Πόσο ασφαλείς νιώθουν οι γυναίκες στην Ελλάδα μετά τη νυχτερινή τους έξοδο;

Η βραδινή έξοδος είναι, θεωρητικά, μια από τις πιο αυτονόητες μικρές χαρές της καθημερινότητας. Να τελειώνει η μέρα, να κλείνουν οι υποχρεώσεις, να φοράς ό, τι σε εκφράζει, να συναντάς φίλους, να γελάς, να επιστρέφεις σπίτι κουρασμένος αλλά γεμάτος. Μόνο που αυτή η «αυτονόητη» εμπειρία δεν είναι ίδια για όλους. Για πολλές γυναίκες στην Ελλάδα - και όχι μόνο - η διαδρομή προς και από τη νυχτερινή διασκέδαση είναι μια διαρκής άσκηση επαγρύπνησης με διαδρομές που επιλέγονται προσεκτικά, κλειδιά σφιγμένα στο χέρι, βλέμματα που ζυγίζουν το περιβάλλον, μηνύματα σε φίλους που γράφουν «πες μου όταν φτάσεις». Εκεί όπου για τους άνδρες η νύχτα μπορεί να σημαίνει ανεμελιά, για τις γυναίκες συχνά κουβαλά μια μόνιμη έννοια για κάποιον πιθανό φόβο. Και αυτός ο φόβος προέρχεται από εμπειρίες και ιστορίες που, συνήθως, δεν φτάνουν ποτέ στα επίσημα αρχεία.

Η νέα πανελλαδική έρευνα της ΔΕΗ, σε συνεργασία με τη Focus Bari και τη DDB, έρχεται να φωτίσει ακριβώς αυτή τη «σιωπηλή» πραγματικότητα: το πώς βιώνουν οι γυναίκες τις νυχτερινές μετακινήσεις τους όταν βγαίνουν για διασκέδαση και τα ευρήματα φωτίζουν μια αλήθεια που δύσκολα αγνοείται. Οκτώ στις δέκα γυναίκες δηλώνουν ότι φοβούνται όταν κυκλοφορούν βράδυ για διασκέδαση. Σχεδόν έξι στις δέκα έχουν βιώσει οι ίδιες ή γνωρίζουν από πρώτο χέρι περιστατικό που τις έκανε να νιώσουν ότι απειλούνται ή κινδυνεύουν κατά τη διάρκεια μιας βραδινής εξόδου. Και το πιο χαρακτηριστικό: το 96% του συνολικού δείγματος - άνδρες και γυναίκες - αναγνωρίζει ότι οι γυναίκες έχουν περισσότερους λόγους από τους άνδρες να φοβούνται όταν κινούνται τη νύχτα. Δεν μιλάμε, λοιπόν, για μια «υποκειμενική αίσθηση» λίγων, αλλά για μια κοινά αποδεκτή κοινωνική πραγματικότητα.

Η έρευνα δεν στέκεται μόνο στο αν υπάρχει φόβος, αλλά προσπαθεί να χαρτογραφήσει το πώς αυτός ο φόβος διαμορφώνει την ίδια την εμπειρία της βραδινής εξόδου. Όταν οι ερωτώμενοι σκέφτονται ότι βγαίνουν βράδυ μόνοι τους για διασκέδαση, η πρώτη τους σκέψη για τους άνδρες είναι κυρίως «πώς θα περάσω καλά», με την ανησυχία για τη μετακίνηση να έρχεται σε δεύτερο πλάνο. Για τις γυναίκες, η εικόνα είναι διαφορετική: ναι, σκέφτονται και εκείνες τη διασκέδαση, αλλά παράλληλα, σε σχεδόν ισόποσο βαθμό, σκέφτονται πώς θα φτάσουν και θα επιστρέψουν με ασφάλεια. Ειδικά στις νεότερες ηλικίες, 18–34 ετών, η σκέψη αυτή παίρνει πιο συγκεκριμένη μορφή: πώς θα αποφύγουν ανεπιθύμητες συμπεριφορές ή σχόλια, τι θα φορέσουν για να μην «προκαλέσουν» βλέμματα ή σχόλια από άτομα του άλλου φύλου. Όταν η επιλογή του ντυσίματος δεν είναι μόνο θέμα στυλ, αλλά και στρατηγική αυτοπροστασίας, τότε η ελευθερία της εξόδου έχει ήδη περιοριστεί.

