Μεξικό: Η σημασία του 1821 για την «εθνική ανεξαρτησία»

Tο έτος 1821 παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για τον ιστορικό και τον ανθρωπολόγο γεγονός που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ότι παραπέμπει στην εθνική ανεξαρτησία ενός πολύ σημαντικού κράτους, του Μεξικού, αυτού του γίγαντα των 120 εκατομμυρίων κατοίκων και της 14ης μεγαλύτερης οικονομίας στον κόσμο. Πριν από 200 έτη το Μεξικό απέκτησε την ανεξαρτησία του από την Ισπανική Μοναρχία, δηλαδή 3 αιώνες μετά την εμπειρία της Conquista. Όμως ποιος ακριβώς «γιορτάζει» την «εθνική ανεξαρτησία» και τι ακριβώς νόημα έχει αυτός ο όρος, όχι μόνο στην περίπτωση του Μεξικού αλλά και πολλών άλλων χωρών, είναι ένα ιδιαίτερα πολυσύνθετο ερώτημα.

Τα έθνη, σύμφωνα με τον γνωστό ορισμό του Benedict Anderson, είναι «φαντασιακές κοινότητες» ενώ η «εθνική συνείδηση» είναι, με απλά λόγια, τα παραμύθια που μοιραζόμαστε με τους συντοπίτες μας αφ’ ενός για να δικαιολογήσουμε την παρουσία μας στον δεδομένο γεωγραφικό χώρο και αφ’ ετέρου για να αποκλείσουμε τους «άλλους» από τον ίδιο χώρο.

Όταν το 15ο αιώνα κατέφθασαν σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε Μεξικό οι Ισπανοί Conquistadores δεν αντίκρυσαν ένα έθνος-κράτος. Αντίθετα βρήκαν μια πολιτιστική και γλωσσική ποικιλομορφία με πάνω από 60 εθνικές ομάδες. Αυτές οι φυλές και ομάδες, που ποτέ τους δεν είχαν ονειρευθεί ότι αποτελούν μέρος μιας κοινότητας ξαφνικά βρέθηκαν να έχουν ως κοινό στοιχείο, ότι όλοι τους τώρα ήταν υποταγείς της Ισπανικής Αυτοκρατορίας, μιας άγνωστης σε αυτούς δύναμης που βρισκόταν χιλιάδες μίλια μακριά.

Ακόμα και μέχρι το 1821 η πλειοψηφία των 6 εκατομμύρια κατοίκων της χώρας ελάχιστα έβλεπαν τους εαυτούς τους ως μέρος μιας κοινότητας. Η ενσωμάτωσή τους στο νέο κράτος του Μεξικού ήταν σε ένα μικρό ποσοστό το προϊόν παιδείας (χάρη στις προσπάθειες των Ιησουιτών) αλλά στο μεγαλύτερο το προϊόν βίας καθώς τα νέα αφεντικά, δηλαδή οι Ισπανοί και Κρεολοί (παιδιά Ισπανών, γεννημένοι στο Μεξικό), το μόνο που έβλεπαν στους ιθαγενείς πληθυσμούς ήταν φτηνά εργατικά χέρια για να καλλιεργούν τις haciendas τους.

Η ανεξαρτησία λοιπόν του Μεξικού (καθώς και πολλών άλλων χωρών της Λατινικής Αμερικής) ήταν μάλλον εσωτερική υπόθεση των αποικιοκρατών και των απογόνων τους, για την οποία οι αποδεκατισμένοι -κυρίως από τις ασθένειες που έφεραν οι Ευρωπαίοι- αρχικοί κάτοικοι του Μεξικού δεν είχαν απολύτως κανένα ενδιαφέρον. Από την πλευρά των ιθαγενών η ρήξη μεταξύ των Κρεολών και της Ισπανίας που οδήγησε στην «εθνική ανεξαρτησία» της χώρας, όπως παρατηρεί ο ιστορικός Lorenzo Meyer, απλώς αντιπροσώπευε την «αντικατάσταση της ευρωπαϊκής με μια εθνική αποικιοκρατία».

Για 3 αιώνες (1500-1800) η Ισπανική Αυτοκρατορία κατάφερε, με την βοήθεια της Καθολικής Εκκλησίας, να εξισορροπεί μια πολυσύνθετη πραγματικότητα που χαρακτηριζόταν από μια ποικιλομορφία και, φυσικά, από μια ασσυμετρία δυνάμεων. Να σημειωθεί ότι ορισμένες από τις καλύτερες εκθέσεις για το δράμα των ιθαγενών αρχικών κάτοικων της χώρας γράφτηκαν από Καθολικούς μοναχούς.

Η έλευση της «εθνικής ανεξαρτησίας» όμως, σύμφωνα με τον Mayer, απελευθέρωσε δυνάμεις αντιθετικές μεταξύ τους. Από τη μια πλευρά οι νέοι ηγέτες του ανεξάρτητου Μεξικού ήθελαν να ιδιοποιηθούν τη γη των ιθαγενών και να εξαφανίσουν τις δυνάμεις εκείνες που αντιστέκονταν στο αφήγημα της «προόδου και του εκσυγχρονισμου». Από την άλλη πλευρά ήταν οι αρχικοί κάτοχοι της γης που πάλευαν ενάντια στην προσπάθεια σφυρηλάτησης ενός κοινού «εκσυγχρονιστικού» οράματος, που φυσικά απέκλειε και αυτούς και τις παραδόσεις τους.

Υπήρξε μια διαδικασία αρκετά αιματηρή. Έτσι, ακόμα και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, υπήρχαν φυλές όπως οι Μayas του Yucatan και οι Yaquis της Sonora που πολεμούσαν για την ανεξαρτησία/αυτονομία τους και αρνούντο να μεταβληθούν σε φτηνά εργατικά χέρια. Τόσο η περίφημη «μάχη των καστών» στο Yucatan, όσο και η «μάχη των Yaquis» ήταν εξαιρετικά αιματηρές υποθέσεις.

Όπως λοιπόν αναφέραμε στην αρχή του σημειώματος, το ποιος ακριβώς «γιορτάζει» την «εθνική ανεξαρτησία» και τι νόημα έχει αυτός ο όρος είναι σε πολλές περιπτώσεις ένα δύσκολο και πολυσύνθετο ερώτημα.