρθηκε γενικά και αόριστα στα κακά του σύγχρονου πολέμου.

Στο χριστουγεννιάτικο μήνυμα του 1942, ο Πίος ΙΒ’ μίλησε με συμπάθεια για εκείνους «που χωρίς να φταίνε… μερικές φορές λόγω φυλής ή εθνικότητας, οδηγήθηκαν σε θάνατο». Αρνήθηκε να πει περισσότερα, φοβούμενος ότι η στάση του θα μπορούσε να προκαλέσει το χιτλερικό καθεστώς ώστε να ασκήσει περαιτέρω βία - όπως συνέβη όταν Ολλανδοί επίσκοποι διαμαρτυρήθηκαν δημόσια νωρίτερα το ίδιο έτος - διακινδυνεύοντας το μέλλον της εκκλησίας.

Θεωρήθηκε ως ο «Πάπας της Σιωπής» απέναντι στο Ολοκαύτωμα

Ωστόσο, ίδρυσε την Υπηρεσία Πληροφοριών του Βατικανού για να παρέχει βοήθεια και πληροφορίες για χιλιάδες πρόσφυγες πολέμου και έδωσε εντολή στην εκκλησία να παρέχει διακριτική βοήθεια στους Εβραίους, η οποία έσωσε αθόρυβα χιλιάδες ζωές. Μετά τον πόλεμο, ωστόσο, ο ποντίφικας επικρίθηκε δριμύτατα επειδή δεν έκανε περισσότερα για να βοηθήσει τα θύματα του Χίτλερ και θεωρήθηκε από ορισμένους ως «ο Πάπας της Σιωπής» απέναντι στο Ολοκαύτωμα.

Καθώς ο πόλεμος πλησίαζε στο τέλος του, ο Πίος ΙΒ’ αντιτάχθηκε στην άνευ όρων παράδοση των Γερμανών που ζητούσαν οι Σύμμαχοι, φοβούμενος ότι θα παρατείνει τις μάχες και θα έφερνε τη Σοβιετική Ένωση και την κομμουνιστική της ιδεολογία στην ανατολική και κεντρική Ευρώπη.

Καταδίκασε κατηγορηματικά την επέκταση του κομμουνισμού

Είχε επίσης σοβαρές επιφυλάξεις για τη συμφωνία της Γιάλτας και τον μελλοντικό ρόλο της Σοβιετικής Ένωσης. Οι χειρότεροι φόβοι του σύντομα έγιναν πραγματικότητα καθώς η σοβιετική κυριαρχία εξαπλώθηκε και οι καρδινάλιοι της Ουγγαρίας και της Πολωνίας φυλακίστηκαν. Φοβούμενος μια κομμουνιστική εισβολή στη Γερμανία και την Ιταλία, καταδίκασε κατηγορηματικά την επέκταση του κομμουνισμού στην Ανατολική Ευρώπη. Το 1949 εξέδωσε ένα διάταγμα ενάντια στον ολοκληρωτισμό της Σοβιετικής Ένωσης και εξουσιοδότησε την Καθολική Εκκλησία να αφορίσει όσους Καθολικούς συνεργάστηκαν με τους «άθεους» κομμουνιστές.

Αμέσως μετά τον πόλεμο, αν και ήταν αρχικά ενάντια σε ένα αντικομμουνιστικό ιταλικό κόμμα, στην συνέχεια υποστήριξε το Ιταλικό Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα, ενθαρρύνοντας  τα μέλη της Καθολικής Δράσης (ένα ακτιβιστικό λαϊκό κίνημα υπό κληρικό έλεγχο) να συμμετάσχουν στην πολιτική. Έτσι, το Βατικανό παρενέβη ανοιχτά στις ιταλικές βουλευτικές εκλογές του 1948, καλώντας τον κλήρο και τα τρία εκατομμύρια μέλη των οργανώσεων της Καθολικής Δράσης να υποστηρίξουν την πολιτική του ατζέντα.

Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1950, η υγεία του Πίου ΙΒ’ δεν τον επέτρεψε να συμμετάσχει ενεργά στη διοίκηση του Βατικανού ή στην πολιτική σκηνή της Ιταλίας. Η αντιπαράθεση γύρω από το όνομά του που ακολουθούσε τον Πίο ΙΒ’ σε όλη του τη ζωή δεν σταμάτησε με το θάνατό του τον Οκτώβριο του 1958.

Η κληρονομιά του Πίου ΙΒ’

Μετά το θάνατό του πολλοί παγκόσμιοι ηγέτες και πολιτικοί, ειδικά εβραϊκής καταγωγής τον επαίνεσαν για όσα έκανε για να προστατεύσει τους διωκόμενους κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ωστόσο, ο Πίος ΙΒ’ απεικονίστηκε στο έργο του Γερμανού θεατρικού συγγραφέα Rolf Hochhuth «Ο Βουλευτής» (1963) ως αδιάφορος προς τις θηριωδίες των Ναζί και το Ολοκαύτωμα.

Πιο πρόσφατα, το αμφιλεγόμενο βιβλίο του John Cornwell, «Ο Πάπας του Χίτλερ» (1999), τον χαρακτήρισε ως αντισημίτη. Και οι δύο απεικονίσεις, ωστόσο, στερούνται αξιόπιστης τεκμηρίωσης. Επιπλέον, αν και οι δημόσιες καταδίκες του ρατσισμού και της γενοκτονίας από τον Πίο ΙΒ’ εν καιρώ πολέμου ήταν καλυμμένες με γενικότητες και αοριστίες, δεν έκανε τα στραβά μάτια απέναντι στα εγκλήματα πολέμου των Ναζί, αλλά επέλεξε να χρησιμοποιήσει τη διπλωματία για να βοηθήσει τους Εβραίος και άλλες μειονότητες.

Είναι αδύνατο να γνωρίζουμε εάν μια πιο ξεκάθαρη καταδίκη του Ολοκαυτώματος θα είχε αποδειχθεί πιο αποτελεσματική στη διάσωση περισσοτέρων ζωών, αν και σίγουρα θα είχε εξασφαλίσει μία καλύτερη μετά θάνατον φήμη για τον Eugenio Maria Giuseppe Giovanni Pacelli. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η απόφαση για την οσιοποίησή του, μαζί με τον Πάπα Ιωάννη ΚΓ’ το 2000, προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων με αποτέλεσμα να αναβληθεί  επ’ αόριστον.