Η έννοια της ασφάλειας, όπως καταγράφεται στην έρευνα, είναι ξεκάθαρα έμφυλα άνιση. Σε μια κλίμακα από το 1 έως το 5, οι άνδρες αξιολογούν το πόσο ασφαλείς νιώθουν όταν μετακινούνται μόνοι τους το βράδυ για διασκέδαση με μέσο όρο 3,8. Οι γυναίκες, αντίθετα, δίνουν μέσο όρο 3,1. Η διαφορά αυτή γίνεται ακόμη πιο έντονη στις ηλικίες 18–24, όπου ο μέσος όρος για τις γυναίκες πέφτει στο 2,7, δείχνοντας ότι οι νεότερες γυναίκες βιώνουν τη μεγαλύτερη ανασφάλεια. Δεν πρόκειται για μια μικρή απόκλιση, αλλά για έναν ουσιαστικό δείκτη του πόσο διαφορετικά «γράφει» η νύχτα πάνω στα δύο φύλα.

Ο φόβος των γυναικών έχει συγκεκριμένο περιεχόμενο. Πάνω από τις μισές γυναίκες δηλώνουν ότι φοβούνται μήπως τις ακολουθήσει κάποιος άγνωστος επειδή είναι γυναίκες. Παρότι η ληστεία αποτελεί κοινό φόβο γυναικών και ανδρών, οι γυναίκες βιώνουν επιπλέον μια απειλή που σχετίζεται άμεσα με το φύλο τους, όπως παρενόχληση, παρακολούθηση, ανεπιθύμητη σεξουαλική συμπεριφορά. Το 36% φοβάται ότι μπορεί να δεχτεί λεκτική ή σωματική παρενόχληση λόγω φύλου, ενώ στις νεότερες γυναίκες τα ποσοστά αυτά εκτοξεύονται. Το στοιχείο που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι οι ίδιοι οι άνδρες, όταν ερωτώνται τι πιστεύουν ότι φοβούνται οι γυναίκες του περιβάλλοντός τους, αναφέρουν σε πολύ υψηλά ποσοστά την παρενόχληση και την παρακολούθηση ως βασικές πηγές φόβου. Με άλλα λόγια, δεν πρόκειται για έναν φόβο «αόρατο» στα μάτια των ανδρών· είναι αναγνωρισμένος, κατανοητός, σχεδόν αυτονόητος.

Εκεί όμως που η έρευνα γίνεται ακόμη πιο αποκαλυπτική είναι στο πώς αυτός ο φόβος μεταφράζεται σε συγκεκριμένες συμπεριφορές, σε μια καθημερινή «γλώσσα» αυτοπροστασίας. Πάνω από τις μισές γυναίκες δηλώνουν ότι η αίσθηση ανασφάλειας επηρεάζει σε μεγάλο ή πολύ μεγάλο βαθμό τις επιλογές τους για τη βραδινή έξοδο: από το αν θα βγουν, μέχρι πού θα πάνε, ποια διαδρομή θα ακολουθήσουν για να επιστρέψουν. Το 82% νιώθει ότι αλλάζει τη συμπεριφορά του από φόβο όταν βγαίνει βράδυ για διασκέδαση. Αντίστοιχα, στους άνδρες αυτό το ποσοστό είναι πολύ χαμηλότερο, περίπου έξι στους δέκα.

Οι πρακτικές αυτοπροστασίας που περιγράφουν οι γυναίκες μοιάζουν, δυστυχώς, με κοινό τόπο: να ελέγχουν διαρκώς αν τις ακολουθεί κάποιος, να μιλούν ή να προσποιούνται ότι μιλούν στο τηλέφωνο, να επιταχύνουν το βήμα τους ή να αρχίσουν να τρέχουν για να φτάσουν πιο γρήγορα στον προορισμό τους, να περπατούν στη μέση του δρόμου για να αποφύγουν σκοτεινά πεζοδρόμια, να αποφεύγουν τα βλέμματα. Ορισμένες φράσεις από τις απαντήσεις –όπως «κρατάω τα κλειδιά στο χέρι» ή «στέλνω στην οικογένεια ή στους φίλους μου την πινακίδα του ταξί»– αποτυπώνουν με επώδυνη σαφήνεια το πώς η βραδινή διασκέδαση γίνεται ένα μικρό «σενάριο άμυνας». Στις νεότερες γυναίκες, αυτές οι συμπεριφορές είναι ακόμη πιο συχνές και πιο εντατικές. Παράλληλα, μία στις πέντε στέλνει live την τοποθεσία της σε δικό της άνθρωπο. Η τεχνολογία, εδώ, λειτουργεί ως «ψηφιακός συνοδός», αναπληρώνοντας την απουσία πραγματικής ασφάλειας στον δημόσιο χώρο.

Η έρευνα δεν μένει μόνο στις στρατηγικές διαχείρισης του φόβου, αλλά εξετάζει και την ίδια την εμπειρία της απειλής. Σχεδόν έξι στις δέκα γυναίκες δηλώνουν ότι έχουν ζήσει οι ίδιες ή γνωρίζουν από πρώτο χέρι ένα περιστατικό που τις έκανε να νιώσουν ότι απειλούνται ή κινδυνεύουν ενώ είχαν βγει για βραδινή έξοδο. Στις ηλικίες 18–24, το ποσοστό αυτό φτάνει στο 80%. Πίσω από αυτούς τους αριθμούς κρύβονται πολλά διαφορετικά σενάρια: από λεκτικές επιθέσεις και προσβλητικά σχόλια, μέχρι παρενοχλητικές προσεγγίσεις, ανεπιθύμητα αγγίγματα ή πιο σοβαρές μορφές βίας. Η λεκτική βία εμφανίζεται ως η συχνότερη μορφή, αλλά η σεξουαλική βία καταγράφεται σε ανησυχητικά υψηλά ποσοστά, ιδίως στις ηλικίες 25–34.

Αξίζει να σταθούμε για λίγο σε αυτό: όταν ο φόβος συνοδεύεται από τόσο εκτεταμένες προσωπικές ή έστω άμεσες εμπειρίες απειλής, παύει να είναι «φόβος για κάτι που ίσως συμβεί» και γίνεται γνώση ότι «αυτό συμβαίνει». Η νυχτερινή έξοδος, έτσι, δεν νοείται απλώς ως χώρος χαλάρωσης, αλλά ως πεδίο όπου το φύλο παίζει καθοριστικό ρόλο στον τρόπο που κινείσαι, σκέφτεσαι, αλληλεπιδράς.

Ένα από τα πιο ισχυρά στοιχεία της έρευνας είναι η σχεδόν καθολική κοινωνική αναγνώριση της ανισότητας σε επίπεδο ασφάλειας. Το 96% του συνολικού δείγματος συμφωνεί ότι οι γυναίκες έχουν περισσότερους λόγους να φοβούνται όταν κυκλοφορούν τη νύχτα. Το 95% πιστεύει ότι οι γυναίκες, πολύ περισσότερο από τους άνδρες, σκέφτονται την ασφάλειά τους όταν βγαίνουν το βράδυ – όχι μόνο το πώς θα περάσουν καλά. Το 94% αναγνωρίζει ότι οι γυναίκες παίρνουν περισσότερα μέτρα για να νιώθουν ασφαλείς. Οι γυναίκες εκφράζουν αυτή τη συμφωνία με μεγαλύτερη βεβαιότητα, συχνά «συμφωνώ απολύτως», ενώ οι άνδρες τείνουν να τοποθετούνται πιο συγκρατημένα, με «μάλλον συμφωνώ». Αυτή η διαφορά στην ένταση της συμφωνίας αντανακλά την ίδια τη διαφορά εμπειρίας: για πολλές γυναίκες, η ανασφάλεια δεν είναι υποθετικό σενάριο, είναι η καθημερινότητά τους.

Η πρωτοβουλία της ΔΕΗ δεν εμφανίζεται για πρώτη φορά φέτος. Αντίθετα, αποτελεί τη συνέχεια μιας πορείας που ξεκινά ήδη από το 2021, με σταθερό άξονα την έμφυλη βία και πώς αυτή εγγράφεται στην καθημερινή ζωή.

Το 2021, η ΔΕΗ συμμετέχει για πρώτη φορά στη Διεθνή Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών, στο πλαίσιο της καμπάνιας #OrangeTheWorld του ΟΗΕ, σε μια περίοδο όπου οι γυναικοκτονίες και τα περιστατικά κακοποίησης γυναικών κυριαρχούν στην επικαιρότητα. Η εστίαση τότε ήταν στην αναγνώριση και την καταγγελία της έμφυλης βίας από τα ίδια τα θύματα αλλά και από το ευρύτερο κοινό, στη μετουσίωση της ορατότητας σε αντίδραση.

Το 2022, η προσοχή μεταφέρεται σε μια από τις πιο «υποφωτισμένες» πλευρές του προβλήματος: τη σχέση ανάμεσα στο γυναικείο ντύσιμο και τη βία κατά των γυναικών. Η πανελλαδική έρευνα γύρω από τις αντιλήψεις για το «ντύσιμο» φέρνει στο φως παγιωμένα στερεότυπα που συνδέουν το τι φορά μια γυναίκα με δήθεν «προκλητικότητα», συχνά χρησιμοποιώντας αυτή τη σύνδεση για να μετακυλήσουν την ευθύνη από τον θύτη στο θύμα. Το ζητούμενο τότε ήταν να ανοίξει η συζήτηση σε σπίτια και παρέες, να αμφισβητηθεί ο μύθος ότι «αν δεν ντυνόσουν έτσι, δεν θα σου συνέβαινε».

Το 2023, η έρευνα στρέφεται στην προληπτική διάσταση, σε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «σημείο μηδέν»: τις στερεοτυπικές αντιλήψεις μέσα στις ρομαντικές σχέσεις των εφήβων, 15–17 ετών. Η καμπάνια εστιάζει σε ρόλους και στάσεις που, αν μείνουν αμφισβήτητες, μπορεί να νομιμοποιήσουν κακοποιητικές συμπεριφορές στο μέλλον. Γιατί η έμφυλη βία δεν ξεκινά απότομα· προηγείται ένας μακρύς δρόμος κανονικοποίησης, μικρών «ασήμαντων» σχολίων, αστείων, διεκδικήσεων ελέγχου, που συχνά περνούν ως «ζήλια» ή «έντονο ενδιαφέρον».

Το 2024 η ΔΕΗ στρέφει το βλέμμα στις γυναίκες με κινητικές και αισθητηριακές αναπηρίες, μέσω μιας έρευνας που εστιάζει στο πόσο περισσότερο εκτεθειμένες είναι αυτές στην έμφυλη βία και, ταυτόχρονα, πόσα εμπόδια αντιμετωπίζουν όταν αναζητούν να την καταγγείλουν. Η έμφυλη βία δεν είναι ποτέ ουδέτερη: διασταυρώνεται με την αναπηρία, την τάξη, την εθνικότητα, την οικονομική κατάσταση.

Φέτος, το 2025, η έρευνα στέκεται στον φόβο των γυναικών κατά τη βραδινή τους έξοδο. Ο στόχος, ωστόσο, παραμένει σταθερός όλα αυτά τα χρόνια: να φωτίζονται κοινωνικές πραγματικότητες και αντιλήψεις που επηρεάζουν την ασφάλεια, την ελευθερία και την αξιοπρέπεια των γυναικών, και να συμβάλλει η δημόσια συζήτηση σε μια πιο τεκμηριωμένη, ώριμη κατανόηση του φαινομένου.

Η φετινή καμπάνια «Μάθε πώς νιώθουν. Άλλαξε το πώς νιώθουν» συνοψίζει σε μία φράση το διακύβευμα: η γνώση - η πραγματική, όχι η επιφανειακή - μπορεί να γίνει αφετηρία αλλαγής. Για να αλλάξει αυτό που νιώθουν οι γυναίκες όταν περπατούν μόνες τη νύχτα, πρέπει πρώτα να συμφωνήσουμε ως κοινωνία ότι αυτό που νιώθουν δεν είναι υπερβολικό, δεν είναι ιδιοτροπία, δεν είναι «υστερία». Είναι λογική αντίδραση σε ένα περιβάλλον όπου οι ίδιες δηλώνουν σε τόσο μεγάλο βαθμό ότι έχουν βρεθεί σε κατάσταση φόβου ή απειλής. Η καμπάνια αξιοποιεί αληθινές μαρτυρίες, ποσοτικά δεδομένα και δημιουργικό που αναδεικνύει τις «μικρές» καθημερινές κινήσεις αυτοπροστασίας, αυτές που συχνά περνούν απαρατήρητες από όσους δεν χρειάζεται να τις υιοθετούν.

Εξίσου σημαντικό είναι ότι η έρευνα δεν εξετάζει τον φόβο μόνο ως γυναικεία εμπειρία, αλλά και ως σημείο συνάντησης των δύο φύλων. Οι άνδρες του δείγματος, ιδίως οι νεότεροι, αναγνωρίζουν σε μεγάλο βαθμό ότι στον περίγυρό τους υπάρχουν γυναίκες που έχουν νιώσει να απειλούνται ή να κινδυνεύουν σε βραδινή έξοδο. Αυτό δημιουργεί μια ενδιαφέρουσα βάση για διάλογο: αν ο φόβος είναι πλέον κοινή γνώση, τότε το επόμενο βήμα είναι να γίνει και κοινή ευθύνη. Η αίσθηση ότι «έτσι είναι τα πράγματα στη νύχτα» δεν μπορεί να αποτελεί άλλοθι αδράνειας.

Η έρευνα συνδέεται, άλλωστε, με ευρύτερα διεθνή δεδομένα. Σύμφωνα με διεθνείς δείκτες αντίληψης ασφάλειας, η Ελλάδα βρίσκεται ανάμεσα στις χώρες με το μεγαλύτερο χάσμα ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες ως προς το πόσο ασφαλείς νιώθουν όταν περπατούν μόνες ή μόνοι τη νύχτα. Το χάσμα αυτό υπερβαίνει τις 26 ποσοστιαίες μονάδες, αποτυπώνοντας μια έντονα άνιση πραγματικότητα. Όταν σχεδόν όλοι συμφωνούν ότι οι γυναίκες έχουν περισσότερους λόγους να φοβούνται και όταν τα διεθνή στοιχεία επιβεβαιώνουν αυτή τη διαφορά, δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να αντιμετωπίζουμε τον φόβο ως «υποκειμενικό συναίσθημα» ή «υπερβολική ευαισθησία».

Η μεθοδολογία της έρευνας προσφέρει επιπλέον βάρος στα συμπεράσματά της. Με δύο φάσεις online συνεντεύξεων, σε αντιπροσωπευτικό δείγμα του γενικού πληθυσμού 18–64 ετών πανελλαδικά, με στάθμιση ως προς φύλο, ηλικία και περιοχή, τα ευρήματα δεν αποτελούν απλώς ένα στιγμιότυπο, αλλά μια τεκμηριωμένη αποτύπωση τάσεων. Στην πρώτη φάση συμμετείχαν 1.002 άτομα, στην δεύτερη 600, με ισόρροπη κατανομή μεταξύ ανδρών και γυναικών, ώστε να αναδειχθούν με σαφήνεια οι συγκρίσεις ανάμεσα στα φύλα και τις ηλικιακές ομάδες. Αυτή η προσεκτική δειγματοληψία είναι σημαντική, γιατί το ζήτημα της ασφάλειας στον δημόσιο χώρο σηκώνει εύκολα εντυπωσιασμούς· εδώ, αντίθετα, έχουμε μια προσπάθεια να μιλήσουμε με αριθμούς και όχι με εντυπώσεις.

Παρόλα τα δεδομένα, παραμένει ένα θεμελιώδες ερώτημα: τι κάνουμε με όλη αυτή τη γνώση; Η ανάδειξη του φόβου στις νυχτερινές μετακινήσεις των γυναικών δεν μπορεί να είναι αυτοσκοπός. Ο στόχος δεν είναι να εμπεδώσουμε την αίσθηση απειλής, αλλά να αμφισβητήσουμε τη «σιωπηλή συμφωνία» ότι έτσι θα είναι πάντα τα πράγματα. Η καμπάνια της ΔΕΗ προσπαθεί να ισορροπήσει ακριβώς σε αυτό το λεπτό σημείο: δεν δραματοποιεί, δεν καταφεύγει σε καταγγελτικό λόγο για χάρη εντυπώσεων, αλλά δεν «γλυκαίνει» ούτε αποδυναμώνει την πραγματικότητα. Θέτει τα στοιχεία στο τραπέζι και προσκαλεί σε αναστοχασμό.

Στην πράξη, ο δρόμος προς μια πιο ασφαλή νύχτα για τις γυναίκες περνά από πολλαπλά επίπεδα. Από τις πολιτικές για τον δημόσιο φωτισμό και τις συγκοινωνίες, μέχρι τις διαδικασίες καταγγελίας και υποστήριξης των θυμάτων. Από την εκπαίδευση στα σχολεία και τα πανεπιστήμια, μέχρι τον τρόπο που τα μέσα ενημέρωσης καλύπτουν τα περιστατικά βίας. Από την καθημερινή συμπεριφορά των ανδρών στον δρόμο, στο μπαρ, στο ταξί, μέχρι τις αντιδράσεις των «παρευρισκόμενων» όταν βλέπουν μια γυναίκα να ενοχλείται ή να φοβάται. Η έρευνα, με την εστίασή της στη βραδινή έξοδο, δεν απαντά σε όλα αυτά, αλλά προσφέρει ένα ισχυρό σημείο εκκίνησης: κάνει ορατό έναν φόβο που πολλές φορές αντιμετωπίζεται ως ατομικό πρόβλημα.

Ίσως η πιο σημαντική συνεισφορά της είναι ότι αναδεικνύει τον φόβο ως «αόρατη απαγόρευση». Όταν μια γυναίκα σκέφτεται δύο και τρεις φορές αν θα βγει, πού θα πάει, αν θα γυρίσει μόνη, τι θα φορέσει, πώς θα περπατήσει, πού θα παρκάρει, με ποιον θα μοιραστεί την τοποθεσία της, τότε η ελευθερία της δεν είναι ίδια με εκείνη ενός άνδρα που μπορεί απλώς να αναρωτιέται «τι ώρα θα γυρίσω». Η νύχτα, έτσι, γίνεται ένας έμφυλα διαμορφωμένος χώρος. Και όσο περισσότερο αυτό το γεγονός μένει στο περιθώριο της δημόσιας συζήτησης, τόσο δυσκολότερα αλλάζει.

Το σύνθημα «Μάθε πώς νιώθουν. Άλλαξε το πώς νιώθουν» είναι από μόνη της μια πρόσκληση να αλλάξουμε οπτική. Να ακούσουμε τις γυναίκες χωρίς άμυνες, χωρίς «ναι, αλλά», χωρίς βιαστικές κρίσεις για το αν «υπερβάλλουν». Να μεταφράσουμε τη γνώση σε συμπεριφορές: από το να προσφερθούμε να συνοδεύσουμε μια φίλη στο σπίτι, μέχρι το να παρέμβουμε όταν βλέπουμε στον δρόμο ή σε ένα μαγαζί μια κατάσταση που ξεπερνά το όριο του άβολου και αγγίζει το επικίνδυνο. Από το να σκεφτούμε ως άνδρες πώς φερόμαστε στον δημόσιο χώρο, μέχρι το να διεκδικήσουμε ως πολίτες καλύτερες δομές προστασίας και υποστήριξης.

Στο τέλος της ημέρας - ή μάλλον της νύχτας - αυτό που διακυβεύεται δεν είναι απλώς αν οι γυναίκες θα βγουν ή όχι για διασκέδαση. Είναι αν θα μπορούν να το κάνουν με τον ίδιο βαθμό ελευθερίας, ανεμελιάς και ασφάλειας με τους άνδρες. Η φετινή έρευνα της ΔΕΗ δεν προσφέρει εύκολες απαντήσεις, αλλά μας στερεί οριστικά το άλλοθι της άγνοιας. Τώρα ξέρουμε - και το ξέρουμε τεκμηριωμένα - ότι η βραδινή έξοδος δεν είναι η ίδια για όλους. Το ερώτημα που μένει είναι αν θα αρκεστούμε στο να το διαπιστώνουμε ή αν θα αποφασίσουμε συλλογικά ότι αυτή η ανισότητα δεν μπορεί να είναι το αυτονόητο σκηνικό της ζωής μας.